WPROWADZENIE
Łacina była przez około tysiąc lat językiem zjednoczonej Europy, a przez następne stulecia aż do
XVIII wieku wspólnym językiem europejskiej nauki. Nic więc dziwnego, że wówczas znajomoSć
tego języka była niezbędną przepustką do Swiata ludzi kulturalnych i wykształconych. DziS łacina
jako język międzynarodowy ustąpiła miejsca tzw. językom kongresowym (głównie angielskiemu),
nie można jednak zapominać, że wciąż wraz z greką dostarcza fundamentów dla terminologii
naukowej z różnych dziedzin. Należy też podkreSlić, że cała kultura Europy Zachodniej powstała na
zrębach starożytnej kultury Sródziemnomorskiej Greków i Rzymian. Dlatego jeszcze i dziS znajo-
moSć języka Cycerona i Cezara pozwala na pełniejsze i swobodniejsze czerpanie z tej skarbnicy,
a z kolei jego nieznajomoSć prowadzi do odcięcia od korzeni naszej cywilizacji. Wiele osób dosko-
nale to rozumie i dlatego widoczne jest duże zainteresowanie kulturą antyczną, a także łaciną.
Trzeba jednak podkreSlić, że język łaciński nie służy, tak jak np. język angielski czy hiszpański, do
porozumiewania się w sprawach codziennych. Ci, którzy posługiwali się tym językiem na co dzień,
dawno zmarli; mówią jedynie do nas przez swoje pisma: traktaty naukowe, kroniki historyczne,
a także dzieła literackie najwyższej próby, których poznawanie za poSrednictwem przekładu nie po-
zwala na kosztowanie w pełni ich artyzmu. Dlatego celem kursu języka łacińskiego będzie nabycie
umiejętnoSci rozumienia tekstu czytanego, często o doSć skomplikowanej strukturze gramatycznej
i wyszukanym słownictwie. Ta metoda nauki wymaga z kolei większego nasycenia materiału gra-
matyką, a także poznania słownictwa z innych obszarów tematycznych, niż jest to stosowane w na-
uce języków nowożytnych.
StaraliSmy się od początku udostępnić naszym studentom teksty największych pisarzy starożytne-
go Rzymu najpierw w opracowaniu dostosowującym je do możliwoSci osoby dopiero wtajemni-
czanej w tajniki języka łacińskiego, a w dalszych lekcjach coraz bardziej zbliżone do postaci orygi-
nalnej. Poznasz różne zagadnienia zarówno z życia codziennego (dom, rodzina), jak i społecznego
(państwo, prawo, religia, przyjaxń itp.), w takim ujęciu, w jakim widzieli je starożytni Rzymianie.
W każdym zeszycie umieszczamy też sporą porcję łacińskich sentencji i wyrażeń obecnych od
wieków w kulturze europejskiej, które stanowią dziS jeszcze żywą gałąx tego języka, obwołanego
niesłusznie językiem martwym.
W naszym kursie stosujemy tzw. wymowę tradycyjną (pochodzącą z czasów póxnego antyku, a rozpo-
wszechnioną w Sredniowieczu i czasach póxniejszych). Taki wariant wymowy został bowiem przyjęty
w Polsce (w szkolnictwie, medycynie i farmacji, w tradycyjnej liturgii katolickiej). Trzeba jednak zazna-
czyć, iż wymowa tradycyjna pod wieloma względami różni się od wymowy rekonstruowanej dla kla-
sycznej łaciny, czyli tej, którą posługiwali się Cyceron, Cezar czy Wergiliusz.
JeSli chodzi o sposób wymawiania (artykulacji) poszczególnych dxwięków, przyjęło się, iż przed-
stawiciel każdej nacji wymawia je zgodnie ze zwyczajami panującymi w jego języku ojczystym.
Nie trudno zgadnąć, czy recytujący Eneidę Wergiliusza jest Niemcem czy Włochem. Dlatego też
dla języka łacińskiego nie stosuje się międzynarodowego systemu transkrypcji fonetycznej (IPA),
a uczący się łaciny nie musi wykonywać żmudnych ćwiczeń mających zmienić jego nawyki arty-
kulacyjne. Dla Polaka zdobycie umiejętnoSci odczytywania tekstu łacińskiego jest bardzo łatwe,
ponieważ poszczególne litery oznaczają niemal zawsze te same dxwięki co w polszczyxnie.
EfektywnoSć nauki gwarantuje stała i powtarzalna struktura poszczególnych zeszytów lekcyj-
nych. W każdym zeszycie znajdziesz dwie lekcje. Każda lekcja składa się z dwóch częSci podzie-
lonych na sekcje. W sekcjach A i B (z wyjątkiem A4) wprowadzony jest nowy materiał leksykalny
i gramatyczny. Znajdziesz w nich też szczególnie na początku kursu uwagi na temat wymowy
łacińskiej oraz krótkie ćwiczenia fonetyczne. Sekcje Ci A4 służą powtórzeniu i utrwaleniu zdoby-
tej wiedzy. Każda lekcja kończy się zestawieniem najważniejszych reguł gramatycznych w niej
wprowadzonych. Na końcu zeszytu natomiast znajduje się praca domowa, klucz do ćwiczeń z sek-
cji Ci A4oraz słowniczek zawierający wszystkie słówka i zwroty wprowadzone w obu lekcjach.
1
Ćwiczenia w sekcjach A (z wyjątkiem A4) i B polegają na uzupełnieniu luk oraz przekształceniu
i tłumaczeniu zdań. Zostały dobrane w taki sposób, by umożliwić natychmiastowe zastosowanie
i sprawdzenie wiedzy leksykalnej i gramatycznej zdobytej w danej sekcji. Prawidłowe odpowiedzi
zaznaczone są czerwonym drukiem. Zanim zaczniesz udzielać odpowiedzi, czerwony tekst należy
zasłonić dołączonym do kursu specjalnym filtrem. Jest to istotny element wspomagający samo-
dzielną naukę. Tekst powinien być odsłonięty dopiero po samodzielnym rozwiązaniu ćwiczenia,
przetłumaczeniu zdania itd. wówczas masz możliwoSć na bieżąco sprawdzić poprawnoSć wybra-
nego przez siebie rozwiązania.
Ćwiczenia zamieszczone w sekcjach C1, C2, C3 i A4 są bardziej urozmaicone i mają na celu po-
wtórzenie i ugruntowanie wiadomoSci zdobytych w kilku sekcjach, całej lekcji bądx obu lekcjach.
Każde ćwiczenie należy wykonać samodzielnie, a następnie sprawdzić poprawnoSć udzielonych
odpowiedzi z kluczem zamieszczonym przed kończącym zeszyt słownikiem i z kasetą.
Na kasecie nagrano wszystkie łacińskie teksty: nowe słówka, dialogi i teksty zwarte, ćwiczenia
i ich rozwiązania, przykłady słówek i zdań występujących w regułkach. Teksty polskie o mniej-
szym znaczeniu merytorycznym zostały skrócone lub pominięte. Ponadto nie zostały nagrane nie-
które informacje gramatyczne. Częste słuchanie kasety pozwoli Ci oswoić się z brzmieniem
dxwięków i prawidłowym akcentowaniem wyrazów w języku łacińskim oraz szybko opanować za-
sady wymowy. Radzimy wiernie naSladować wymowę lektorów, korzystać z uwag zamieszczo-
nych w zeszytach, powtarzać na głos słowa, zwroty czy całe zdania.
Dodatkowymi czynnikami ułatwiającymi przyswajanie wiedzy są specjalne symbole graficzne
stosowane na marginesach oraz okreSlone rozwiązania typograficzne stosowane w tekstach
lekcji:
napisany kursywą tekst znajdujący się przy tym symbolu zawiera nowe informacje dotyczące gra-
matyki oraz użycia słówek
w ramkach zamieszczone są dodatkowe informacje dotyczące gramatyki, użycia słówek
lub wymowy
ćwiczenia oznaczone tym znakiem mają na celu skontrolowanie znajomoSci nowych słówek, gra-
matyki lub wymowy (dotyczy sekcji A i B, z wyłączeniem sekcji A4)
ten znak oznacza nowe słówka i wyrażenia
Nasze kursy wyróżniają się bezpoSrednim stylem wykładu. Mamy nadzieję, że ten sposób zwraca-
nia się do Ciebie w materiałach lekcyjnych spotka się z Twoim zrozumieniem. W języku łacińskim
nie ma formy, która mogłaby odpowiadać polskiej formie grzecznoSciowej Pan/Pani . Rzymianie
zwracali się do siebie zawsze w 2 osobie, nawet niewolnik do swojego pana.
2
LEKCJA 1 CZĘRĆ PIERWSZA
A1
Lekcja pierwsza jest poSwięcona tak bliskiemu nam wszystkim zagadnieniu, jakim jest przyjaxń.
Na początek prezentujemy kilka sentencji złotych mySli jakie przejęliSmy od Rzymian.
Przed wysłuchaniem pierwszego tekstu zapoznaj się ze słówkami i wyrażeniami, które w nim wy-
stępują. Podajemy tu, jak w większoSci dobrych słowników łacińsko-polskich, rzeczowniki
w dwóch formach: mianowniku i dopełniaczu liczby pojedynczej to pomoże zaliczyć je do odpo-
wiedniej deklinacji i utworzyć formy pozostałych przypadków. Przymiotniki podajemy w trzech
rodzajach (męskim, żeńskim i nijakim) w mianowniku liczby pojedynczej. Czasowniki podajemy
na razie w takiej formie, w jakiej występują w tekScie. Tłustym drukiem zaznaczono samogłoskę
sylaby, na którą pada akcent.
NagraliSmy na kasecie każde słowo. Ty też, słuchając kasety, powtórz na głos każde słowo i wyra-
żenie; zwróć także uwagę na polskie tłumaczenie:
de (+ abl.) o (przyimek), np. de amicitia o przyjaxni
amicitia, amicitiae przyjaxń
maximus, maxima, maximum największy, a, e
bonum, boni dobro
est jest
multa wiele
enim bowiem
gaudium, gaudii radoSć
sunt są
in (+ abl.) w (przyimek), np. in amicitia w przyjaxni
natura, naturae natura
ipsa sama (osobiScie), np. natura ipsa sama natura
peperit zrodził, zrodziła
itaque przeto
sine (+ abl.) bez (przyimek), np. sine amicitia bez przyjaxni
vita, vitae życie
nullus, nulla, nullum żaden, żadna, żadne
firmissimus, firmissima, firmissimum najtrwalszy, a, e, bardzo trwały, a, e
inter (+ acc.) między, pomiędzy (przyimek), np. inter domi-
num et servum między panem a niewolnikiem
aequus, aequa, aequum równy, a, e, np. inter aequos między równymi
dominus, domini pan
et i
servus, servi niewolnik, sługa
verus, vera, verum prawdziwy, a, e
sempiternus, sempiterna, sempiternum wieczny, a, e
tamen jednak
poculum, poculi kielich; pocula kielichy
inter pocula przy kieliszku
contracta zawiązana
plerumque przeważnie
vitreus, vitrea, vitreum szklany, a, e, kruchy, a, e (jak szkło)
3
Zapewne nie zapamiętałeS wszystkich słówek, ale nie przejmuj się tym zbytnio. Przyswoisz je so-
bie, słuchając tekstu i wykonując ćwiczenia zawarte w tej sekcji. Posłuchaj zatem nagrania uważ-
nie, starając się wyłowić z niego jak najwięcej znaczeń:
De amicitia.
Maximum bonum est amicitia: multa enim gaudia sunt in amicitia. Amicitiam natura ipsa peperit.
Itaque sine amicitia vita est nulla. Amicitia firmissima est inter aequos: inter dominum et servum
nulla amicitia est. Verae amicitiae sempiternae sunt, tamen amicitia inter pocula contracta
plerumque vitrea est.
Posłuchaj tekstu jeszcze raz i powtarzaj za lektorami każde zdanie (oprócz tłumaczenia zdań łaciń-
skich w poprawnej polszczyxnie podajemy w nawiasie tłumaczenie bardziej dosłowne, chociaż
niezupełnie zgodne z normami języka polskiego):
De amicitia. O przyjaxni.
Maximum bonum est amicitia: Największym dobrem jest przyjaxń:
multa enim gaudia sunt in amicitia. wiele bowiem radoSci jest (dosł. liczne bowiem
radoSci są) w przyjaxni.
Amicitiam natura ipsa peperit. Przyjaxń sama natura (dosł. natura sama)
zrodziła.
Itaque sine amicitia vita est nulla. Przeto bez przyjaxni nie ma życia (dosł. życie
jest żadne).
Amicitia firmissima est inter aequos: Przyjaxń najtrwalsza jest między równymi:
inter dominum et servum nulla amicitia między panem a niewolnikiem nie ma przyjaxni
est. (dosł. przyjaxń jest żadna).
Verae amicitiae sempiternae sunt, Prawdziwe przyjaxnie są wieczne (dosł. wieczne
są),
tamen amicitia inter pocula contracta jednak przyjaxń zawarta przy kieliszku (dosł. wSród
plerumque vitrea est. kielichów) przeważnie jest krucha (dosł. krucha
jest).
Nasze wyjaSnienia do przedstawionego tekstu rozpoczniemy od podania kilku zasad wymowy oraz
akcentowania.
W łacinie, podobnie jak w języku polskim, istnieje stała odpowiednioSć między dxwiękową posta-
cią wyrazu a jego graficzną reprezentacją daną literę (lub grupę liter) czyta się zawsze tak samo.
W przyjętej przez nas wymowie tradycyjnej wyjątek od tej zasady stanowią litery c , u oraz i
(reguły dotyczące ich wymowy będziesz poznawał stopniowo).
Zapoznaj się z pierwszymi zasadami wymawiania łacińskich liter, z których x , q i v nie wy-
stępują w języku polskim jako przykłady posłużą nam wybrane wyrazy z naszego tekstu.
Spółgłoski:
litera x jest znakiem reprezentującym dwie głoski: ks , np. maximum [maksimum],
litera q występuje w łacinie zawsze wraz z u , czyli jako grupa qu , którą wymawia się
jako [kw], np. itaque [itakwe],
litera v jest łacińskim odpowiednikiem polskiej litery w (nieistniejącej w łacinie), np. vita
[wita],
litera c należy do liter, które wymawia się na dwa sposoby:
jak polskie [c] przed i , np. amicitia [amicitia],
jak polskie [k] przed o , u i spółgłoskami, np.: pocula [pokula], contracta [kontrakta].
W łacinie i występujące po c nie powoduje zmiękczenia tej głoski: [ci] brzmi podobnie do [cj]
w polskim wyrazie nacja , a nie tak jak w wyrazie chociaż .
4
Samogłoski:
zestawione obok siebie litery ae tworzą w łacinie dwugłoskę wymawianą jako jeden dxwięk
[e], np. sempiternae [sempiterne]; nie należy mylić tej dwugłoski z ea w tym przypadku
obie litery odczytujemy osobno, np. vitrea [witrea];
dwugłoskę au wymawiamy zawsze jako [au] (łącznie), czyli tak jak w polskim wyrazie
auto .
Teraz wykonaj proste ćwiczenie spróbuj poprawnie odczytać wyrazy z tekstu:
aequos > ekwos
amicitiae > amicitie
plerumque > plerumkwe
verae > were
Przyjrzyj się teraz dwom grupom wyrazów i zwróć uwagę na umiejscowienie akcentów (jak wiesz,
akcentowaną sylabę zaznaczamy przez wytłuszczenie samogłoski):
bonum maximum
multa peperit
natura itaque
servum firmissima
Jak widzisz, w pierwszej grupie wyrazów akcent pada na drugą sylabę od końca tak jak w języku
polskim, w drugiej grupie na trzecią od końca.
W łacinie występuje akcent dynamiczny sylabę akcentowaną wymawia się silniej niż
nieakcentowaną. W wyrazach dwusylabowych akcent pada zawsze na drugą sylabę od
końca, w wyrazach liczących więcej niż dwie sylaby na drugą lub trzecią sylabę od
końca. Ucząc się słówek, zawsze należy zwracać uwagę na miejsce akcentu niejedno-
krotnie sposób akcentowania decyduje o znaczeniu wyrazu.
Teraz wykonaj ćwiczenie odczytaj podane wyrazy, starając się zachować poprawny akcent:
contracta > kontrakta dominum > dominum
peperit > peperit pocula > pokula
itaque > itakwe sempiternae > sempiterne
Teraz przyjrzyjmy się czasownikowi być . W tekScie występuje on w dwóch formach czasu terax-
niejszego est jest oraz sunt są . Analizując budowę tych form, możesz poznać dwie
końcówki koniugacyjne w stronie czynnej (łac. activum). Dla trzeciej osoby liczby pojedynczej (łac.
singularis) brzmi ona t , natomiast dla trzeciej osoby liczby mnogiej (łac. pluralis) nt .
Spróbuj teraz uzupełnić brakujące czasowniki:
W przyjaxni są liczne radoSci. In amicitia multa gaudia > sunt.
Przyjaxń jest najtrwalsza. Amicitia firmissima > est.
Prawdziwe przyjaxnie są wieczne. Verae amicitiae sempiternae > sunt.
Przejdziemy teraz do zagadnień związanych z rzeczownikiem. W tekScie występuje wielokrotnie wy-
raz przyjaxń amicitia , amicitiam , amicitiae . Patrząc na jego zmieniającą się formę,
słusznie przypuszczasz, że język łaciński, podobnie jak polski, jest językiem fleksyjnym, tzn. że posia-
da zasób form gramatycznych, które służą do wyrażania stosunków międzywyrazowych w zdaniu.
5
Deklinacja łacińska ma jednak szeSć przypadków (nie siedem jak polszczyzna). Znaczeniowo od-
powiadają one przypadkom polskim, z wyjątkiem przypadka piątego nazywanego ablativus ,
który wyraża separację, a ponadto pełni funkcję polskiego narzędnika i miejscownika.
W materiałach lekcyjnych będziemy się posługiwali łacińskimi nazwami przypadków (tak jak to
czynią autorzy podręczników do nauki j. łacińskiego). Postaraj się zapamiętać te nazwy wraz ze
sformułowanymi po polsku pytaniami:
1. Mianownik Nominativus kto? co? = N./Nom.
2. Dopełniacz Genetivus kogo? czego? = G./Gen.
3. Celownik Dativus komu? czemu? = D./Dat.
4. Biernik Accusativus kogo? co? = Acc.
5. Ablativus (od) kogo? (od) czego?
Narzędnik (z) kim? (z) czym? = Abl.
Miejscownik (o) kim? (o) czym?
6. Wołacz Vocativus = V./Voc.
Przyjrzyjmy się jeszcze wyrażeniom przyimkowym (przyimkom z rzeczownikami):
de amicitia o przyjaxni
in amicitia w przyjaxni
sine amicitia bez przyjaxni
inter aequos między równymi
inter dominum et servum między panem i niewolnikiem
inter pocula (dosł.) wSród kielichów
Należy pamiętać, że podobnie jak w języku polskim rzeczownik po przyimku występuje
w SciSle okreSlonym przypadku, dlatego też każdego przyimka należy uczyć się wraz
z przypadkiem, w którym stoi następujący po nim rzeczownik lub zaimek.
Znając znaczenie rzeczowników oraz przyimków z tekstu, spróbuj przetłumaczyć następujące wy-
rażenia przyimkowe:
de natura > o naturze
in vita > w życiu
sine domino > bez pana
Zapoznawszy się z tłumaczeniem tekstu, zauważyłeS, że zawartych jest w nim wiele ogólnych my-
Sli w rzeczywistoSci są one sentencjami. Spróbuj przetłumaczyć je na język polski i naucz się ich
na pamięć:
Maximum bonum est amicitia. > Przyjaxń jest najwyższym dobrem.
Amicitiam natura ipsa peperit. > Przyjaxń zrodziła sama natura.
Sine amicitia vita est nulla. > Bez przyjaciół nie ma życia.
Amicitia firmissima est inter aequos. > Najmocniejsza jest przyjaxń między równymi.
Inter dominum et servum nulla amicitia est. > Między panem a niewolnikiem nie ma przyjaxni.
Verae amicitiae sempiternae sunt. > Prawdziwe przyjaxnie są wieczne.
Amicitia inter pocula contracta plerumque > Przyjaxń zawarta przy kieliszku jest krucha jak
vitrea est. szkło.
B1
PoznałeS już kilka sentencji o przyjaxni. Teraz dowiesz się trochę więcej o tym, co starożytni Rzy-
mianie sądzili na jej temat. Oto kilka uwag dotyczących przyjaxni dwóch znanych mężów stanu:
Scypiona Afrykańczyka Młodszego i Leliusza.
6
Najpierw jednak zapoznaj się ze słówkami i wyrażeniami, które wystąpią w tekScie:
amicus, amici przyjaciel
Scaevola, Scaevolae Scewola (zięć Leliusza)
Laelius, Laelii Leliusz (przyjaciel Scypiona)
Africanus (Africana, Africanum) afrykański ( a, e), Afrykańczyk (przydomek
Scypiona)
Marcus Tullius Cicero Marek Tuliusz Cyceron (rzymski mówca, mąż
stanu i filozof)
tener, tenera, tenerum delikatny, młody
narrat opowiada
Scipio Africanus Scypion Afrykański (Młodszy)
clarus, clara, clarum sławny, a, e
pulcher, pulchra, pulchrum piękny, a, e
semper zawsze
iuvat (+ acc.) wspiera (kogo? co?), pomaga (komu? czemu?)
idem to samo
sentit mySli
numquam nigdy
falsa kłamstwa
dicit mówi
bonus, bona, bonum dobry, a, e
vir, viri mężczyzna, człowiek
honestus, honesta, honestum uczciwy, a, e
non nie
solum tylko
sed lecz, ale
etiam także
patria, patriae ojczyzna (por. patriota, patriotyzm)
amat kocha
causa, causae przyczyna, powód, np. amicorum causa z po-
wodu przyjaciół
contra (+ acc.) przeciwko (komu? czemu?) (przyimek),
np. contra patriam przeciwko ojczyxnie
agere działać
licet wolno
monere napomnieć, upomnieć
debet musi, powinien
si jeSli, jeżeli
agit działa
A teraz posłuchaj tekstu:
De amicis.
Scaevola de amicitia inter Laelium et Africanum Marco Tullio tenero narrat. Scipio Africanus
amicus Laelii est. Et Laelius amicus Africani est. Scipio et Laelius amici clari sunt. Amicitia inter
Africanum et Laelium pulchra et tenera est. Amicus semper amicum iuvat et idem sentit. Amicus
numquam amico falsa dicit. Amicus bonus est vir bonus et honestus. Vir bonus non solum amicos,
sed etiam patriam amat. Amicorum causa contra patriam agere non licet. Vir bonus amicum
monere debet, si contra patriam agit.
7
Wysłuchaj jeszcze raz tekstu i powtarzaj za lektorem każde zdanie na głos:
De amicis. O przyjaciołach.
Scaevola de amicitia inter Laelium et Afri- Scewola o przyjaxni między Leliuszem i (Scy-
canum Marco Tullio tenero narrat. pionem) Afrykańczykiem opowiada młodemu
Markowi Tuliuszowi Cyceronowi (dosł. Marko-
wi Tuliuszowi Cyceronowi młodemu opowiada).
Scipio Africanus amicus Laelii est. Scypion Afrykańczyk jest przyjacielem Leliu-
sza (przyjacielem Leliusza jest).
Et Laelius amicus Africani est. I Leliusz jest przyjacielem (Scypiona) Afrykań-
czyka.
Scipio et Laelius amici clari sunt. Scypion i Leliusz są sławnymi przyjaciółmi
(dosł. przyjaciele sławni są).
Amicitia inter Africanum et Laelium pul- Przyjaxń między (Scypionem) Afrykańczykiem
chra et tenera est. a Leliuszem jest piękna i delikatna (dosł. pięk-
na i delikatna jest).
Amicus semper amicum iuvat et idem Przyjaciel zawsze pomaga przyjacielowi (dosł.
sentit. wspiera przyjaciela) i to samo mySli.
Amicus numquam amico falsa dicit. Przyjaciel nigdy nie mówi przyjacielowi kłamstw
(dosł. nigdy przyjacielowi mówi kłamstwa).
Amicus bonus est vir bonus et honestus. Dobry przyjaciel (dosł. przyjaciel dobry) jest
człowiekiem dobrym i uczciwym (dosł. jest
człowiek dobry i uczciwy).
Vir bonus non solum amicos, sed etiam Człowiek dobry nie tylko przyjaciół, lecz także
patriam amat. ojczyznę kocha.
Amicorum causa contra patriam agere Dla przyjaciół (dosł. z powodu przyjaciół) nie
non licet. wolno przeciw ojczyxnie działać (dosł. przeciw
ojczyxnie działać nie wolno).
Vir bonus amicum monere debet, Dobry człowiek powinien upomnieć przyjaciela
(dosł. przyjaciela upomnieć),
si contra patriam agit. jeSli działa przeciwko ojczyxnie (dosł. jeSli
przeciwko ojczyxnie działa).
Wymienione w tekScie osoby to:
Publiusz Korneliusz Scypion Afrykańczyk Młodszy (185 129 przed Chr.): rzymski mąż
stanu i wódz. Dwukrotnie był konsulem (najwyższy urząd w państwie, odpowiednik prezy-
denta); dwukrotnie odbył tryumf: po zwycięstwie nad Kartaginą, którą zdobył i zburzył
w r. 146 przed Chr. podczas trzeciej wojny punickiej oraz po zdobyciu Numancji w Hisz-
panii w r. 133. Jako polityk był przeciwnikiem reform agrarnych. Był znakomitym mówcą
i człowiekiem o wszechstronnym wykształceniu.
Gajusz Leliusz: znany głównie jako serdeczny przyjaciel Scypiona; mąż stanu: piastował
godnoSć konsula.
Marek Tuliusz Cyceron (108 43 przed Chr.): rzymski mówca, mąż stanu i pisarz: autor
wielu dzieł retorycznych, filozoficznych i bogatej korespondencji. WSród traktatów filozo-
ficznych na uwagę zasługuje dialog pt. Leliusz. O przyjaxni, w którym wyłożył swoje po-
glądy na istotę, xródło i granice przyjaxni; z niego pochodzi większoSć mySli podanych
w tekstach tego zeszytu. Traktat ma formę dialogu między Leliuszem a jego dwoma zięcia-
mi, zreferowanym rzekomo Cyceronowi przez jednego z nich, Kwintusa Mucjusza Scewo-
lę, wybitnego prawnika, nauczyciela Cycerona.
Zanim przejdziemy do omówienia problemów gramatycznych, uzupełnimy informacje na temat
wymowy.
Oto dalsze reguły dotyczące wymowy i oraz c :
literę i odczytujemy na dwa sposoby, zależnie od tego, czy jest zgłoskotwórcze, czy nie:
jako [i], gdy jest oSrodkiem sylaby (jest zgłoskotwórcze), np. inter [inter],
jako [j], gdy nie jest oSrodkiem sylaby (nie jest zgłoskotwórcze), np. iuvat [juwat].
8
ZgłoskotwórczoSć polega na tym, że i jest jedyną samogłoską w sylabie (zgłosce), jak ma to
miejsce w wyrazie in-ter . W wyrazie iu-vat samogłosce i towarzyszy samogłoska u , czyli
i nie jest zgłoskotwórcze.
literę c czyta się:
jak polskie [c] przed ae (wymawianym jako [e]), np. Scaevola [Scewola],
jak [k] przed a , np. Africanus [Afrikanus].
Teraz zajmiemy się koniugacją. O tym, że końcówką koniugacyjną dla trzeciej osoby liczby poje-
dynczej jest t , dowiedziałeS się z komentarza do sekcji A1.
Przyjrzyj się czasownikom z tekstu występującym w trzeciej osobie, odetnij t i sprawdx, jaka
głoska znajduje się bezpoSrednio przed końcówką:
narrat (opowiada) > narra a
sentit (uważa, sądzi) > senti i
debet (powinien, musi) > debe e
Jak widzisz, czasownik narrat przed końcówką ma głoskę a , czasownik debet głoskę e ,
natomiast sentit i . Są to samogłoski, na które zakończony jest temat tych czasowników.
W tekScie występuje jeszcze inna forma czasownikowa: monere . Końcówką koniugacyjną tej for-
my jest re . Tak właSnie wygląda bezokolicznik czasu teraxniejszego strony czynnej infinitivus
praesentis activi.
Znając tematy czasowników, utwórz bezokolicznik czasu teraxniejszego (łac. infinitivus praesentis
activi) od poniższych czasowników:
iuva wspierać > iuvare
senti mySleć > sentire
debe powinno się > debere
Nie wspomnieliSmy jeszcze o czasownikach dicit oraz agit . W trzeciej osobie liczby pojedyn-
czej nie różnią się formalnie od sentit . Przyjrzyjmy się jednak ich bezokolicznikom:
dicere mówić
agere robić
sentire mySleć
Różnią się one od bezokolicznika sentire , ale z kolei przypominają bezokolicznik monere tak
jak on mają e przed końcówką re . Przyjrzyj się jednak miejscu akcentu. Widzisz, że
w monere akcent pada na drugą sylabę od końca, tzn. na e , natomiast w dicere na trzecią
sylabę od końca na i .
Mamy zatem cztery warianty bezokolicznika, takie jak w wyrazach:
narrare
monere (z e akcentowanym)
dicere (z e nieakcentowanym)
sentire
W łacinie wyróżniamy cztery koniugacje. PrzynależnoSć koniugacyjną czasownika roz-
poznajemy po bezokoliczniku czasu teraxniejszego strony czynnej (infinitivus praesentis
activi). W formie tej czasowniki są zakończone:
w pierwszej koniugacji na are ,
w drugiej koniugacji na ere (z e akcentowanym),
w trzeciej koniugacji na ere (z e nieakcentowanym),
w czwartej koniugacji na ire .
9
Jeżeli chcemy odmienić czasownik łaciński przez osoby, musimy znać jego temat koniugacyjny. Te-
mat koniugacyjny czasownika znajdujemy w bezokoliczniku czasu teraxniejszego strony czynnej
(infinitivus praesentis activi) poprzez odcięcie końcówki re , a w formach z e nieakcentowa-
nym końcówki ere .
Znajdx tematy czasowników poszczególnych koniugacji:
1. narrare > narra
2. monere (akcentowane) > mone
3. dicere (nieakcentowane) > dic
4. sentire > senti
Temat czasowników koniugacji pierwszej zakończony jest na a , koniugacji drugiej na e , ko-
niugacji trzeciej na spółgłoskę lub u , koniugacji czwartej na i .
Wiesz, że temat czasowników trzeciej koniugacji kończy się na spółgłoskę. Przyglądając się takim
formom jak dicere czy dicit , widzisz, że między tematem ( dic ) a końcówką ( t , re )
pojawia się samogłoska ( i , e ). Jest to tak zwana spójka.
Spójka ( e , i lub u ) występuje w koniugacji trzeciej (o temacie zakończonym
na spółgłoskę lub u ) przed końcówkami koniugacyjnymi rozpoczynającymi się od
spółgłoski. Jest elementem autonomicznym nie stanowi częSci tematu ani końcówki.
Przejdziemy teraz do deklinacji. W naszym tekScie pojawia się wiele rzeczowników i przymiotni-
ków. Wszystkie należą do deklinaacji I bądx II.
PrzynależnoSć deklinacyjną rzeczownika rozpoznajemy po końcówce drugiego przypadka do-
pełniacza liczby pojedynczej (genetivus). Łacińskie rzeczowniki i przymiotniki mogą występować
w rodzaju męskim (masculinum), żeńskim (femininum) oraz nijakim (neutrum). W łacinie obo-
wiązuje tzw. rodzaj gramatyczny o przynależnoSci do danego rodzaju decyduje forma gramatycz-
na, tylko nazwy ludzi i zwierząt okreSlonej płci zachowują swój rodzaj naturalny (nawet wbrew
formie gramatycznej).
Rodzaj gramatyczny rzeczownika rozpoznaje się po końcówce mianownika liczby pojedynczej (no-
minativus singularis), po uprzednim okreSleniu jego przynależnoSci deklinacyjnej. Dlatego też no-
minativus (pozwalający poznać rodzaj) i genetivus singularis (pozwalający okreSlić przynależnoSć
deklinacyjną) stanowią tzw. formę podstawową rzeczownika (jego zapis słownikowy). Ucząc się
rzeczowników, należy zawsze zapamiętywać całą formę podstawową (ich nominativus i genetivus).
Do deklinacji I należą rzeczowniki rodzaju żeńskiego (w nominativie zakończone na a ) z ge-
netivem zakończonym na ae . Należą do niej także rzeczowniki rodzaju męskiego będące imiona-
mi własnymi mężczyzn (jak np. Scaevola ) lub nazwami zawodów, tak jak po polsku rzeczownik
sędzia zachowują one rodzaj naturalny.
Do deklinacji II należą rzeczowniki z genetivem zakończonym na i . Rzeczowniki w nominativie
zakończone na us lub er są rodzaju męskiego (masculinum), a zakończone na um nija-
kiego (neutrum).
OkreSl przynależnoSć deklinacyjną i rodzaj rzeczowników z tekstu, których formy podajemy poniżej:
amicus, amici > deklinacja II (końcówka gen.: i), rodzaj męski (końcówka nom.: us)
Laelius, Laelii > deklinacja II (końcówka gen.: i), rodzaj męski (końcówka nom.: us)
falsum, falsi > deklinacja II (końcówka gen.: i), rodzaj nijaki (końcówka nom.: um)
patria, patriae > deklinacja I (końcówka gen.: ae), rodzaj żeński (końcówka nom.: a)
Scaevola, Scaevolae > deklinacja I (końcówka gen.: ae), rodzaj męski (naturalny)
10
Według deklinacji I i II odmieniają się także przymiotniki. Forma podstawowa przymiotnika różni
się od formy podstawowej rzeczownika (nominativus, genetivus).
Formą podstawową przymiotnika jest nominativus (mianownik) w trzech rodzajach:
męskim (masculinum), żeńskim (femininum) i nijakim (neutrum).
Przymiotniki I i II deklinacji w nominativie mogą być zakończone na:
us (masculinum) a (femininum) um (neutrum)
er (masculinum) era (femininum) erum (neutrum)
er (masculinum) ra (femininum) rum (neutrum)
Spróbuj przetłumaczyć podane przymiotniki na język polski, znając zakończenia każdego rodzaju
i wiedząc, że clarum znaczy sławne , tener młody , pulchra piękna :
pulcher > piękny tenera > młoda
tenerum > młode pulchrum > piękne
clara > sławny clarus > sławny
C1
Ćwiczenie 1
Przeczytaj poniższe zdania odnoszące się do tekstów z sekcji A1 i B1. Zaznacz w tabelce zdania
prawdziwe i fałszywe:
Zdanie Prawdziwe Fałszywe
1. Sine amicitia vita est nulla.
2. Inter aequos nulla amicitia est.
3. Scaevola de Marco Tullio narrat.
4. Scipio et Laelius amici sunt.
Ćwiczenie 2
Uzupełnij podane zdania odpowiednią formą czasownika być :
1. In amicitia gaudia .............. .
2. Amicitiae inter pocula contractae non .............. sempiternae.
3. Laelius amicus bonus .............. .
Ćwiczenie 3
Posłuchaj zdań nagranych na kasecie i spróbuj je poprawnie zapisać:
1. .......................................................................................................................................................
2. .......................................................................................................................................................
3. .......................................................................................................................................................
4. .......................................................................................................................................................
5. .......................................................................................................................................................
6. .......................................................................................................................................................
Ćwiczenie 4
Rozpoznaj rodzaj rzeczowników (m masculinum, f femininum, n neutrum) i dobierz do nich
przymiotnik w odpowiedniej formie:
na przykład: gaudium, gaudii neutrum sempiternus, sempiterna, sempiternum
1. natura, naturae ............... pulcher, pulchra, pulchrum
2. dominus, domini ............... tener, tenera, tenerum
3. vita, vitae ............... honestus, honesta, honestum
11
4. servus, servi ............... bonus, bona, bonum
5. poculum, poculi ............... vitreus, vitrea, vitreum
Ćwiczenie 5
Przetłumacz na język polski następujące zdania:
1. Amicitia inter aequos sempiterna est.
...................................................................................................................................................
2. Inter dominum et servum amicitia vitrea est.
...................................................................................................................................................
3. Vera amicitia maximum gaudium est.
...................................................................................................................................................
4. Inter pocula multa gaudia sunt.
...................................................................................................................................................
5. Scaevola Laelium iuvat.
...................................................................................................................................................
6. Vir honestus amicos et patriam amat.
...................................................................................................................................................
Ćwiczenie 6
Uzupełnij zdania brakującymi wyrazami poznanymi w pierwszej częSci lekcji. Zwróć uwagę na
właSciwą końcówkę:
Sine amicitia vita ............................. est. Vera ............................. sempiterna ................................ .
Amicitiae inter aequos ........................ sunt. Africanus amicus ...................... est. Vir .....................
patriam amat.
12
LEKCJA 1 CZĘRĆ DRUGA
A2
W tej lekcji poznasz dwa fragmenty dialogu, jaki znany Ci z poprzedniej lekcji Leliusz prowadzi
ze swymi zięciami Scewolą i Fanniuszem na temat przyjaxni. Na początku poznaj słówka i zwro-
ty, które w nim występują. Tym razem również czasowniki podajemy tak, jak zazwyczaj podaje się
je w słownikach, czyli w czterech tzw. formach podstawowych: 1) 1 osoba l. pojedynczej czasu te-
raxniejszego, 2) bezokolicznik, 3) i 4) służą do tworzenia czasów przeszłych, ich funkcję poznasz
podczas dalszej nauki. Prosimy, abyS zapamiętywał wszystkie cztery formy:
Fannius, Fannii Fanniusz (zięć Leliusza)
disputo, disputare, disputavi, disputatum rozprawiać, dyskutować
quid co
cum (+ abl.) z (kim? czym?) (przyimek), np. cum viris
z ludxmi
creo, creare, creavi, creatum tworzyć, stwarzać
qui jacy, którzy
bonum, boni dobro
secundum (+ acc.) według (kogo? czego?), zgodnie z (kim? czym?)
vivo, vivere, vixi victum żyć
sum, esse, fui, być
insuper ponadto
benevolentia, benevolentiae życzliwoSć, sympatia
ab (+ abl.) od (kogo? czego?), np. ab amicitia od przyjaxni
sumo, sumere, sumpsi, sumptum brać, wziąć
contineo, continere, continui, contentum zawierać
ubique wszędzie
video, videre, vidi, visum widzieć, zobaczyć
cur dlaczego
ceteri, ceterae, cetera wszyscy inni, wszystkie inne, reszta
antepono, anteponere, anteposui, antepositum przedkładać, wyżej cenić
caducus, caduca, caducum nietrwały, a, e
incertus, incerta, incertum niepewny, a, e
vero zaS, jednak
intempestivus, intempestiva, intempestivum nieodpowiedni, a, e
molestus, molesta, molestum przykry, a, e, uciążliwy, a, e
Teraz wysłuchaj tekstu:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amicitia disputat (1):
Fannius: Quid de amicitia sentis, Laeli?
Laelius: Cum viris bonis amicitiam natura ipsa creat.
Scaevola: Qui viri sunt boni?
Laelius: Qui secundum naturam vivunt. Insuper, sine benevolentia amicitia nulla est.
Fannius: Quid ab amicitia sumimus?
Laelius: Amicitia multa continet, ubique videtis amicitiam.
Scaevola: Cur amicitiam ceteris bonis anteponis?
Laelius: Cetera bona caduca et incerta sunt. Amicitia vero numquam intempestiva, numquam
molesta est.
13
Wysłuchaj tekstu jeszcze raz i powtarzaj za lektorem każde zdanie, zwracając uwagę na po-
prawną wymowę:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amici- Leliusz z Fanniuszem i Scewolą dyskutuje
tia disputat: o przyjaxni (dosł. o przyjaxni dyskutuje):
Quid de amicitia sentis, Laeli? Co sądzisz o przyjaxni (dosł. o przyjaxni sądzisz),
Leliuszu?
Cum viris bonis amicitiam natura ipsa Z dobrymi ludxmi sama natura tworzy przyjaxń
creat. (dosł. przyjaxń natura sama tworzy).
Qui viri sunt boni? Jacy ludzie są dobrzy?
Qui secundum naturam vivunt. Którzy żyją według natury (dosł. według natury
żyją).
Insuper, sine benevolentia amicitia nulla Ponadto, bez życzliwoSci nie ma przyjaxni (dosł.
est. przyjaxń jest żadna).
Quid ab amicitia sumimus? Co bierzemy od przyjaxni? (dosł. Co od przyjax-
ni bierzemy?)
Amicitia multa continet, Przyjaxń zawiera wiele,
ubique videtis amicitiam. wszędzie widzicie przyjaxń.
Cur amicitiam ceteris bonis anteponis? Dlaczego wyżej cenisz przyjaxń od pozostałych
dóbr (dosł. przyjaxń przedkładasz nad pozostałe
dobra)?
Cetera bona caduca et incerta sunt. Pozostałe dobra są nietrwałe i niepewne (dosł.
nietrwałe i niepewne są).
Amicitia vero numquam intempestiva, Przyjaxń zaS nigdy nie (jest) nieodpowiednia,
numquam molesta est. nigdy (nie) jest przykra.
Kolejna uwaga na temat wymowy spółgłoski c : jeSli c występuje przed e , wtedy czyta się ją
identycznie jak polskie [c]. W dialogu z sekwencją liter ce spotykamy się w dwóch wyrazach:
ceteris , incerta . Należy je czytać:
ceteris [ceteris]
incerta [incerta]
Przyjrzyjmy się teraz czasownikom. Z sekcji A1 znasz już końcówkę trzeciej osoby singularis
t , pluralis nt oraz infinitivu praesentis activi re . W rozmowie Leliusza z Fanniuszem
i Scewolą pojawiają się czasowniki w innych formach:
sentis
sumimus
videtis
anteponis
Najpierw znajdx temat tych czasowników w bezokolicznikach i okreSl ich przynależnoSć koniugacyjną:
sentire > senti koniugacja czwarta (bezokolicznik na ire )
sumere > sum koniugacja trzecia (bezokolicznik na ere
z e nieakcentowanym)
videre > vide koniugacja druga (bezokolicznik na ere )
Znając temat, oddziel od niego końcówki osobowe:
sentis sądzisz (2 osoba singularis) > senti s
sumimus bierzemy (1 osoba pluralis) > sum i mus
videtis widzicie (2 osoba pluralis) > vide tis
Na pewno domySlasz się, że w formie sumimus samogłoska i jest spójką.
14
Teraz znasz już końcówki koniugacyjne activum (strony czynnej) dla dwóch osób w singularis i dla
wszystkich trzech w pluralis. Uzupełnimy je o końcówkę dla pierwszej osoby singularis brzmi ona
o (w niektórych czasach m ). Zestawmy teraz wszystkie końcówki osobowe: singularis i pluralis:
1. (ja) o/ m 1. (my) mus
2. (ty) s 2. (wy) tis
3. (on, ona, ono) t 3. (oni, one) nt
Znajdx temat od podanych czasowników z dialogu:
disputare > disputa
creare > crea
vivere > viv
A teraz utwórz wskazane formy osobowe od podanych czasowników oraz przetłumacz je w czasie
teraxniejszym:
disputare my > disputamus rozprawiamy
creare wy > creatis stwarzacie
vivere ja > vivo żyję
Jak widzisz, wystarczy znać temat czasownika oraz końcówki osobowe, aby móc odmieniać cza-
sowniki w trybie oznajmującym (indicativus) czasu teraxniejszego (praesentis).
Tryb oznajmujący czasu teraxniejszego indicativus praesentis tworzymy, dodając
końcówki osobowe do tematu otrzymanego w infinitivie praesentis activi (bezokolicz-
niku czasu teraxniejszego strony czynnej).
OczywiScie w koniugacji trzeciej przed końcówkami rozpoczynającymi się od spółgłoski pojawia
się spójka. Występuje ona również w trzeciej osobie pluralis ( oni ) koniugacji czwartej. Pojawiła
się tam poprzez fałszywą analogię do koniugacji trzeciej.
Teraz zajmiemy się zagadnieniem składni, a mianowicie przeczeniem. Składnia łacińskiego zdania
przeczącego zazwyczaj znacznie różni się od tej występującej w polszczyxnie. W dialogu znalazło
się zdanie: Sine benevolentia amicitia non est. Dosłownie należałoby je przetłumaczyć: Bez
życzliwoSci przyjaxń nie jest , natomiast poprawnie stylistycznie będzie brzmiało: Bez życzliwo-
Sci nie ma przyjaciół . Zapamiętaj zatem:
po łacinie (kto? co?) non est (w znaczeniu nie istnieje ) = po polsku nie ma (kogo?
czego?) .
Przetłumacz na język polski poniższe zdania zawierające przeczenie:
Inter dominum et servum amicitia non est. > Między panem a niewolnikiem nie ma przyjaxni.
In amicitia caduca bona non sunt. > W przyjaxni nie ma nietrwałych dóbr.
B2
W tej częSci kontynuujemy dialog między Leliuszem a Fanniuszem i Scewolą na temat przyjaxni.
Zapoznaj się najpierw ze słownictwem:
nihil nic
fictus, ficta, fictum nieszczery, a, e, udawany, a, e (por. fikcja)
quidquid cokolwiek
id to
nonne czyż nie
15
peto, petere, petivi, petitum szukać
a quo od którego
aliquid coS
potes możesz
Minime Hercule! Ależ skąd, na Herkulesa!
indigentia, indigentiae niedostatek
bestia, bestiae zwierzę
ex se natos swoje dzieci, swoje potomstwo
amo, amare, amavi, amatum kochać, lubić
magnus, magna, magnum wielki, a, e
lucrum, lucri korzySć, zysk
do, dare, dedi, datum dać, dawać
saepe często
audio, audire, audivi, auditum słuchać, słyszeć
Narra porro! Mów dalej!
iungo, iungere, iunxi, iunctum łączyć
debeo, debere, debui, debitum musieć
fundamentum, fundamenti podstawa
pecunia, pecuniae pieniądze
desiderium, desiderii pragnienie, pożądanie
maxime najbardziej, najwięcej (przysłówek)
noceo, nocere, nocui, nocitum szkodzić
Teraz już możesz wysłuchać tekstu; postaraj się zrozumieć jak najwięcej:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amicitia disputat: (2)
Laelius: In amicitia nihil fictum est et quidquid est, id est verum.
Fannius: Nonne amicum petis, a quo aliquid sumere potes?
Laelius: Minime Hercule! Amicitiam creat natura, non indigentia: bestiae etiam ex se natos amant.
Scaevola: Sed amicitia magnum lucrum dat.
Laelius: Non petimus amicitiam lucri causa, sed amicitia saepe lucrum dat.
Fannius et Scaevola: Audimus, narra porro!
Laelius: Amicitiam cum benevolentia iungere debetis: benevolentia fundamentum amicitiae est.
Pecuniae desiderium maxime nocet amicitiae.
Wysłuchaj dialogu jeszcze raz:
Laelius cum Fannio et Scaevola de amici- Leliusz z Fanniuszem i Scewolą dyskutuje
tia disputat: o przyjaxni (dosł. o przyjaxni dyskutuje):
In amicitia nihil fictum est W przyjaxni nie ma nic nieszczerego (dosł. nic
nieszczere jest)
et quidquid est, id est verum. i cokolwiek jest, to jest prawdziwe.
Nonne amicum petis, Czyż nie wybierasz na przyjaciela (dosł. przyja-
ciela wybierasz),
a quo aliquid sumere potes? od którego możesz coS uzyskać (dosł. od którego
coS uzyskać możesz)?
Minime Hercule! Ależ skąd, na Herkulesa!
Amicitiam creat natura, non indigentia: Przyjaxń rodzi natura, nie niedostatek:
bestiae etiam ex se natos amant. nawet zwierzęta kochają swoje potomstwo.
Sed amicitia magnum lucrum dat. Ale przyjaxń niekiedy przynosi wielki zysk
(dosł. wielki zysk niekiedy przynosi).
16
Non petimus amicitiam lucri causa, Nie szukamy przyjaxni dla zysku (dosł. z powo-
du zysku),
sed amicitia saepe lucrum dat. lecz przyjaxń często przynosi korzySć (dosł. ko-
rzySć daje).
Audimus, narra porro! Słuchamy, mów dalej!
Amicitiam cum benevolentia iungere PowinniScie łączyć przyjaxń z życzliwoScią: (dosł.
debetis: Przyjaxń z życzliwoScią łączyć powinniScie:)
benevolentia fundamentum amicitiae est. życzliwoSć jest podstawą przyjaxni.
Pecuniae desiderium maxime nocet Pożądanie pieniędzy i sławy najbardziej szkodzi
amicitiae. przyjaxni.
A teraz przeczytaj komentarz do tego fragmentu.
Tę sekcję rozpoczniemy od deklinacji. Aby móc odmienić rzeczownik czy przymiotnik przez przy-
padki, musimy znać jego temat fleksyjny, do niego bowiem dodajemy końcówki deklinacyjne.
Najpierw dowiesz się, jak znalexć temat fleksyjny rzeczownika:
Temat fleksyjny rzeczownika otrzymujemy przez odcięcie końcówki w genetivie singu-
laris (dopełniaczu liczby pojedynczej).
Widzisz więc, że znajomoSć genetivu pozwala nie tylko okreSlić przynależnoSć deklinacyjną rze-
czownika, lecz umożliwia jego odmianę przez przypadki.
W tej sekcji poznasz odmianę przez przypadki rzeczowników deklinacji I. Należą do niej rzeczowni-
ki rodzaju żeńskiego zakończone w genetivie singularis na ae . Tę właSnie końcówkę należy
odciąć, aby otrzymać ich temat.
Znajdx teraz temat fleksyjny podanych rzeczowników deklinacji I:
Scaevola, Scaevolae > Scaevol
indigentia, indigentiae > indigenti
bestia, bestiae > besti
vita, vitae > vit
pecunia, pecuniae > pecuni
A oto deklinacja I:
Singularis (l. pojedyncza) Pluralis (l. mnoga)
Nominativus kto? co? besti-a besti-ae
Genetivus kogo? czego? besti-ae besti-arum
Dativus komu? czemu? besti-ae besti-is
Accusativus kogo? co? besti-am besti-as
(od) kogo? (od) czego?
Ablativus (z) kim? (z) czym? besti-a besti-is
(o) kim? (o) czym?
Vocativus besti-a besti-ae
17
Uwaga! Według deklinacji I odmieniają się także przymiotniki zakończone w rodzaju
żeńskim na a . Ich odmiana nie różni się od odmiany rzeczowników tej deklinacji.
Temat fleksyjny przymiotnika otrzymujemy przez odcięcie końcówki a w nomi-
nativie singularis feminini (mianowniku liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego).
Teraz znajdx temat fleksyjny podanych przymiotników:
verus, vera, verum > ver (z ver-a)
voluntarius, voluntaria, voluntarium > voluntari (z voluntari-a)
W dialogu znalazły się już całkiem rozbudowane zdania. Dlatego więcej uwagi poSwięcimy w tej
sekcji składni. Przyjrzyj się najpierw poniższym zdaniom:
1. Id est verum. To jest prawdziwe.
2. Benevolentia fundamentum amicitiae est. ŻyczliwoSć podstawą przyjaxni jest.
W zdaniu pierwszym mamy podmiot ( id ) oraz orzeczenie ( est verum ), w zdaniu drugim rów-
nież występuje podmiot ( benevolentia ) i orzeczenie ( fundamentum est ) oraz wyraz
amicitiae będący okreSleniem (przydawką) do rzeczownika fundamentum .
Orzeczenia w tych zdaniach składają się z dwóch częSci: z czasownika być ( est jest ), pełniącego
funkcję łącznika, oraz z przymiotnika (w zdaniu pierwszym) lub rzeczownika (w zdaniu drugim). Rze-
czownik, przymiotnik lub zaimek choć nie podaliSmy przykładu zdania, w którym by się pojawił wystę-
pujący w funkcji orzeczenia nazywamy orzecznikiem.
Porównajmy teraz bardzo dokładnie oba zdania z ich polskim odpowiednikami (dla ułatwienia
szyk zdania łacińskiego został dopasowany do szyku zdania polskiego):
Orzeczenie imienne
Podmiot
Łącznik Orzecznik = Nominativus przymiotnika
Łacina
Id est verum
To jest prawdziwe
Polski
Łącznik Mianownik przymiotnika = Orzecznik
Podmiot
Orzeczenie imienne
Orzeczenie imienne
Podmiot
Łącznik Orzecznik = Nominativus rzeczownika
Łacina
Benevolentia est fundamentum
ŻyczliwoSć jest podstawą
Polski
Łącznik Narzędnik rzeczownika = Orzecznik
Podmiot
Orzeczenie imienne
Orzecznik w zdaniu pierwszym verum występuje w nominativie do stwierdzenia tego wy-
starczy znajomoSć formy podstawowej przymiotnika, którą jest nominativus dla trzech rodzajów:
verus, vera, verum . Z tabeli wynika, że przymiotnik verum znajduje Scisły odpowiednik w pol-
skim tłumaczeniu prawdziwe . Zarówno po łacinie, jak i po polsku orzeczniki wyrażone przymiot-
nikiem stoją w pierwszym przypadku (nominativus).
W drugim zdaniu orzeczenie est fundamentum dosłownie należałoby tłumaczyć jako jest funda-
ment . W języku polskim taki orzecznik rzeczownikowy (dodajmy, że zaimkowy również) oddajemy
narzędnikiem. Wyrażenie est fundamentum tłumaczymy zatem jest fundamentem . Zapamiętaj:
orzecznik w orzeczeniu imiennym wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem w łacinie stoi
zawsze w pierwszym przypadku (nominativie), zaS na język polski tłumaczymy go na-
rzędnikiem: łac. (ktoS? coS?) est (ktoS? coS?) = pol. (ktoS? coS?) jest (kimS? czymS?) .
18
Przetłumacz następujące zdania na język polski:
Africanus amicus Laelii est. > Afrykańczyk jest przyjacielem Laeliusza.
Amicitia bonum sempiternum est. > Przyjaxń jest trwałym dobrem.
C2
W tej sekcji powtórzymy gramatykę i słownictwo odnoszące się do drugiej częSci lekcji pierwszej.
Ćwiczenie 1
Dokończ podane zdania wskazanym czasownikiem w odpowiedniej formie:
1. Quid vir bonus de amicitia (sentire) ....................................................................... ?
2. Quid lucrum (dare) .................................................................................................. ?
3. Desiderium pecuniae amicitiae (nocere) ................................................................. .
4. Amicus amicum (amare) ......................................................................................... .
5. Fannius et Scaevola amicitiam cum benevolentia iungere (debere) ..................... .
Ćwiczenie 2
Wstaw odpowiednie końcówki rzeczowników deklinacji I w poniższych zdaniach:
1. Fannius de natur...... disputat. (natura, naturae singularis)
2. Pecuni...... amicis non damus. (pecunia, pecuniae singularis)
3. Cum besti...... vivis. (bestia, bestiae pluralis)
4. Amicitiam benevolenti...... causa peto. (benevolentia, benevolentiae singularis)
5. De amiciti...... audimus. (amicitia, amicitiae singularis)
Ćwiczenie 3
Uzupełnij poniższe zdania odpowiednią formą czasownika podanego w nawiasie.
1. Viri boni secundum naturam .................... (vivo, vivere, vixi victum).
2. Quid de amicitia, .................... (sentio, sentire, sensi, sensum), Scaevola?
3. Quid de amicitia .................... (sentio, sentire, sensi, sensum), amici?
4. .................... (audio, audire, audivi, auditum), narra porro!
5. Laelius et Fannius et Scaevola de amicitia .................... (disputo, disputare, disputavi, disputatum).
Ćwiczenie 4
Uzupełnij tabelę, podając czasownik w tej samej osobie, lecz przeciwnej liczbie, np. jeSli podana
jest pierwsza osoba singularis, należy podać pierwszą osobę pluralis:
Singularis Pluralis
datis
continemus
creat
sentio
disputas
debent
Ćwiczenie 5
Powiedz po łacinie (w nawiasie znajdziesz potrzebne rzeczowniki, przymiotniki i przyimek sam
dobierz odpowiednią formę czasownika):
1. Bez przyjaxni nie ma życia. (vita amicitia sine)
...................................................................................................................................................
2. Bez życzliwoSci nie ma przyjaxni. (benevolentia amicitia sine)
...................................................................................................................................................
3. Bez pieniędzy nie ma życia. (vita pecunia sine)
...................................................................................................................................................
19
ZESTAWIENIE 1
1. Czasownik
Czasownik być formy czasu teraxniejszego:
est jest
sunt są
PrzynależnoSć koniugacyjną czasownika rozpoznaje się po końcówce infinitivu praesentis activi
(bezokolicznika czasu teraxniejszego strony czynnej).
Temat koniugacyjny czasownika znajdujemy przez odcięcie końcówki (e)re w infinitivie pra-
esentis activi.
Końcówka bezokolicznika Przykład Koniugacja Temat zakończony na:
are disputare I a (disputa )
ere (z e akcentowanym) videre II e (vide )
ere (z e nieakcentowanym) vivere III spółgłoskę/ u (viv )
ire sentire IV i (senti )
Samogłoska ( e , i lub u ) pojawiająca się między tematem a końcówką koniugacyjną
nazywa się spójką. Występuje w koniugacji III (o temacie zakończonym na spółgłoskę lub u )
przed końcówkami koniugacyjnymi rozpoczynającymi się od spółgłoski. Spójka nie należy ani do
tematu, ani do końcówki.
Końcówki osobowe strony czynnej:
Singularis Pluralis
1. (ja) o/ m np. video (widzę) 1. (my) mus np. videmus (widzimy)
2. (ty) s np. vides (widzisz) 2. (wy) tis np. videtis (widzicie)
3. (on, ona, ono) t np. vide (widzi) 3. (oni, one) nt np. vident (widzą)
Indicativus praesentis (tryb oznajmujący czasu teraxniejszego) tworzy się, dodając do tematu
otrzymanego w infinitivie praesentis activi (do tzw. tematu praesentis) końcówki osobowe.
3. Rzeczownik i przymiotnik
Forma podstawowa rzeczownika nominativus, genetivus, np. dominus, domini; gener, generi;
bestia, bestiae; bonum, boni.
Po końcówce nominativu rozpoznajemy rodzaj gramatyczny rzeczownika (po uprzednim okreSle-
niu jego przynależnoSci deklinacyjnej).
Trzy rodzaje gramatyczne rzeczownika:
masculinum nominativus na us/ er, np. dominus/gener
femininum nominativus na a, np. bestia
neutrum nominativus na um, np. bonum
Rzeczowniki oznaczające ludzi lub zwierzęta rodzaj naturalny (według płci, a nie według końcówki).
20
Po końcówce genetivu rozpoznaje się przynależnoSć deklinacyjną rzeczownika, a po jej odcięciu
otrzymujemy temat fleksyjny rzeczownika:
końcówka genetivu ae deklinacja I, np. besti-ae
końcówka genetivu i deklinacja II, np. domin-i; gener-i, bon-i
Forma podstawowa przymiotnika nominativus ma trzy rodzaje, np. bonus, bona, bonum.
Temat fleksyjny przymiotnika otrzymujemy przez odcięcie końcówki a w nominativie sin-
gularis feminini. Temat ten obowiązuje we wszystkich rodzajach, np. bonus, bona, bonum, rodzaj
żeński: bon-a, temat: bon .
Przymiotniki deklinacji I i II w nominativie mogą być zakończone na:
us (masculinum, a (femininum), um (neutrum), np. bonus, bona, bonum
er (masculinum), era (femininum), erum (neutrum), np. tener, tenera, tenerum
er (masculinum), ra (femininum), rum (neutrum), np. pulcher, pulchra, pulchrum
W rodzaju żeńskim (nominativus na a ) przymiotniki odmieniają się według deklinacji I.
Deklinacja I rzeczownika
Singularis Pluralis
Nominativus kto? co? a np. amiciti-a ae np. amiciti-ae
Genetivus kogo? czego? ae np. amiciti-ae arum np. amiciti-arum
Dativus komu? czemu? ae np. amiciti-ae is np. amiciti-is
Accusativus kogo? co? am np. amiciti-am as np. amiciti-as
(od) kogo? (od) czego?
Ablativus (z) kim? (z) czym? a np. amiciti-a is np. amiciti-is
(o) kim? (o) czym?
Vocativus a np. amiciti-a ae np. amiciti-ae
4. Przyimek
Z accusativem Z ablativem Z genetivem
ad do kogo, czego ab od kogo, czego causa z powodu kogo, czego
contra przeciw komu, czemu cum z kim, czym
inter między kim, wSród czego de o kim, o czym
secundum według kogo, czego ex z kogo, czego
in w kim, czym
sine bez kogo, czego
5. Składnia
Zdania przeczące: (kto? co?) non est ( nie istnieje ) nie ma (kogo? czego?) .
Rzeczownik, przymiotnik i zaimek w orzeczeniu imiennym zawsze w nominativie (w j. polskim
w narzędniku): (ktoS? coS?) est (ktoS? coS?) (ktoS? coS?) jest (kimS? czymS?) .
21
KLUCZ
C1
Ćwiczenie 1
Zdanie Prawdziwe Fałszywe
1. Sine amicitia vita est nulla. X
2. Inter aequos nulla amicitia est. X
3. Scaevola de Marco Tullio narrat. X
4. Scipio et Laelius amici sunt. X
Ćwiczenie 2
1. In amicitia gaudia sunt. 2. Amicitiae inter pocula contractae non sunt sempiternae. 3. Laelius
amicus bonus est.
Ćwiczenie 3
1. Vera amicitia inter aequos est. 2. Contra patriam agere non licet. 3. Nulla est vita sine vera
amicitia. 4. Scipio Scaevolae de Laelio narrat. 5. Laelius semper Africanum iuvat. 6. Vera amicitia
pulchra est.
Ćwiczenie 4
1. (femininum) pulchra; 2. (masculinum) tener; 3. (femininum) honesta; 4. (masculinum)
bonus; 5. (neutrum) vitreum
Ćwiczenie 5
1. Przyjaxń między równymi jest wieczna. 2. Przyjaxń między panem a niewolnikiem jest krucha.
3. Prawdziwa przyjaxń jest największą radoScią. 4. WSród kielichów jest wiele radoSci. 5. Scewola
wspiera Leliusza. 6. Człowiek uczciwy kocha przyjaciół i ojczyznę.
Ćwiczenie 6
Sine amicitia vita nulla est. Vera amicitia sempiterna est. Amicitiae inter aequos sempiternae/
firmissimae sunt. Africanus amicus Laelii est. Vir bonus patriam amat.
C2
Ćwiczenie 1
1. Quid vir bonus de amicitia sentit? 2. Quid lucrum dat? 3. Desiderium pecuniae amicitiae nocet.
4. Amicus amicum amat. 5. Fannius et Scaevola amicitiam cum benevolentia iungere debent.
Ćwiczenie 2
1. Fannius de natura disputat. 2. Pecuniam amicis non damus. 3. Cum bestiis vivis. 4. Amicitiam
benevolentiae causa peto. 5. De amicitia audimus.
Ćwiczenie 3
1. Viri boni secundum naturam vivunt. 2. Quid de amicitia, sentis, Scaevola? 3. Quid de amicitia,
sentitis, amici? 4. Audimus, narra porro! 5. Laelius et Fannius et Scaevola de amicitia disputant.
22
Ćwiczenie 4
Singularis Pluralis
das
contineo
creant
sentimus
disputatis
debet
Ćwiczenie 5
1. Sine amicitia non est vita. 2. Sine benevolentia non est amicitia. 3. Sine pecunia non est vita.
23
SŁOWNICZEK DO LEKCJI 1-2
Wszystkie słówka podano tu zgodnie z zasadami stosowanymi w słownikach języka łacińskiego,
tj. w porządku alfabetycznym i w tzw. formach podstawowych. Dla rzeczowników forma podsta-
wowa to nominativus i genetivus liczby pojedynczej, dla przymiotnków nominativus l. pojedyn-
czej dla rodzaju męskiego (masculinum), żeńskiego (femininum) i nijakiego (neutrum), dla cza-
sownika 1 osoba l. pojedynczej czasu teraxniejszego, bezokolicznik oraz dwie formy, których
znaczenie i funkcję poznasz póxniej.
Przy każdym słowie zaznaczono też, w której częSci lekcji pojawiło się ono po raz pierwszy.
ab (+ abl.) od (kogo? czego?) (przyimek); A2
accipio, accipere, accepi, acceptum uzyskać, otrzymać; B2
ad (+ acc.) do (kogo? czego?) (przyimek); B3
aequus, aequa, aequum równy, a, e; A1
ago, agere, egi, actum czynić; A3
aliquid coS; B2
aliter inaczej; A3
alligatus, alligata, alligatum związany, a, e; A3
amicitia, amicitiae przyjaxń; A1
amicus, amici przyjaciel; B1
amo, amare, amavi, amatum kochać; B1; lubić; B2
antepono, anteponere, anteposui, antepositum przedkładać, wyżej cenić; A2
a quo od którego; B2
Atticus, Attici Attyk (imię męskie); B3
audio, audire, audivi, auditum, słyszeć; B2
bene dobrze; B3
benevolentia, benevolentiae życzliwoSć, sympatia; A2
bestia, bestiae zwierzę; B2
bonum, boni dobro; A1, A2
bonus, bona bonum dobry, a, e; B1
caducus, caduca, caducum nietrwały, a, e; A2
casu przypadkiem; A3
causa, causae przyczyna, powód; B1
certe z pewnoScią; A3
ceteri, ceterae, cetera wszyscy inni, wszystkie inne, reszta; A2
clarus, clara, clarum sławny, a, e; B1
contineo, continere, continui, contentum zawierać; A2
contra (+ acc.) przeciwko (komu?) (przyimek); B1
contractus, contracta, contractum zawiązany, a, e; A1
creo, creare, creavi, creatum tworzyć, stwarzać; A2
cum (+ abl.) z (kim? czym?) (przyimek); A2
cur dlaczego; A2
curo, curare, curavi, curatum troszczyć się (o kogo? co?); B3
de (+ abl.) o (przyimek); A1
debeo, debere, debui, debitum musieć; B1
desiderium, desiderii pragnienie, pożądanie; B2
dico, dicere, dixi, dictum mówić; B1
24
discedo, discedere, discessi, discessum odejSć, odstąpić; A3
disputo, disputare, disputavi, disputatum rozprawiać, dyskutować; A2
do, dare, dedi, datum dać, dawać; B2
dominus, domini pan; A1
ego ja; B3
enim bowiem; A1
epistula, epistulae list; B3
et i; A1
etiam także, nawet; B2
ex se natos swoje dzieci, swoje potomstwo; B2
exsilium, exsilii wygnanie; B3
exspecto, exspectare, exspectavi, exspectatum oczekiwać; B3
falsa kłamstwa; B1
Fannius, Fannii Fanniusz (imię męskie); A2
fictus, ficta, fictum nieszczery, a, e, udawany, a, e; B2
firmissimus, firmissima, firmissimum najtrwalszy, a, e, bardzo trwały, a, e; A1
fundamentum, fundamenti podstawa; B2
gaudium, gaudii radoSć; A1
gener, generi zięć; A3
gratias agere dziękować; B3
gratus, grata, gratum miły, a, e; B3
honestus, honesta, honestum uczciwy, a, e; B1
id to; B2
idem to samo; B1
immo a nawet; A3
improbus, improba, improbum niegodziwy, a, e; A3
in (+ abl.) w; A1; na; B3 (przyimek)
incertus, incerta, incertum niepewny, a, e; A2
indigentia, indigentiae niedostatek; B2
insuper ponadto; A2
intempestivus, intempestiva, intempestivum nieodpowiedni, a, e; A2
inter (+ acc.) między, pomiędzy (przyimek); A1
ipsa sama (osobiScie); A1
ita tak; A3
itaque przeto; A1
iungo, iungere, iunxi, iunctum łączyć; B2
iuvo, iuvare, iuvi, iutum (+ acc.) wspierać (kogo? co?), pomagać (komu?
czemu?); B1
Laelius, Laelii Leliusz (nazwisko); B1
licet wolno; B1
lucrum, lucri korzySć, zysk; B2
magnus, magna, magnum wielki, a, e; B2
Marcus, Marci Marek (imię męskie); B1
Marcus Tullius Cicero (Marci Tulli) Marek Tuliusz Cyceron (męskie imię i nazwisko);
B1
25
maxime najbardziej, najwięcej; B2
maximus, maxima, maximum największy, a, e; A1
meus, mea, meum mój, moja, moje; B3
mihi mi; B3
Minime Hercule! Ależ skąd, na Herkulesa!; B2
miser, misera, miserum nieszczęSliwy, a, e; B3
molestus, molesta, molestum przykry, a, e, uciążliwy, a, e; A2
moneo, monere, monui, monitum napominać, upominać; B1
multa wiele; A1
narra porro! mów dalej! B2
narro, narrare, narravi, narratum opowiadać; B1
natura, naturae natura; A1
nemo nikt; A3
nihil nic; B2
noceo, nocere, nocui, nocitum szkodzić; B2
non nie; B1
nonne czyż nie; B2
nullus, nulla, nullum żaden, żadna, żadne; A1
numquam nigdy; B1
patria, patriae ojczyzna; B1
pecunia, pecuniae pieniądze; B2
peperit zrodził, zrodziła; A1
peto, petere, petivi, petitum szukać; B2
plerumque przeważnie; A1
poculum, poculi kielich; pocula kielichy; A1
poena, poenae kara; A3
potes możesz; B2
pulcher, pulchra, pulchrum piękny, a, e; B1
puto, putare, putavi, putatum sądzić, mySleć; A2
quam jak; B3
qui jacy, którzy; A2
quid co; A2
quidquid cokolwiek; B2
quousque? aż dokąd?; A3
Recte tu quidem! Masz rację!; A3
saepe często; B2
salutem dico pozdrawiać; B3
Scaevola, Scaevolae Scewola (nazwisko); B1
Scipio Africanus Scypion Afrykański (Młodszy) (nazwisko); B1
scribo, scribere, scripsi, scriptum pisać; B3
secundum (+ acc.) według (kogo? czego?), zgodnie z (kim?
czym?) (przyimek); A2
sed lecz, ale; B1
semper zawsze; B1
sempiternus, sempiterna, sempiternum wieczny, a, e; A1
26
sentio, sentire, sensi, sensum mySleć; B1
servus, servi niewolnik, sługa; A1
si jeSli, jeżeli; B1
sine (+ abl.) bez (przyimek); A1
socer, soceri teSć; A3
socius, socii towarzysz, sprzymierzeniec; A3
solum tylko; B1
solus, sola, solum sam, sama, samo; B3
sum, esse, fui, być; A2
sumo, sumere, sumpsi, sumptum wziąć; A2; poenam sumere ponieSć karę; A3
tam diu tak długo; B3
tamen jednak; A1
tantum tylko; A3
te ciebie, cię; A3
tener, tenera, tenerum delikatny, młody; B1
Terentia, Terentiae Terencja (imię żeńskie); B3
testimonium, testimonii Swiadectwo, dowód; B3
tibi tobie; B3
tu ty; A3
Tulliola, Tulliolae Tuliola (imię żeńskie); B3
tuus, tua, tuum twój, twoja, twoje; B3
ubique wszędzie; A2
una razem; A3
ut jak; B3
Vale! Żegnaj! (Bądx zdrów!); B3
valeo, valere, valui, być zdolnym, móc; A3; być zdrowym; B3
vero zaS, jednak; A2
verus, vera, verum prawdziwy, a, e; A1
video, videre, vidi, visum widzieć, zobaczyć; A2
vir, viri mężczyzna, człowiek; B1
vita, vitae życie; A1
vitreus, vitrea, vitreum szklany, a, e, kruchy, a, e (jak szkło); A1
vivo, vivere, vixi victum żyć; A2
27
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Kazojć J Słownik wyrazów obcych pochodzących z języka łacińskiegoKurs języka Cwięcej podobnych podstron