Gospodarka a środowisko
PROBLEMY UŻYTKOWANIA
GLEBY
Tomasz Poskrobko
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
GLEBA
GLEBA  wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej, zwana
pedosferą, zmieniona pod wpływem czynników naturalnych
i antropogenicznych. Gleba posiada zdolność zaspokajania
potrzeb pokarmowych roślin oraz zaopatrzenia korzeni w
tlen i ciepło.
Gleba jest dynamicznym, żyjącym systemem, złożonym z
materii organicznej i mineralnej o bardzo zmiennych
właściwościach chemicznych, fizycznych i biologicznych.
Formuje się tak wolno, że może być uważana za zasób
nieodnawialny.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
CZYNNIKI GLEBOTWÓRCZE
Proces powstawania gleby może mieć różny charakter w
zależności od panującego układu czynników
glebotwórczych, do których zalicza się:
 skałę macierzystą,
 klimat,
 wodę,
 ukształtowanie powierzchni,
 działalność człowieka,
 czas (wiek gleby).
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
KLIMAT
Klimat jest jednym z najważniejszych czynników
glebotwórczych. Określa on znacznym stopniu charakter
wietrzenia oraz wpływa na kierunki procesów
glebotwórczych . Do najistotniejszych składników klimatu
oddziałujących na rozwój gleby należy zaliczyć;
 opady atmosferyczne,
 wilgotność względna powietrza,
 temperatura powietrza.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
klimat suchy klimat umiarkowany klimat wilgotny
poziom iluwialny poziom iluwialny
poziom eluwialny poziom eluwialny
poziom skały macierzystej poziom skały macierzystej
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Ruch wody
Ruch wody
WODA
Glebotwórcza rola wody:
 erozja fizyczna,
 erozja chemiczna,
 hydromorfologia,
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ORGANIZMY ŻYWE
Działalność zwierzą w glebie jest mało widoczna, dlatego
przeważnie nie docenia się ich roli w procesach
glebotwórczych.
Fauna a przede wszystkim fauna glebowa powoduje:
 mieszanie materiału glebowego,
 wzbogacanie gleby w substancję organiczną,
 mineralizację substancji organicznej,
 stabilizację struktury.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
CZA
OWIEK
Glebotwórcza rola człowieka polega przede wszystkim na:
 kształtowaniu warunków abiotycznych,
 kształtowaniu warunków biotycznych,
 bezpośrednich działaniach glebotwórczych
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PROCESY GLEBOTWÓRCZE
Przez proces glebotwórczy rozumie się całokształt
zjawisk fizycznych, chemicznych i biologicznych
zachodzących w powierzchniowej warstwie skorupy
ziemskiej, w wyniku których kształtują się gleby.
Procesy glebotwórcze przebiegające w:
 określonych warunkach klimatycznych
 określonych utworach macierzystych
 pod wpływem określonej szaty roślinnej
Doprowadzają one do ukształtowania się odpowiednich
typów gleb.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PRZYRODNICZE, SPOA
ECZNE
I GOSPODARCZE FUNKCJE GLEBY
gleba stanowi rezerwuar substancji odżywczych i wody dostępnych dla
roślin są podstawą produkcji biomasy; wskutek tego stanowią kluczowy
komponent wszystkich ekosystemów lądowy i umożliwiają ludziom
produkcję żywności, drewna i włókien,
ze względu na swą porowatość jest znaczącym rezerwuarem zasobów
wodnych; pogarszanie porowatości powoduje pogorszenie warunków
wodnych życia roślin i produkcji rolnej, zmniejszenie retencji, nasilenie
spływu powierzchniowego,
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
są centralnym czynnikiem determinującym reakcję ekosystemów na
zanieczyszczenia, zapobiegają zanieczyszczeniu wód gruntowych i
łańcuchów pokarmowych (jest to istotne ponieważ np. 65% mieszkańców
Europy pozyskuje wodę do picia z zasobów gruntowych); filtrują, buforują
i transformują substancje, które mogą być toksyczne dla żywych
organizmów - w optymalnych warunkach 99% pestycydów jest
przekształcane w związki nietoksyczne w wierzchniej warstwie gleb
ornych,
są środowiskiem życia wielu organizmów; w wierzchniej warstwie 30 cm
na 1 ha występuje przeciętnie 25 ton organizmów: z tego 10 ton bakterii i
promieniowców [Actinomycetes], 10 ton grzybów, 4 tony dżdżownic i 1
tona innych organizmów (skoczogonki, równonogi, pająki, chrząszcze,
ślimaki, gryzonie),
są z
ródłem informacji:  przechowywane" bywają w niej artefakty
archeologiczne i okazy paleontologiczne,
mają znaczenie klimatyczne - związane jest w nich około trzy razy więcej
węgla niż w biomasie ponad gruntem i dwa razy więcej niż w atmosferze
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Funkcja gleby Wyjaśnienie Skutki zakłóceń
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
DEGRADACJA GLEB
Degradacja gleb jest to proces zmiany jej właściwości fizycznych,
chemicznych i biologicznych, prowadzący do obniżenia aktywności
biologicznej, a w konsekwencji do zmniejszenia ilości oraz jakości
produkowanej biomasy. Dewastacją określa się natomiast całkowitą
utratę właściwości produkcyjnych gleby.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
DEGRADACJA GLEB
Degradacja bezwzględna gleby: objawia się trwałym obniżeniem lub zniszczeniem
aktywności biologiczno-chemicznej gleby. Następuje przy tym wyraz
ne pogorszenie się
walorów gleby, w tym ekologicznych i rolniczych.
geotechniczna degradacja gleb  powoduje zewnętrzne zmiany na powierzchni.
Występuje w całym kraju, a szczególnie na terenach górniczych i budowlanych.
Zmiany te dotyczą zniekształceń w rzez
bie terenu w wyniku działalności górnictwa
odkrywkowego i podziemnego, budownictwa wodnego, drogowego i kolejnictwa;
fizyczna degradacja gleb  polega na zagęszczeniu masy glebowej, pogarszaniu się
struktury gleby, nadmiernemu odwodnieniu gruntów wywołanym lejem
depresyjnym, wadliwej melioracji, zawodnieniu osuwiska, oddziaływaniu zbiorników
wodnych oraz działaniu erozyjnym wody i wiatru;
biologiczna degradacja gleb  charakteryzuje się spadkiem ilości i masy edafonu,
wywołanym pogorszeniem się struktury gleby, jej wilgotności i stosunków
powietrznych lub pośrednio przez niszczenie szaty roślinnej; formą biologicznej
degradacji jest także tzw. zmęczenie gleb;
chemiczna degradacja gleb  przejawia się zakwaszeniem lub nadmierną alkalizacją,
naruszeniem równowagi jonowej, wysoką koncentracja soli w roztworach
glebowych, toksyczną koncentracją metali ciężkich, a także siarki i fluoru oraz
związków biologicznie czynnych (węglowodorów, środków ochrony roślin).
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
DEGRADACJA GLEB
Degradacja względna jest to przeobrażenie dotychczasowego układu
stopniowo lub skokowo w układ nowy, o aktywności biologicznej nie
mniejszej od poprzedniego. Przykładowo zmiana kwasowości gleby od
kwaśnej do obojętnej następująca wskutek oddziaływania
zanieczyszczeń przemysłowych stanowi poważny czynnik
degradujący dla lasu iglastego, natomiast jest korzystna dla roślin
uprawnych. W tym przypadku produktywność gleby nie zmienia się, a
zmieniają się jedynie możliwości jej użytkowania.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
DEGRADACJA GLEB
Do podstawowych form degradacji gleby zalicza się:
" wyjałowienie ze składników pokarmowych i naruszenie
równowagi jonowej,
" zakwaszenie i alkalizację środowiska,
" zanieczyszczenie składnikami fitotoksycznymi,
" zasolenie,
" nadmierny ubytek próchnicy,
" przesuszenie,
" zawodnienie (przewilgocenie),
" erozję,
" zniekształcenie struktury,
" zniekształcenie rzez
by terenu,
" mechaniczne uszkodzenie i zniszczenie poziomu próchniczego,
" zanieczyszczenie mechaniczne
" zanieczyszczenie biologiczne.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
DEGRADACJA GLEB
Skutki degradacji gleb:
pogorszenia właściwości produkcyjnych gruntów rolnych;
zmniejszanie się areału gruntów rolnych;
rozdrabnianniepowierzchni biologicznie czynnej.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
GLOBALNE PROBLEMY DEGRADACJI GLEB
Cała wolna od lodu powierzchnia Ziemi wynosi około 140 mln km2, z czego gleby żyzne
zajmują 15 mln km2, natomiast kolejne 18 mln km2 nadaje się pod uprawę dopiero po
pewnych udoskonaleniach.
w Ameryce Północnej i Środkowej ponad 20% ziemi nadaje się do uprawy roślin,
jednak tereny rolnicze zajmują 13% powierzchni. Spora część terenów użytecznych dla
rolnictwa jest zajęta przez drogi i tereny zabudowane.
w Ameryce Południowej użytkowaniem rolniczym została objęta połowa nadających
się do tego obszarów. Pozostałe tereny tego kontynentu charakteryzują się niską
zawartością substancji mineralnych w glebach.
Europa jest kontynentem, na którym wykorzystuje się całość ziemi nadającej się pod
rolnictwo.
na Bliskim Wschodzie i w Azji Południowej znajdują się duże połacie terenów suchych
i pustynnych. Zaledwie jedna piąta ziem nadaje się do bezpośredniego użytkowania
rolniczego. Pewną nadwyżkę terenów uprawnych uzyskuje się dzięki sztucznemu
nawadnianiu.
w Azji Północnej, Środkowej i Wschodniej tylko jedna dziesiąta obszarów jest żyzna.
Znaczne połacie mają bardzo cienką warstwę gleby lub niesprzyjające warunki
klimatyczne (niskie temperatury średnie i duże wahania temperatur dobowych).
w Afryce wykorzystuje się rolniczą zaledwie 6% powierzchni kontynentu. Problem
suszy dotyczy prawie połowy obszaru kontynentu, w tym terenów żyznych i przydatnych
dla rolnictwa.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
ROZMIAR I NAT
ŻENIE DEGRADACJI
GLEB NA ŚWIECIE
Afryka Azja Europa
83% 82% 77%
0,3%
0,2%
<0,1%
1%
6%
4%
3%
6% 7%
15%
5%
6%
Ameryka Północna Ameryka Południowa
Degradacja
 brak degradacji
93% 86%
 lekka
 średnia
 silna
 bardzo silna
1%
1%
1%
6%
6% 6%
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
DEGRADACJA GLEB NA ŚWIECIE
 gleby silnie zdegradowane
 gleby zdegradowane
 gleby stabilne
 tereny bez pokrywy glebowej
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
GLOBALNE PROBLEMY DEGRADACJI GLEB
Głównymi przyczynami degradacji gleb na świecie są:
deforestacja - 580 mln ha - olbrzymie obszary terenów leśnych
wycięto i wykarczowano głownie w celu zwiększenia
powierzchni pastwisk oraz terenów zurbanizowanych. W
ostatnim ćwierćwieczu XX wieku wycięto i przeznaczono pod
uprawy rolne około 400 mlnha tropikalnej puszczy;
nadmierny wypas bydła - 680 mln ha - stanowi to 20%
powierzchni wszystkich pastwisk na świecie, przy czym
najpoważniejsze ubytki nastąpił w Azji i Afryce.
niewłaściwa gospodarka rolna - 550 mln ha - najwięcej w tej
puli, bo aż 56% nastąpiło w wyniku erozji wodnej. Rocznie 25
mld ton ziemi zostaje wypłukanych do morza. W wyniku erozji
wietrznej zdegradowanych zostało 28%, degradacji chemicznej
i fizycznej 18% oraz w wyniku wyjałowienia 7% powierzchni
gleb.
uprzemysłowienie i urbanizacja - 19,5 mln ha - powierzchni
Ziemi, nadającej się do wykorzystania rolniczego.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PUSTYNNIENIE (DEZERTYZACJA)
Jest to proces, nieodwracalnej redukcji szaty roślinnej, w połączeniu z
degradacją lub dewastacją podłoża glebowego, co doprowadza do zwiększenia
obszaru krajobrazów pustynnych.
Proces ten zachodzi nie tylko na pograniczu pustyń, ale na znacznie większych
obszarach. Dezertyzacja może zachodzić w regionach, które nawet wcześniej
nie miały obszarów suchych.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PUSTYNNIENIE (DEZERTYZACJA)
Istniejące pustynie obejmują obecnie około 800 mln hektarów (6%
powierzchni lądów). Są to tereny Sahary, Półwyspu Arabskiego, Gobi,
Atakama, Newady, Kalahari czy Wielkiej Pustyni Piaszczystej w Australii.
Bardzo wysokie ryzyko przekształcania się w pustynię grozi ponad 400 mln
hektarów (3% powierzchni lądów).
Wysokie ryzyko przekształcenia się w pustynie grozi 1600 mln hektarów
(12%) w Ameryce, Azji, Afryce i Australii.
Średnie ryzyko pustynnienia dotyczy 1750 mlnhektarów (13%).
W efekcie tego ponad 1/4 wolnej od lodu powierzchni Ziemi jest poddana
procesowi pustynnienia.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
NIEDOŻYWIENIE (% NIEDOŻYWIANEJ POPULACJI
KRAJU)
<2,5  bardzo małe
2,5-4  małe
5-19  średnie
20-34  wysokie
>35  bardzo wysokie
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PRZECIWDZIAA
ANIE DEGRADACJI GLEB
Ochrona techniczna gleb - obejmuje szereg zabiegów prowadzących do poprawy
lub odbudowy właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych gleby
poprzez stosowanie odpowiednich zabiegów inżynierskich i agrotechnicznych.
Najważniejsze działań ochronne to:
" ulepszanie, polega na poprawie ekologiczno-produkcyjnych walorów gleby poprzez jej
meliorację, użyz
nianie, bądz
techniczną przebudowę,
" higienizacja gleb związana jest głównie z profilaktyką ochrony gleb. Celem jej jest
wypracowanie i stosowanie optymalnych systemów użytkowania, gwarantujących
ekologiczno-zdrowotne warunki bytowania ludzi i zwierząt oraz produkcji środków
żywności. Higienizacja środowiska glebowego realizowana jest poprzez racjonalną,
nawozową gospodarkę biomasą, racjonalną gospodarkę odpadami z produkcji rolnej,
optymalizację nawożenia oraz stosowanie chemicznych środków ochrony roślin,
dostosowanie i racjonalizację struktury użytkowania terenu i odpowiedni dobór upraw,
" rekultywacja gleby, jest zabiegiem mającym na celu ponowne włączanie do produkcji
rolniczej bądz
leśnej obszarów zdegradowanych i zdewastowanych.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
PRZECIWDZIAA
ANIE DEGRADACJI GLEB
Unia Europejska zaleca krajom członkowskim opracowanie i wdrożenie
kodeksu, który będzie zbiorem zasad, porad i zaleceń. Powinny one być
przyswojone przez każdego rolnika i uznane jako obowiązujące normy
etycznego postępowania względem środowiska. Przestrzeganie zasad
kodeksu jest dobrowolne.
Na początku 2002 roku Ministrowie Środowiska oraz Rolnictwa i Rozwoju Wsi
wydali zbiór zasad dobrej praktyki rolniczej, który pod nazwą Kodeks dobrej
praktyki rolniczej (KDPR) został skierowany do upowszechnienia w
środowisku rolniczym. Przy opracowywaniu kodeksu uwzględniono aktualny
stan prawa w zakresie ochrony środowiska w Polsce i Unii Europejskiej.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
MI
DZYNARODOWE REGULACJE W DZIEDZINIE
OCHRONY GLEB
Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zwalczania pustynnienia w
krajach dotkniętych poważnymi suszami i/lub pustynnieniem, zwłaszcza w
Afryce (UN CCD)
Polska nie brała aktywnego udziału w negocjacjach i nie podpisała
konwencji uznając, że problematyka ta nie należy do priorytetowych
zainteresowań w zakresie ochrony środowiska. Podobny stosunek do
konwencji wykazały pozostałe państwa Europy Środkowej i Wschodniej.
Suszami i/lub pustynnieniem jest dotknięta wielka liczba krajów
rozwijających się. Istnieje zatem konieczność współpracy regionalnej i
międzynarodowej w zakresie zwalczania tych zjawisk. Strony Konwencji
zobowiązane są do zidentyfikowania przyczyn pustynnienia, opracowania
strategii i priorytetów zwalczania pustynnienia i występowania poważnych
susz, w tym wzmocnienia prawa wspomagającego te działania.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
MI
DZYNARODOWE REGULACJE W DZIEDZINIE
OCHRONY GLEB
Konwencja zaleca opracowanie krajowych programów działań i
ustanawia je centralnym elementem strategii zwalczania
pustynnienia i poważnych susz. Krajowe programy działań
powinny być zintegrowane z krajową polityką trwałego rozwoju.
Powinny także zawierać długoterminowe strategie zwalczania
pustynnienia i łagodzenia skutków susz, możliwe do
modyfikowania wobec zmieniających się warunków.
Konwencja zobowiązuje Strony - państwa rozwinięte do
aktywnego wspierania działań Stron - dotkniętych krajów
rozwijających się, zwłaszcza w Afryce poprzez zapewnienie
znacznych środków finansowych i ułatwienie dostępu do
odpowiednich technologii, wiedzy i know-how niezbędnych w
opracowaniu i realizacji programów działań.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
UNIJNE REGULACJE W DZIEDZINIE OCHRONY GLEB
Rozpoczęto prace nad przygotowaniem jednolitej Strategii Ochrony
Gleb oraz Europejskiej Ramowej Dyrektywy Glebowej
W grudniu 1998 roku odbyła się konferencja Polityka ochrony gleb w
Unii Europejskiej, której celem było zwiększenie znaczenia ochrony
gleb w Europie. Do najważniejszych osiągnięć konferencji należy
niewątpliwe powołanie Europejskiego Forum Glebowego, które
spełnia obecnie rolę gremium doradczego Wspólnoty w zakresie
ochrony gleb.
Głównym założeniem polityki ochrony gleb w opracowywanej strategii
UE będzie zwalczanie zjawisk erozji i zanieczyszczania gleb
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
POLSKIE REGULACJE W DZIEDZINIE OCHRONY GLEB
Problemy ochrony gruntów rolnych i leśnych oraz rekultywacji i
poprawiania wartości użytkowej gruntów reguluje ustawa o ochronie
gruntów rolnych i leśnych
Według ustawy ochrona gruntów rolnych i leśnych polega na:
ograniczaniu przeznaczania ich na cele nierolnicze lub nieleśne;
zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji gruntów;
rekultywacji i zagospodarowaniu gruntów na cele rolnicze;
przywracaniu wartości użytkowej gruntom, które utraciły charakter
gruntów leśnych wskutek działalności nieleśnej;
poprawianiu ich wartości użytkowej oraz zapobieganiu obniżania ich
produkcyjności;
zachowaniu torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników
wodnych.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com