DZIAA PIERWSZY. POSTPOWANIE KARNE Rozdział I. Uwagi ogólne Część I. Uwagi wprowadzające 1. Sądowe postępowanie karne. Postępowanie karne w sprawach należących do właściwości sądów toczy się według przepisów KPK (art. 1 KPK). 2. Cele postępowania karnego. Postępowanie karne uregulowane przepisami KPK ma na celu, aby: " sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzial- ności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności, " przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalcza- niu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz w umacnianiu poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego, " uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego, " rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustale- nia faktyczne. 3. Udział czynnika społecznego w postępowaniu. Postępowanie karne w granicach określonych w ustawie odbywa się z udziałem czyn- nika społecznego (art. 3 KPK). 4. Bezstronność organów prowadzących postępowanie. Organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględ- niać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na nieko- rzyść oskarżonego (art. 4 KPK). Rozdział I. Uwagi ogólne 4 5. Domniemanie niewinności oskarżonego. Jedną z podstawo- wych zasad postępowania karnego jest zasada domniemania niewin- ności oskarżonego, wyrażona w art. 5 KPK. Zgodnie z tym przepisem oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem. Wątpliwości, których nie da się usunąć, rozstrzyga się na korzyść oskarżonego. 6. Prawo do obrony. Podejrzany lub oskarżony (tj. osoba, wobec któ- rej wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów lub osoba, wobec której skierowano do sądu akt oskarżenia) ma prawo do obrony, które obejmuje prawo do korzystania z pomocy obrońcy. O tym uprawnie- niu należy podejrzanego i oskarżonego pouczyć. Prawo do obrony można rozumieć m.in. jako: " prawo do posiadania obrońcy oraz obowiązek działania obrońcy na korzyść oskarżonego (art. 86 ż 1 KPK), " prawo do informacji o treści zarzutów i ich zmianach (art. 300 ż 1 KPK), " prawo do odmowy składania wyjaśnień i odpowiedzi na pytania (art. 175 ż 1 KPK), " prawo dostępu do akt (art. 156 KPK), " aktywne formy obrony (np. prawo do składania wniosków o przepro- wadzenie dowodu art. 167 KPK, prawo do zadawania pytań pod- miotom przesłuchiwanym art. 370 ż 1 KPK, prawo do zaskarżania orzeczeń). 7. Zasada swobodnej oceny dowodów. Zasada swobodnej oceny dowodów wyrażona została w art. 7 KPK. Polega ona na tym, że orga- ny postępowania kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnie- niem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i do- świadczenia życiowego. 8. Niezależność sądu. Sąd karny jest niezależny w swoich rozstrzy- gnięciach. Rozstrzyga on samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub organu. Jed- nak prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są wiążące (np. unieważnienie małżeństwa, orzeczenie o ubez- własnowolnieniu jest dla sądu karnego wiążące). Część I. Uwagi wprowadzające 5 Należy jednak pamiętać, że sąd karny związany jest orzeczenia- mi Trybunału Konstytucyjnego (wynika to z art. 190 ust. 1 Konstytu- cji RP). Ponadto sąd karny związany jest wykładnią prawa dokonaną przez inne sądy w następujących przypadkach: " art. 442 ż 3 KPK stanowisko sądu odwoławczego jest wiążące dla sądu, któremu przekazano sprawę do ponownego rozpoznania (wskazania te nie mogą dotyczyć jednak oceny określonych faktów, jeśli narusza to zasadę swobodnej oceny dowodów), " art. 441 ż 3 KPK uchwała Sądu Najwyższego zapadła w wyniku rozpoznania zagadnienia prawnego przekazanego przez sąd odwo- ławczy jest wiążąca także dla sądu I instancji, gdyby wyrok został uchylony i przekazano sprawę do ponownego rozpoznania, " Sąd Najwyższy związany jest uchwałą wydaną przez ten sąd, gdy ma ona rangę zasady prawnej art. 62 SNU. 9. Zasada oficjalności. Zgodnie z zasadą oficjalności, jeżeli ustawa nie wymaga w danej sprawie wniosku określonej osoby, instytucji lub orga- nu albo zezwolenia władzy, organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu (art. 9 ż 1 KPK). Strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie również tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu. 10. Zasada legalizmu. Zasada legalizmu wyrażona została w art. 10 ż 1 KPK. W myśl tego przepisu organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przy- gotowawczego. Natomiast oskarżyciel publiczny ma także obowiązek wnieść i popierać oskarżenie o czyn ścigany z urzędu. Instrumentem kontrolnym służącym stronom do wymuszenia na or- ganach procesowych przestrzegania zasady legalizmu są np. środki za- skarżenia (postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub umo- rzenia śledztwa można zaskarżyć. W razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu po- stępowania istnieje możliwość wniesienia prywatnego aktu oskarżenia art. 55 ż 1 KPK). Rozdział I. Uwagi ogólne 6 Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzyna- rodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popeł- nione przestępstwo. 11. Umorzenie postępowania z powodu niecelowości orze- czenia. W sprawie o występek zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5 postępowanie może zostać umorzone, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego nie sprzeciwia się temu (art. 11 ż 1 KPK). Postępowa- nie można umorzyć w każdym stadium postępowania karnego, zarów- no przygotowawczego jak i sądowego. Umorzenie następuje zawsze w formie postanowienia. Natomiast w przypadku gdy kara za inne przestępstwo nie została prawomocnie orzeczona, postępowanie można zawiesić. Zawieszone postępowanie powinno zostać: " umorzone albo " podjęte przed upływem 3 miesięcy od uprawomocnienia się orzeczenia w spra- wie o inne przestępstwo. Jeżeli prawomocny wyrok, z powodu którego postępowanie zosta- ło umorzone, został uchylony lub jego treść uległa istotnej zmianie, możliwe jest wznowienie umorzonego postępowania (istotna zmiana = taka zmiana, która powoduje niespełnianie już przesłanki niecelowo- ści prowadzenia postępowania). 12. Ściganie na wniosek. W sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek postępowanie z chwilą złożenia wniosku toczy się z urzędu. Organ ścigania poucza osobę uprawnioną do złożenia wniosku o przy- sługującym jej uprawnieniu (art. 12 ż 1 KPK). " przestępstwa bezwzględnie wnioskowe (ścigane jedynie na wniosek) to m.in.: grozba karalna (art. 190 ż 2 KK), wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta (art. 192 ż 2 KK), niealimentacja (art. 209 KK), uszkodzenie mienia (art. 288 ż 4 KK); Część I. Uwagi wprowadzające 7 " przestępstwa względnie wnioskowe (w typie podstawowym ścigane są z urzędu, ale popełnione na szkodę osoby najbliższej są ściągane wyłącznie na wniosek): kradzież (art. 278 ż 4 KK), oszustwo (art. 286 ż 4 KK), zabór pojazdu w celu krótkotrwałego użycia (art. 289 ż 5 KK). Samo złożenie zawiadomienie o popełnionym przestępstwie nie stanowi złożenia wniosku o ściganie. Ponowne złożenie wniosku po jego cofnię- ciu jest niedopuszczalne. W przypadku istnienia wielu pokrzywdzonych i wniosku ścigania np. tylko od jednego pokrzywdzonego, nie jest możliwe przypisanie po- pełnienia czynu zabronionego na szkodę pokrzywdzonych, którzy nie złożyli wniosku. Ustawą z 13.6.2013 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2013 r. poz. 849 zob. art. 2 pkt 1 i art. 3): " nastąpiło skreślenie art. 205 KK, co spowodowało zmianę trybu ścigania przestępstw (ze ścigania na wniosek na ściganie bezwzględnie z urzędu): zgwałcenia i wymuszenia czynności seksualnej (art. 197 KK), seksualnego wykorzystania zależności (art. 199 ż 1 KK) oraz seksual- nego wykorzystania niepoczytalności lub bezradności, jeżeli stan ofia- ry nie jest wynikiem trwałych zaburzeń psychicznych (art. 198 KK); " dokonano zmiany w zakresie możliwości cofnięcia wniosku o ściganie przestępstwa opisanego w art. 197 KK znaczenie ma nie czas orzeka- nia, ale data popełnienia czynu zabronionego. 13. Zasada skargowości. Wszczęcie postępowania sądowego nastę- puje na żądanie: " uprawnionego, " oskarżyciela lub " innego uprawnionego podmiotu. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od wniesionego oskarżenia nie jest wiążące dla sądu. Rozdział I. Uwagi ogólne 8 14. Organy prowadzące postępowanie karne. Policja i inne orga- ny w zakresie postępowania karnego: " wykonują polecenia sądu i prokuratora oraz " prowadzą pod nadzorem prokuratora śledztwo lub dochodzenie w granicach określonych w ustawie. Wszystkie instytucje państwowe, samorządowe i społeczne mają obo- wiązek udzielać pomocy organom prowadzącym postępowanie karne w zakresie swego działania w terminie wyznaczonym przez te organy. 15. Przesłanki procesowe. Postępowania karnego nie wszczyna się, a wszczęte umarza, gdy: " czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniają- cych podejrzenie jego popełnienia, " czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, " społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, " ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze, " oskarżony zmarł, " nastąpiło przedawnienie karalności, " postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się, " sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych, " brak skargi uprawnionego oskarżyciela, " brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie po- chodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej, " zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie (art. 17 ż 1 KPK). 16. Zawieszenie postępowania. Zawieszenie postępowania jest to czasowe wstrzymanie biegu procesu, gdy kwestia odpowiedzialności nie została jeszcze rozstrzygnięta. Postępowanie zawiesza się, w przypadku gdy zachodzi długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępowania, a w szczegól- ności jeżeli: " nie można ująć oskarżonego albo " oskarżony nie może brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby. Część I. Uwagi wprowadzające 9 Przez pojęcie długotrwałej przeszkody należy rozumieć taką prze- szkodę, której termin ustania bądz jest w ogóle trudny do ustalenia, bądz co najmniej jest tak odległy, że przekracza wszystkie dopuszczalne okresy odroczenia rozprawy. Oznacza to, że prowadzenie postępowania jest w ogóle niemożliwe. Za długotrwałą przeszkodę nie można uznać trudności występujących w przeprowadzeniu postępowania, które nie wyłączają możliwości prowadzenia postępowania. Niemożność ujęcia oskarżonego obejmuje nie tylko ukrywanie się sprawcy, ale także długotrwałą nieobecność oskarżonego w kraju, po- łączoną z niemożliwością przesłuchania oskarżonego za granicą w celu dalszego prowadzenia postępowania przygotowawczego do czasu jego powrotu, gdy postępowanie ekstradycyjne nie zostało wszczęte bądz przeciąga się. Taka nieobecność powinna być pozbawiona elementów ukrywania się. Choroba psychiczna lub inna ciężka choroba to taka choroba, któ- ra uniemożliwia oskarżonemu wzięcie udziału w postępowaniu. Musi być ona długotrwała. Oczywiste jest, że nie każda choroba psychicz- na prowadzi do zawieszenia postępowania. Niemożność prowadzenia postępowania nastąpi tylko wówczas, gdy oskarżony, pomimo udziału obrońcy nie jest w stanie kierować swoim zachowaniem w toku proce- su, co wiąże się z tym, że nie jest władny składać właściwych oświad- czeń oraz nie rozumie przeprowadzanych czynności procesowych. Fak- ty te potwierdza się w zaświadczeniu lekarskim, a także opinii biegłego lekarza odpowiedniej specjalności. Postępowanie ulega zawieszeniu na czas trwania przeszkody. Na postanowienie w przedmiocie zawieszenia postępowania przysłu- guje zażalenie, niezależnie od tego, czy zapadło ono w postępowaniu przygotowawczym czy sądowym. W czasie zawieszenia postępowania należy jednak dokonać odpo- wiednich czynności w celu zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem (np. przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, przesłuchanie świadka zdarzenia w chwili jego ujawnienia). W czasie trwania zawieszenia dopuszczalne jest podejmowanie czynności innych niż dowodowe, które zmierzają do usunięcia prze- szkody w celu kontynuowania postępowania np. organ procesowy Rozdział I. Uwagi ogólne 10 może wystąpić do sądu o tymczasowe aresztowanie, wydanie posta- nowienia o poszukiwaniu podejrzanego listem gończym. Postępowanie ulega zawieszeniu np. w przypadku: " gdy kara za inne przestępstwo nie została orzeczona a zachodzi możli- wość umorzenia absorpcyjnego (art. 11 ż 2 KPK), " śmierci oskarżyciela prywatnego (art. 61 ż 1 KPK), " śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskar- żenie (art. 58 ż 2 KPK), " gdy nie można ująć skazanego albo nie można wobec niego wykonać orzeczenia z powodów zdrowotnych (art. 15 ż 2 KKW), " osoby, która została posłem lub senatorem (ale wstrzymany został bieg przedawnienia przestępstwa) (art. 105 ust. 3 w zw. z art. 108 Kon- stytucji RP), " na czas trwania postępowania przeciw innym sprawcom, przeciw któ- rym zeznaje świadek koronny (art. 7 ŚwKoronU), " gdy nieletni ukrywa się lub nie można go ująć (art. 30a NielU), " gdy osoba uzależniona (której zarzuca się popełnienie czynu zagrożo- nego do 5 lat pozbawienia wolności) podda się leczeniu/rehabilitacji/ udziałowi w programie profilaktyczno-leczniczym na czas trwania tego leczenia (art. 72 NarkU). Zawieszenie nie stoi na przeszkodzie stosowaniu środków zapobiegaw- czych (art. 255 KPK) oraz wniesieniu i rozpoznaniu na korzyść oskarżo- nego kasacji i wniosku o wznowienie postępowania (art. 529 i 545 KPK). 17. Zawiadomienie sądu rodzinnego o przestępstwie z udzia- łem małoletniego. W sprawie o przestępstwo popełnione: " na szkodę małoletniego, " we współdziałaniu z małoletnim lub " w okolicznościach, które mogą świadczyć o demoralizacji małoletnie- go albo " w okolicznościach, które mogą świadczyć o gorszącym wpływie na małoletniego, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, zawiadamia sąd rodzinny w celu rozważenia środków przewidzianych w przepisach o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz w KRO. Część II. Zasady postępowania karnego 11 18. Postępowanie mediacyjne. W postępowaniu karnym możli- we jest przeprowadzenie mediacji. Celem postępowania mediacyjnego jest doprowadzenie do zawarcia ugody przez strony przed mediatorem. Zgodnie z art. 23a ż 1 KPK sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, może z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzonego i oskar- żonego skierować sprawę (postanowieniem) do instytucji lub osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i oskarżonym. Postanowienie o skierowaniu sprawy do mediacji jest niezaskarżalne. W sytuacji, gdy wydaje je organ dochodzenia, postanowienie to nie wy- maga zatwierdzenia przez prokuratora, ale może zostać ono przez pro- kuratora uchylone w trybie art. 326 ż 1 pkt 4 KPK. Postępowanie mediacyjne nie powinno trwać dłużej niż miesiąc. Okresu postępowania mediacyjnego nie wlicza się do czasu trwania po- stępowania przygotowawczego. Postępowania mediacyjnego nie może prowadzić: " osoba, co do której w konkretnej sprawie zachodzą okoliczności prze- widziane dla wyłączenia sędziego, " czynny zawodowo sędzia, " prokurator, " adwokat, " radca prawny, " aplikant do wymienionych powyżej zawodów, " inna osoba zatrudniona w sądzie, prokuraturze lub innej instytucji uprawnionej do ścigania przestępstw. Doprecyzowanie trybu postępowania i zakres podmiotów posiadają- cych legitymację do przeprowadzenia postępowania mediacyjnego re- guluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 13.6.2003 r. w spra- wie postępowania mediacyjnego w sprawach karnych (Dz.U. Nr 108, poz. 1020). Część II. Zasady postępowania karnego Zasady postępowania karnego zostały zawarte w znajdującej się po- niżej tabeli. ZASADY DYNAMIKI ZASADY POZNANIA ZASADY OGÓLNOPRAWNE ZASADY GWARANCYJNE PROCESOWEJ DOWODOWEGO Zasada praworządności Zasada oficjalności Zasada prawdy Zasada prawa do obrony " nakaz działania zgodnie " działanie z urzędu, " adresowana do organu " oskarżonemu przysługuje z prawem, " nie zależy od woli procesowego, prawo do obrony, w tym pra- " określona m.in. w Konstytucji RP pokrzywdzonego, " dotyczy wyłącznie stanu fak- wo do korzystania z pomo- (art. 7). " proces prowadzą organy tycznego sprawy. cy obrońcy, o czym należy go państwowe. pouczyć; Zasada wyodrębnienia są- " obrona: dów jako władzy w sądach Wyjątek! formalna korzystanie z po- i trybunałach Skarga prywatna mocy adwokata, " niezawisłość sędziów, materialna prawo do wy- " niezależność sądów, powiadania się na każdym " prawo do sądów. szczeblu procesu. Zasada udziału czynnika spo- Zasada legalizmu Zasada bezpośredniości Zasada domniemania łecznego w sądach " organ powołany do ścigania " sąd ma obowiązek bezpośred- niewinności " sądy obiektywność przestępstw jest obowiąza- nio zapoznać się z dowodem, " oskarżony jest niewinny dopó- i sprawiedliwość, ny do wszczęcia i przeprowa- " dowód musi być pierwotny ki nie udowodni mu się winy, " w Polsce instytucja ław- dzenia postępowania przy- (wyjątki: art. 389, 391, 392, 393 " wątpliwości należy rozstrzygać nika; za granicą ława gotowawczego, a oskarżyciel KPK; np. odczytanie protokołu na korzyść oskarżonego, przysięgłych. publiczny także do wniesie- zamiast przeprowadzenia do- " winę należy udowodnić. nia i popierania oskarżenia wodu, gdy świadek nie żyje). o czyn ścigany z urzędu, " istnieją wyjątki (umorze- nie absorpcyjne, ściganie nieletnich). 12 Rozdział I. Uwagi ogólne ZASADY DYNAMIKI ZASADY POZNANIA ZASADY OGÓLNOPRAWNE ZASADY GWARANCYJNE PROCESOWEJ DOWODOWEGO Zasada urzędniczej obsady Zasada kontradyktoryjności Zasada swobodnej oceny organów ścigania " spór równouprawnionych dowodów " wyodrębnione od władzy stron przed bezstronnym " organy postępowania kształtu- sądowniczej, sądem, ją swe przekonanie na podsta- " zbudowane hierarchicznie, " jej przeciwieństwem jest zasa- wie wszystkich przeprowadzo- " obowiązuje centralizm. da inkwizycyjności. nych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumo- wania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Zasada skargowości " sądowe postępowanie wszczy- na się na żądanie uprawnio- nego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu, " wyjątkiem są sprawy nieletnich. Część II. Zasady postępowania karnego 13 Rozdział II. Sąd Część I. Właściwość i skład sądu 1. Właściwość rzeczowa sądu WAAŚCIWOŚĆ RZECZOWA SDÓW SD REJONOWY (art. 24 KPK) Sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu. Sąd rejonowy rozpoznaje ponadto środki odwoławcze w wypadkach wskazanych w ustawie. SD OKRGOWY (art. 25 KPK) Sąd okręgowy orzeka w I instancji w sprawach o następujące przestępstwa: " o zbrodnie określone w KK oraz w ustawach szczególnych, " o występki określone w Rozdziałach XVI i XVII oraz w art. 140 142, art. 148 ż 4, art. 149, art. 150 ż 1, art. 151 154, art. 156 ż 3, art. 158 ż 3, art. 163 ż 3 i 4, art. 165 ż 1, 3 i 4, art. 166 ż 1, art. 173 ż 3 i 4, art. 185 ż 2, art. 189a ż 2, art. 210 ż 2, art. 211a, art. 252 ż 3, art. 258 ż 1 3, art. 265 ż 1 i 2, art. 269, art. 278 ż 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 284 ż 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 286 ż 1 w zw. z art. 294, art. 287 ż 1 w zw. z art. 294, art. 296 ż 3 oraz art. 299 KK, " o występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego. Sąd apelacyjny, na wniosek sądu rejonowego, może przekazać do rozpoznania sądowi okręgowemu, jako sądowi I instancji, sprawę o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy. Sąd okręgowy rozpoznaje ponadto środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie rejonowym oraz inne sprawy przekazane mu przez ustawę. SD APELACYJNY (art. 26 KPK) Sąd apelacyjny rozpoznaje: " środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych w I instancji w sądzie okręgowym oraz " inne sprawy przekazane mu przez ustawę. SD NAJWYŻSZY (art. 27 KPK) Sąd Najwyższy rozpoznaje: " kasacje, " środki odwoławcze i " inne sprawy w wypadkach określonych w ustawie.