Wprowadzenie do Wykład III.
językoznawstwa generatywnego Minimalizm i teoria optymalności
wykłady z językoznawstwa ogólnego 21 listopada 2006 r.
7-21 listopada 2006 r.
Paweł Rutkowski Paweł Rutkowski
Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki Katedra Językoznawstwa Ogólnego i Bałtystyki
Uniwersytet Warszawski Uniwersytet Warszawski
[e-mail] [e-mail]
www.pawel-rutkowski.ling.pl www.pawel-rutkowski.ling.pl
Dwie reprezentacje pozwalajÄ…ce na interpretacjÄ™
1. Minimalizm
składni: Phonetic Form (PF) i Logical Form (LF)
Program minimalistyczny (lata dziewięćdziesiąte):
PF  interfejs do systemu artykulacyjno-
upraszczamy maszyneriÄ™!
percepcyjnego (A-P)
Struktura gramatyki w minimalizmie:
LF  interfejs do systemu koncepcyjno-
intencjonalnego (C-I)
NumeracjÄ™ (poczÄ…tkowy etap derywacji zdania)
tworzą elementy leksykalne wyjęte ze słownika w
celu utworzenia wypowiedzenia. Dalej elementy
te są łączone w większe całostki poprzez dwie
podstawowe operacje budowy struktury
składniowej: Merge (łączenie) i Move
(przenoszenie).
3 4
Elementy w numeracji mogą dać początek różnym
Składnia to proces derywacyjny między
derywacjom. Wygrywa zawsze derywacja
(mentalnym) słownikiem a LF (tworzenie zdań,
optymalna, ekonomiczniejsza.
które można zinterpretować).
Elementy leksykalne włączają się do numeracji
Spell-Out to etap derywacji zdania, na którym
odmienione (nadanie odpowiedniej formy
informacja składniowa zostaje przesłana do
fleksyjnej nie jest więc już efektem derywacji):
interpretacji fonetycznej (cechy fonologiczne
zostają wysłane do komponentu PF).
Numeracja (a) = {T, Agr, John, loved, her}
Etap derywacji do punktu Spell-Out to składnia
*Numeracja (b) = {T, Agr, John, love, she}
jawna (Overt Syntax).
Tylko numeracja (a) pozwala na stworzenie
Derywacja po punkcie Spell-Out to składnia
zdania John loved her. Oprócz elementów
ukryta (Covert Syntax)  procesy, które w niej
leksykalnych w derywacji muszą brać udział także
zachodzÄ… nie sÄ… odzwierciedlone w
abstrakcyjne elementy funkcjonalne T (Tense 
wypowiadanych zdaniach.
uczasowienie) i Agr (Agreement - uzgodnienie).
5 6
1
" Element leksykalny jest wiÄ…zkÄ… cech: " Tylko cechy nieinterpretowalne
fonologicznych, semantycznych i formalnych (np. (uninterpretable) muszą być sprawdzone
cecha przypadka jest cechą formalną, a cecha (wszystkie cechy formalne składników
żywotności  cechą semantyczną). funkcjonalnych, np. cecha przypadka). Cechy
elementów leksykalnych mogą być
" Tworzenie konstrukcji składniowych (czyli
interpretowalne semantycznie (a więc mogą
zestawianie poszczególnych elementów zdania)
pozostać niesprawdzone).
polega na  sprawdzaniu tych cech.
" Sprawdzanie cech leży u podłoża przesunięć
" Do sprawdzenia cech dochodzi, gdy zestawione
(Move): elementy przesuwajÄ… siÄ™ w derywacji,
są dwa elementy, które posiadają tę samą cechę.
aby móc sprawdzić cechy z innymi elementami.
Cechę tę można wtedy niejako  skreślić .
Derywacja składniowa prowadzi więc w pewnym " Sprawdzanie cech to kluczowe założenie
sensie to wyeliminowania cech, które wymagają derywacji minimalistycznej (uczasowiona forma
sprawdzenia. czasownika wymaga sprawdzenia przez element
funkcjonalny T  frazÄ™ czasowÄ… itd.).
7 8
" Żadne dwa elementy nie stworzą konstrukcji " Cechy formalne, które pozostają w derywacji po
składniowej, jeśli nie sprawdzą nawzajem swoich punkcie Spell-Out, czekają na sprawdzenie w LF.
cech.
" Tylko cechy formalne (a nie fonologiczne lub
" Derywacja przed punktem Spell-Out zawiera semantyczne) uczestniczÄ… w derywacji od
cechy fonologiczne, a więc przesunięcie elementu numeracji do LF.
w derywacji oznacza przesunięcie wszystkich jego
" Między PF i LF nie ma kontaktu.
cech, włącznie z kształtem fonetycznym.
" Po punkcie Spell-Out cech fonologicznych w
Konsekwencje: postulowane reprezentacje i
derywacji już nie ma, a zatem przenoszą się tylko
derywacje są bardzo abstrakcyjne. Odróżnienie
cechy formalne  prowadzi to do LF movement
tego, co siÄ™ dzieje w derywacji, od tego, co
(czyli takiego przesunięcia, którego  nie widać ).
 słychać , może prowadzić do analiz, które nie
majÄ… oparcia w powierzchniowych danych. To, co
się dzieje na LF, jest jedynie domysłem badacza.
9 10
" Ekonomiczność to kluczowe założenie Lasnik (1995): zasada zwlekania (Procrastinate) 
minimalistyczne! przesunięcia w LF są lepsze od przesunięć
jawnych.
" Ekonomiczność to m.in. zasada chciwości
(Greed): element przenosi się, aby zaspokoić Uwaga ogólniejsza o relacji między składnią a
własne wymagania, a nie ze względu na realizacją dz
więkową:
wymagania pozycji docelowej.
Składnia wysyła do wymówienia tylko to, co
" Lasnik (1995): Greed zamienia siÄ™ w Enlightened konieczne. Produkcja reprezentacji dz
więkowej
Self-Interest (oświecony interes własny)  jest nieekonomiczna, dlatego idealny język
element zaspokaja własne wymagania, ale mógłby być zupełnie pozbawiony warstwy
pozwala też sprawdzić cechy innego elementu. fonicznej. Taki język byłby jednak mało
efektywny komunikacyjnie, dlatego przynajmniej
Lasnik, Howard (1995), Case and expletives
niektóre operacje składniowe (choć nie
revisited: on Greed and other human failings.
wszystkie!) znajdujÄ… odzwierciedlenie w tym, co
Linguistic Inquiry 26, 615-633.
wypowiadane.
11 12
2
Minimalizm rozróżnia cechy silne i słabe W ten sposób można np. wytłumaczyć różną pozycję
(rozróżnienie to nie pokrywa się z podziałem na przysłówka w językach angielskim i francuskim:
cechy interpretowalne i nieinterpretowalne).
(i) John often kisses Mary.
Cechy silne muszą być sprawdzone w składni
(ii) *John kissesi often ti Mary.
jawnej (przed punktem Spell-Out), podczas gdy
(iii) *Jean souvent embrasse Marie.
cechy słabe można sprawdzić dopiero na LF.
(iv) Jean embrassei souvent ti Marie.
 Jan często całuje Marychę.
Oznacza to, że w wypadku cech słabych
przesunięcia, które prowadzą do ich sprawdzenia,
Angielszczyzna: cecha V frazy czasowej (TP) jest
mogą poczekać do LF i być przesunięciami
słaba, więc czasownik, który ją sprawdza, nie jest
niejawnymi.
jawnie podnoszony (zostaje w swojej wyjściowej
pozycji i przesuwa siÄ™ dopiero na LF).
Różnice między językami wynikają z różnej mocy
cech w pozycjach funkcjonalnych. Ta sama cecha
Język francuski: cecha V frazy czasowej (TP) jest
w jednym języku może być słaba, w innym zaś
silna, więc czasownik jest jawnie podnoszony do
mocna.
pozycji T°, a wiÄ™c przed przysłówek.
13 14
2. Teoria optymalności
Teoria optymalności to przede wszystkim badania
fonologiczne.
Teoria optymalności, TO (Optimality Theory, OT):
McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993a),
 Generalized alignment , w: Yearbook of
Podobnie jak inne nurty generatywizmu teoria
morphology, red. Geert Booij i Jaap van Marle,
optymalności rozróżnia dwa poziomy opisu
Kluwer, Dordrecht, s.79-153.
dowolnej sekwencji dz
więków:
McCarthy, John J. i Alan S. Prince (1993b), Prosodic
Morphology I: Constraint interaction and
abstrakcyjna struktura głęboka z informacją
satisfaction, manuskrypt, University of
idiosynkratycznÄ…, nieprzewidywalnÄ…, specyficznÄ…
Massachusetts, Amherst, Rutgers University, New
dla danego morfemu;
Brunswick, N.J.
Prince, Alan S. i Paul Smolensky (1993), Optimality struktura powierzchniowa, fonetyczna (to, co
Theory: Constraint interaction in generative
wypowiedziane).
grammar, manuskrypt, Rutgers University, New
Brunswick, N.J. i University of Colorado, Boulder.
15 16
Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO: Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO  c.d.:
odrzucenie wielostopniowej derywacji i reguła ma małą wartość wyjaśniającą, jest mało
tradycyjnej reguły przepisywania typu  przepisz prawdopodobna z punktu widzenia ekonomii
element A jako B w kontekście X (poprzedzającego językowej, pozwala ukazać dowolny proces
A) i Y (następującego po A) , np.: fonetyczny, nie wskazując jednak, dlaczego
zachodzi;
(i) A B / X __ Y
zadaniem fonologa jest wyjaśnić, dlaczego tylko
(ii) [t] [ć] / __ [e] ]Miejscownik
pierwsza z poniższych reguł znajduje potwierdzenie
1
(iii) ÃÃ ÃÃ / __ #
w danych językowych:
à  sylaba, 1  akcent wyrazowy (główny),
(i) [t] [ć] / __ [e]
# - wygłos
(ii) [ć] [t] / __ [e]
17 18
3
Krytyka teorii derywacyjnych ze strony TO  c.d.: Ograniczenia językowe (constraints):
TO interesuje przede wszystkim to, co
derywacja to postulowanie licznych pośrednich
dostrzegalne na powierzchni zjawiska
etapów i abstrakcyjnych struktur pozbawionych
fonologicznego.
jakiejkolwiek realizacji fonetycznej, co jest
Wszystko to, co przewidywalne i regularne,
nieadekwatne psychologicznie;
zdeterminowane jest przez ograniczenia nakładane
Podsumowanie: odwrót od charakterystycznej dla przez gramatykę na potencjalne produkty systemu
językowego (swego rodzaju filtrowanie,
generatywizmu skłonności do postulowania
definiujemy cechy pożądanej formy
skomplikowanych, wielostopniowych derywacji i
powierzchniowej; z założenia niektóre realizacje
abstrakcyjnych reprezentacji głębokich i
fonetyczne są zatem bardziej pożądane od innych).
pośrednich.
19 20
Ograniczenia językowe (constraints)  c.d.: Ograniczenia językowe (constraints)  c.d.:
Struktura lepiej ukształtowana pozostaje w
Spośród wielu kandydatów (czyli potencjalnie
zgodzie z ograniczeniami znajdującymi się wyżej w
możliwych konstrukcji fonologicznych) wybrany
hierarchii (w teoriach procesualnych nie można
zostaje zawsze ten, który w najmniejszym stopniu
opuścić bądz
zignorować żadnego z etapów
narusza ograniczenia danego języka (ograniczenia
derywacji  wszystkie są jednakowo ważne).
fonologiczne nie sÄ… zatem respektowane
Uwaga badacza skupia się na kryteriach, które
bezwyjÄ…tkowo).
pozwalają stwierdzić, czy dana forma jest
Wszystkie ograniczenia sÄ… naruszalne (nie tworzÄ…
akceptowalna gramatycznie (optymalna w danej
one spójnego, uzupełniającego się zestawu, często
sytuacji), nie zaś na operacjach, które
pozostają w sprzeczności i naruszenie przynajmniej doprowadziły do jej powstania; wszystkie procesy
sÄ… akceptowalne, o ile prowadzÄ… do dobrego
jednego jest nieuniknione).
rezultatu.
Ograniczenia są w językach uporządkowane w
hierarchiczny sposób.
21 22
Ograniczenia językowe (constraints)  c.d.:
Komponenty gramatyki:
Gen (funkcja generująca kandydatów):
Gramatyka uniwersalna (wspólna podstawa
Gen (inputi) = {cand1, cand2, .... }
wszystkich języków) składa się z pełnego zestawu
wszelkich ograniczeń istniejących w językach
Eval (funkcja oceniająca kandydatów):
naturalnych.
Eval ({cand1, cand2, ....}) = outputreal
Ograniczenia powinny być ugruntowane
Correspondence Theory (McCarthy i Prince (1995)):
fonetycznie (phonetically grounded) i pozostawać
Gen ma pełną wolność (freedom of analysis,
w zgodzie z wynikami badań typologicznych.
richness of the base), może rozbudowywać
Z różnego uszeregowania ograniczeń wynikają
strukturę wyjściową, produkować kandydatów
różnice między poszczególnymi językami.
nieoczywistych,  absurdalnych .
John J. McCarthy & Alan Prince (1995): Faithfulness
and reduplicative identity.
23 24
4
Przykłady ograniczeń językowych: Hierarchia ograniczeń językowych:
(i) *VoiceObstrFin (i) *VoiceObstrFin >> IdentInput-Output
Dz
więczne obstruenty (dz
więczne spółgłoski (j. polski)
zwarte, zwarto-szczelinowe i szczelinowe) nie
(ii) IdentInput-Output >> *VoiceObstrFin
mogą występować na końcu słowa (zakaz
(j. angielski)
wyrażony jest symbolem *).
(ii) IdentInput-Output
Każdy segment wejściowy (ze struktury
głębokiej) musi być zachowany bez zmian w
strukturze powierzchniowej.
25 26
Notacja: Notacja  c.d.:
Relacja dominacji między ograniczeniami jest Naruszenie decydujące o  przegranej
ukazana w tabeli przez uszeregowanie od strony (nieakceptowalności) danego kandydata dodatkowo
lewej do prawej. oznaczone jest wykrzyknikiem.
Gdy ustalenie rankingu między dwoma Symbol wskazuje kandydata optymalnego.
ograniczeniami nie jest możliwe (bo nigdy nie
Obszar zacieniowany to ograniczenia, które nie
wchodzą one w konflikt), pionową linię ciągłą
mają wpływu na wybór optymalnej formy danego
zastępuje się linią przerywaną.
słowa (znajdują się zbyt nisko w hierarchii).
Każde naruszenie ograniczenia zaznaczane jest
gwiazdkÄ… (*).
27 28
Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory): Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):
Ograniczenia związane z wiernością strukturze Ograniczenia związane z nacechowaniem
głębokiej (faithfulness constraints) - (markedness constraints)  wymaganie pewnych
identyczność na wejściu i wyjściu): właściwości (nacechowania) na wyjściu:
MAX: nie usuwamy ONSET: sylaby mają nagłos
DEP: nie wstawiamy *CODA: sylaby nie mają wygłosu
IDENT(F): nie zmieniamy cech *COMPLEXONSET: nagłos jest prosty
CONTIGUITY: przyległość na wejściu zostaje *COMPLEXCODA: wygłos jest prosty
zachowana na wyjściu
*VOICEDOBSTRUENT: obstruenty sÄ… bezdz
więczne
HEAD-MATCH: nadrzędnik na wejściu pozostaje
*HIATUS: nie chcemy hiatu (rozziewu)
nadrzędnikiem na wyjściu
Problem: trudno jednoznacznie stwierdzić, co jest
w językach (nie)nacechowane.
29 30
5
Rodziny ograniczeń (Correspondence Theory):
Przykładowa analiza  rozziew (hiatus):
Ograniczenia związane z wiernością strukturze
Sposoby radzenia sobie z hiatem spotykane w
głębokiej (faithfulness constraints) dotyczą
językach naturalnych:
relacji między reprezentacją głęboką a
skasować jedną z samogłosek;
powierzchniowÄ….
wstawić między samogłoski spółgłoskę;
Ograniczenia zwiÄ…zane z nacechowaniem
nic nie robić i nauczyć się żyć z hiatem.
(markedness constraints) dotyczÄ… tego, co na
powierzchni, czyli tego, co wymawiane
Tradycyjne reguły:
(fonetyczne); nie jest w tym wypadku istotna
(i) elizja: V Å‚ / __ V
reprezentacja głęboka, liczy się tylko to, że
(ii) epenteza: Å‚ C / V __ V
niektóre realizacje powierzchniowe są bardziej
pożądane od innych.
31 32
DEP  niech to, co na wyjściu, zależy (and. depend
Przykładowa analiza  rozziew (hiatus)  c.d.:
 zależeć ) od tego, co na wejściu (nie chcemy w
strukturze powierzchniowej nic nowego!)
Relewantne ograniczenia:
MAX  maksymalizuj wkład struktury głębokiej w
*HIATUS: nie chcemy hiatu
strukturÄ™ powierzchniowÄ… (nie kasuj nic ze
DEP (FILL w wersjach wcześniejszych niż
struktury głębokiej!)
Correspondence Theory): każdy segment na
wyjściu musi odpowiadać segmentowi na wejściu
Gdyby oba ograniczenia nie były naruszane,
(nie chcemy epentezy)
struktura głęboka zawsze odpowiadałaby
MAX (PARSE w wersjach wcześniejszych niż
strukturze powierzchniowej. Często jednak
Correspondence Theory): każdy segment na
struktura głęboka jest nie do zaakceptowania
wejściu musi odpowiadać segmentowi na wyjściu
jako realizacja powierzchniowa, bo narusza
(nie chcemy elizji)
jakieÅ› ograniczenia nacechowania (dotyczÄ…ce
pożądanego kształtu struktury powierzchniowej).
Jest tak np. w wypadku rozziewu (hiatu).
33 34
Główny zarzut wobec TO: jest to teoria
niewystarczajÄ…co restryktywna, opisuje wszystko, a
więc nie opisuje niczego.
Jaye Padgett, A Soccer Squib (z
ródło: Jorge
Hankamer WebFest): optymalnościowa analizy gry
Jorgego Hankamera w piłkę nożną.
35 36
6
Ograniczenia J(o) i *E(o) mogą być przyrównane do
ograniczeń ONSET i *CODA (które oddają pewne
ogólne obserwacje typologiczne, są więc należycie
ugruntowane).
Istnienie ograniczenia J(o) i brak ograniczenia E(o)
przewiduje, że, przy niezmienionych innych
czynnikach, wystąpią sytuacje, w których Jorge
będzie usiłował kontrolować piłkę, i wypadki, kiedy
Jorge nie będzie brał udziału w akcji; kluczowe jest
to, że nie przewidujemy sytuacji, w której Jorge
Zamiast ograniczenia E(o), będziemy potrzebować
będzie usiłował przekazać piłkę przeciwnikowi.
ograniczenia *E(o) (nie chcemy, by przeciwnik był w
posiadaniu piłki).
37 38
Podobnie, przyjąwszy ograniczenie *E(o) zamiast Ten ranking przewiduje, że musząc dokonać
*J(o), przewidujemy sytuacje, w których Jorge wyboru, Jorge będzie się starał zdobyć piłkę, raczej
będzie się starał odebrać piłkę zawodnikom drużyny niż uniknąć kontuzji. Taki rozwój wypadków jest
przeciwnej i sytuacje, w których Jorge nie będzie szeroko udokumentowany w materiale z meczów
brał udziału. Nie powinny jednakże wystąpić piłkarskich, a więc nasza prognoza jest
sytuacje, w których Jorge będzie się starał sam potwierdzona w sposób niezwykle wyraz
ny.
odebrać sobie piłkę. Przewidywane przez nas
wzorce wyraz
nie odpowiadajÄ… faktom.
39 40
Dziękuję za uwagę!
[e-mail]
www.pawel-rutkowski.ling.pl
41
7