2. Układ mięśniowo - nerwowy narządu żucia 2.1 Właściwości mięśni narządu żucia Mięśnie narządu żucia wykazują te same cechy fizyczne i biologiczne jak inne mięśnie poprzecznie prążkowane: 1.Sprężystość - zmniejsza się z wiekiem, w ciągu pracy mięśnia i w miarę jego zmę- czenia. Każdy mięsień, także pozostający w stanie spoczynku, wykazuje pewne na- pięcie mięśniowe (tonus). W spoczynku jest to słaby skurcz izometryczny, bardzo długo utrzymujący się i związany z pobudzeniem niewielkiej liczby jednostek moto- rycznych mięśnia. 2. Napięcie mięśniowe - jest równoważone napięciem mięśnia antagonisty. Uszko- dzenie nerwu ruchowego danego mięśnia wywołuje odruchowy skurcz jego antago- nisty z powodu braku równoważącego napięcia mięśnia odnerwionego. 3. Kurczliwość dzięki niej mięśnie mogą powodować ruch lub pokonywać opór i siłę ciężkości. Skurcz mięśnia w warunkach fizjologicznych odbywa się na skutek bodz- ca ze strony ośrodkowego układu nerwowego, przewodzonego do mięśnia drogą nerwu ruchowego. Są to bodzce przerywane w przeciwieństwie do ruchów ciągłych, wywołujących stałe spoczynkowe napięcie mięśni (tonus). Określony ruch, jaki otrzymujemy w wyniku czynności mięśni, jest zawsze spowo- dowany działaniem nie poszczególnych mięśni, lecz grupy mięśni. Ze względu na wzajemne stosunki czynnościowe, mięśnie o jednakowym kierunku działania określa się jako współdziałające, czyli synergistyczne. Mięśnie o przeciwnym kierunku działania określa się jako antagonistyczne. Mię- śnie antagonistyczne hamując czynność mięśni synergistycznych łagodzą stopień ich skurczów sprawiają, że wykonywane ruchy są bardziej precyzyjne i harmonijne. Mięśnie dzielimy na parzyste i nieparzyste, natomiast pod względem działania na ipsilateralne - działające po stronie swych przyczepów oraz mięśnie kontraleteralne, działające w stronę przeciwną w stosunku do miejsca swego położenia. 18 Rys.14. Schemat działania mięśni kontralateralnych i ipsilateralnych w realizacji ruchów bocznych żuchwy (Na podstawie Grosfeld O. Fizjologia narządu żucia podręcznik dla studentów stomatologii. PZWL 1985) 2.2 Mięśnie narządu żucia W skład układu mięśniowego narządu żucia wchodzą następujące grupy mięśni: 1. mięśnie żwacze 2. mięśnie mimiczne 3. mięśnie języka 4. mięśnie nadgnykowe 5. mięśnie podniebienia miękkiego Mięśnie żwaczowe Jednym miejscem przyczepu jest dla nich żuchwa, a drugim kości czaszki. Nazwą tą obejmujemy grupę mięśni umożliwiających ruchy żuchwy. a. Mięsień skroniowy ( m. temporalis ) największy i najsilniejszy mięsień z tej grupy, jest ułożony w kształcie wachlarza w dole skroniowym, przechodzi dalej pod łukiem jarzmowym i przyczepia się do wyrostka dziobiastego żuchwy. Obustronny skurcz mięśnia unosi żuchwę ku górze, jednostronny skurcz przesuwa żuchwę nieco na ze- wnątrz, w stronę kurczącego się mięśnia (działanie ipsilateralne). b. Mięsień żwacz (m. masseter) zaczyna się na kości jarzmowej i wyrostku jarz- mowym, kończy się w okolicy kata żuchwy i tu łączy z włóknami mięśnia skrzydłowe- go przyśrodkowego, tworząc pętlę obejmująca kąt żuchwy. Przy skurczu obustron- nym mięsień ten unosi żuchwę do góry, a przy jednostronnym przemieszcza żuchwę na zewnątrz w stronę kurczącego się mięśnia (działanie ipsilateralne). 19 c. Mięsień skrzydłowy boczny ( m. pterygoides lateralis). Zaczyna się dwiema gło- wami: górna od grzebienia podskroniowego i powierzchni podskroniowej skrzydła większego, dolną od zewnętrznej powierzchni blaszki bocznej wyrostka skrzydło- watego kości klinowej i od powierzchni podskroniowej szczęki. Włókna głowy górnej wnikają częściowo do torebki stawowej i krążka stawowego stawu skroniowo żu- chwowego. Równoczesny skurcz obu mięśni skrzydłowych bocznych przemieszcza żuchwę do przodu. Skurcz jednostronny mięśnia powoduje boczny ruch żuchwy w stronę przeciwną (działanie kontralateralne). d. Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis) Przyczep początko- wy leży w dole skrzydłowym (pomiędzy blaszkami wyrostka skrzydłowatego kości klinowej), a także na wyrostku piramidowym kości podniebiennej. Przyczep końcowy znajduje się na guzowatości skrzydłowatej kąta żuchwy. Mięsień unosi żuchwę, po- dobnie jak leżący bardziej powierzchownie mięsień żwacz i położony głębiej mięsień skroniowy. Mięśnie mimiczne Mięśnie mimiczne (wyrazowe) odzwierciedlają stany psychiczne (radość, smutek, gniew, strach). Działają na skórę twarzy przyczepiając się do niej chociaż jednym przyczepem. a. Mięsień okrężny ust (m. orbicularis oris) nie ma bezpośrednich przyczepów kost- nych (za pośrednie kostne przyczepy tego mięśnia uważane są mięśnie przysiecz- ne). Mięsień okrężny ust zawiera szparę ustną i wysuwa wargi. Dzięki napięciu fizjo- logicznemu bierze udział w kształtowaniu się przedniego odcinka łuków zębowych b. Mięsień policzkowy (m. bucinator) leży w ścianie policzka między szczęką a żu- chwą. Biegnie wzdłuż szwu skrzydłowo-żuchwowego oraz grzebienia policzkowego żuchwy. Kończy się w błonie śluzowej warg i kącika ust. Służy do wydmuchiwania powietrza z przedsionka jamy ustnej, przyciska policzki do zębów, chroni błonę ślu- zową przed przygryzieniem, a także poszerza szparę ust. Nazywany jest też mię- śniem trębaczy. c. Mięsień bródkowy (m. mentalis) - jest przyczepiony do żuchwy na wysokości skóry bródki (do łęków zębodołowych, dolnych siekaczy i kła) i do skóry bródki. Odpowia- da za podnoszenie uwypuklenia bródki i wargi dolnej, nadając twarzy wyraz nadąsa- ny. 20 Rys 15. Schemat mięśni mimicznych twarzy 1. mięsień jarzmowy, 2. mięsień żwacz, 3.mięsień dzwi- gacz kąta ust, 4.mięsień obniżacz kata ust, 5. mięsień bródkowy, 6.mięsień obniżacz wargi, 7. mięsień okrężny ust 8.mięsień policzkowy, 9. miesień dzwigacz wargi górnej Mięśnie języka Działając od wewnątrz jamy ustnej są antagonistami w stosunku do mięśni warg i policzków, stanowiących zewnętrzny pierścień mięśniowy, otaczający i zamykający od zewnątrz jamę ustną. Rozróżnia się dwie grupy mięśni języka: zewnętrzne i wewnętrzne. 1. Mięśnie zewnętrzne zaczynają się na sąsiednich kościach a kończą w języku. a. Mięsień bródkowo- językowy (m. genioglossus) wysuwa język i przyciska do dna jamy ustnej b. Mięsień gnykowo- jezykowy (m.hyoglossus) obniża brzegi języka pociąga język ku tyłowi i dołowi c. Mięsień rylcowo-językowy (m. styloglossus) pociąga język ku tyłowi i górze, czynny jest przy połykaniu 2. Mięśnie wewnętrzne zaczynają się i kończą w obrębie języka, współdziałanie ich powoduje zmiany kształtu języka. 21 a. mięsień podłużny języka górny i dolny (m. longituinalis linguae superior et inferior) mięśnie te skracają język, b. mięsień poprzeczny języka ( m. transversus linguae) zwęża i pogrubia język, jest mięśniem nieparzystym, c. mięsień pionowy języka (m. verticalis linguae) poszerza i wydłuża język. Współdziałanie mięśni zewnętrznych i wewnętrznych powoduje zmiany jego kształtu i umożliwia jego aktywny udział w czynnościach, które odbywają się w jamie ustnej, zwłaszcza w akcie żucia przyjmuje pokarm, przemieszcza go na zęby, mie- sza ze śliną, uczestniczy w akcie połykania Mięśnie nadgnykowe Mięśnie nadgnykowe przyczepiają się do kości gnykowej i żuchwy. Działają za- równo na kość gnykową i żuchwę zależnie od tego, która kość jest ustalona. Gdy ustalona jest żuchwa, mięśnie podnoszą kość gnykową, język i krtań ku górze, co ma szczególne znaczenie podczas aktu połykania. a. Mięsień dwubrzuśćcowy ( m. digastoricus ) biegnie od podstawy czaszki do ko- ści gnykowej i stąd do powierzchni wewnętrznej części trzonu żuchwy kończąc się w dole dwubrzuścowym. Gdy kość gnykowa jest ustalona mięsień ten odwodzi żuchwę, współpracując z mięśniami żuchwowo - gnykowym i rylcowo - gnykowym. b. Mięsień żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) jest mięśniem płaskim w kształcie trójkąta rozpiętego w łuku trzonu żuchwy i wspólnie z mięśniem strony przeciwległej tworzy dno jamy ustnej. Kończy się na przedniej powierzchni trzonu kości gnykowej. Gdy kość gnykowa jest ustalona, mięsień ten odwodzi żuchwę c. Mięsień bródkowo - gnykowy (m. geniohyoideus) biegnie od kości gnykowej do spojenia żuchwy. Rozpoczyna się na kolcu bródkowym żuchwy a kończy na po- wierzchni przedniej kości gnykowej. Mięsień ten odwodzi żuchwę (gdy kość gnykowa jest ustalona) lub pociąga kość gnykową do przodu i ku górze (przy ustalonej żu- chwie) d. Mięsień rylcowo-gnykowy (m. stylohyoideus) pociąga kość gnykową ku górze i ku tyłowi Mięśnie podniebienia miękkiego Mięśnie te ograniczają od góry i tyłu jamę ustną, regulują cieśń gardła oraz cza- sowe przerwanie łączności miedzy noso - gardzielą a jama ustną. Ma to znaczenie dla czynności ssania i połykania, które wymagają wytworzenia ujemnego ciśnienia w jamie ustnej. 22 a. Mięsień dzwigacz podniebienia (m. levator palatini) unosi podniebienie i ustawia je poziomo b. Mięsień napinacz podniebienia (m. tensor veli palatini) unosi podniebienie i na- pina je c. Mięsień podniebienno-gardłowy (m. palatoglossus) zbliża do siebie łuki podnie- bienne d. Mięsień języczka (m. uvulae) działając obustronnie unosi i skraca języczek i podniebienie miękkie, kurcząc się jednostronnie pociąga języczek na bok. 2.3 Wzajemna korelacja czynności mięśni biorących udział w ruchach żu- chwy Żuchwa jest jedyną ruchomą kością czaszki. Ruchy wykonywane przez żuchwę podczas jej funkcji to: odwodzenie, przywodzenie, wysuwanie, cofanie oraz ruchy boczne. W warunkach fizjologicznych podczas ruchu żuchwy bierze udział kilka mię- śni. Każdy mięsień oprócz swojej podstawowej czynności (np. przywodzenia czy od- wodzenia) współdziała w innych ruchach żuchwy. Określenie udziału poszczególnych mięśni w ruchach żuchwy w warunkach fizjologicznych jest możliwe dzięki zastoso- waniu elektromiografii. Ruch odwodzenia żuchwy zachodzi przy równoczesnym skurczu mięśni skrzydło- wych bocznych, które ruch ten zapoczątkowują z zespołem synergicznie działających mięśni nadgnykowych. Ruch przywodzenia zachodzi dzięki obustronnemu skurczowi mięśni skronio- wych, żwaczy i skrzydłowych przyśrodkowych. Ruch wysuwania jest zależny od obustronnego, symertrycznego skurczu mięśni skrzydłowych bocznych oraz od współdziałających z nimi mięśni odwodzących żu- chwę. Cofanie żuchwy z pozycji wysunięcia odbywa się przez skurcz tylnych (pozio- mych) włókien mięśni skroniowych. Ruchy boczne żuchwy powstają w wyniku jednostronnego, kontralateralnego dzia- łania mięśni skrzydłowych bocznych oraz synergicznego, ipsilateralnego działania pozostałych mięśni żucia. Koordynatorem i regulatorem czynności mięśni żucia jest układ nerwowy. To dzięki niemu możliwe jest wykonywanie złożonych i precyzyjnych ruchów, a poprzez pobudzanie i hamowanie - ich sterowanie i koordynację. 23 2.4 Układ nerwowy mięśni narządu żucia Układ mięśniowy narządu żucia jest unerwiony przez następujące nerwy: a) nerwy czaszkowe: - nerw trójdzielny V, - nerw twarzowy VII, - nerw językowo gardłowy IX, - nerw błędny X b) nerwy rdzeniowe (C1-C4) c) włókna nerwowe przywspółczulne (należące do układu wegetatywnego) biegnące w wyżej wymienionych nerwach czaszkowych. Nerwy te zawierają jednocześnie włókna czuciowe - dośrodkowe (aferentne) i rucho- we - odśrodkowe (eferentne). Oba rodzaje włókien stanowią część łuków odrucho- wych somatycznych, jak i wegetatywnych. Nerwy czaszkowe: V, VII, IX, X jako nerwy mieszane , prowadza włókna czuciowe dośrodkowe oraz ruchowe odśrodkowe. Komórki włókien dośrodkowych tworzą zwoje włączone w pnie nerwów ( np. zwój półksiężycowaty nerwu V składa się z ko- mórek czuciowych). Ruchowe komórki tworzą jądro ruchowe zwane żwaczowym , ponieważ wychodzące z niego włókna unerwiają mięśnie żwaczowe. Nerw trójdzielny zaopatruje we włókna ruchowe mięśnie żwaczowe, mięśnie dna jamy ustnej (mięsień żuchwowo-gnykowy i przedni brzusiec mięśnia dwubrzuścowe- go), mięsień napinacz podniebienia. Nerw ten powodując ruchy żuchwy w czynności żucia, mowy i połykania współpracuje z nerwem twarzowym (mięśnie mimiczne), nerwem podjęzykowym (mięśnie języka) oraz z nerwem językowo-gardłowym i ner- wem błędnym (mięśnie podniebienia, gardła i krtani). Nerw trójdzielny oddaje włókna czuciowe do większości tych mięśni; zawiera on również włókna czucia propriocep- tywnego. W mięśniach narządu żucia występują liczne zakończenia czuciowe propriocepto- ry, które kontrolują czynność mięśnia. Proprioceptory znajdują się we wrzecionach mięśniowych mięśni narządu żucia, ścięgnach i powięziach, stawach skroniowo - żuchwowych, okostnej, układzie zębowym, błonie śluzowej jamy ustnej i w przyzębiu. Receptory te odbierają zmiany napięcia mięśni, rozciągania mięśni i ścięgien a także ucisk wywierany na powierzchnie stawowe i okostną. We wrzecionach mięśniowych występują w postaci zakończeń pierścienno spiralnych, w ścięgnach jako ciałka 24 Golgi-Mazzoniego (odpowiedzialne za utrzymanie napięcia mięśni), natomiast ciałka Vater Paciniego odbierają ucisk wywierany na powierzchnie stawowe i okostną. Proprioceptory narządu żucia wysyłają informacje do ośrodkowego układu nerwowe- go o stanie układu kostnego, stawowo - mięśniowego oraz zębowego narządu żucia; kontrolują wielkość i zakres siły mięśni, koordynują ruchy żuchwy i pracę całego na- rządu żucia. 2.5 Równowaga czynnościowa mięśni narządu żucia Czynność układu mięśniowo-nerwowego wpływa na prawidłowe kształtowanie się szczęk i łuków zębowych. Obok czynników genetycznych i środowiskowych układ mięśniowy odpowiada za położenie żuchwy w stosunku do szczęki, ma wpływ na kształt łuków zębowych i warunki zgryzowe. Wyrastające zęby i kształtujące się łuki zębowe pozostają pod wpływem otaczających je mięśni. Rys.16. Kierunki działania mięśni zewnątrz- i wewnątrzustnych (Na podstawie Grosfeld O. Fizjologia narzadu żucia podręcznik dla studentów stomatologii. PZWL 1985) Antagonistycznie działające grupy mięśni zachowujące wzajemna czynnościową równowagę współdziałają w prawidłowym kształtowaniu się poszczególnych elemen- tów narządu żucia, a tym samym wpływają na ich właściwe ustawienie w stosunku do części twarzowej czaszki. Zaburzenie fizjologicznej równowagi czynnościowej między poszczególnymi gru- pami mięśni lub wypadnięcie z pracy któregokolwiek z mięśni może zakłócić warunki pracy stawów skroniowo-żuchwowych, układu zębowego, przyzębia oraz może pro- wadzić do zmian w układzie kostnym i zębowym. Wyłączenie z pracy jakiegokolwiek ogniwa wchodzącego w skład narządu żucia, zakłóca pracę układu mięśniowego. 25 2.6 Rozwój i zmiany w układzie mięśniowo-nerwowym narządu żucia związa- ne z wiekiem. Mięśnie narządu żucia morfologicznie i czynnościowo dojrzewają w pełni dopiero po urodzeniu pod wpływem takich czynności jak ssanie, połykanie, żucie, mowa i mimika. W okresie niemowlęcym mięśnie narządu żucia są słabo rozwinięte, mają inny kształt, budowę, stan napięcia i siłę skurczu niż u osoby dorosłej. Zależnie od rozwoju i dojrzewania nowych czynności, mięśnie różnicują się coraz bardziej, a stopień ich rozwoju jest wyrazem przystosowania do zwiększającej się pracy. Pod wpływem bodzców czynnościowych zwiększa się siła i napięcie mięśni, co wpływa pobudzająco na wzrost szczęki i żuchwy. Pojawienie się zębów zmienia warunki anatomiczne w narządzie żucia. Zanikają czynności charakterystyczne dla okresu niemowlęcego, a pojawiają się nowe, niezbędne dla prawidłowego rozwoju. Od 6 do 10 roku życia następuje szybki rozwój mięśni (dojrzewanie funkcji żucia). Od urodzenia do 20 roku życia masa mięśni żwaczowych zwiększa się prawie 7-krotnie, a mięśni mimicznych 4-krotnie. Rys. 17. Porównanie rozwoju mięśni żucia i mięśni mimicznych u noworodka i osobnika dorosłego (Na podstawie Grosfeld O. Fizjologia narzadu żucia podręcznik dla studentów stomatologii. PZWL 1985) Wraz ze starzeniem się organizmu następują zmiany anatomiczne w mięśniach narządu żucia. Do zmian tych zaliczamy zmiany zwyrodnieniowe włókienek mię- śniowych, wzrastanie pigmentacji wewnątrzkomórkowej. Włókna mięśniowe stają się cieńsze, mniejsze, zachodzą w nich zmiany o charakterze atroficznym. Ulega zmia- nie proporcja między wielkością kurczliwej części mięśni i ścięgien, przy czym ulega skróceniu część kurczliwa mięśnia, a wzrasta długość ścięgien. Zmianom anato- 26 micznym towarzyszą zmiany czynnościowe: zmniejsza się siła mięśni, następuje osłabienie odruchów, zwiększa się czas reakcji nerwowej. Występują objawy zmę- czenia mięśni, zwłaszcza żwaczowych, ograniczenie ruchów żuchwy, pogorszenie koordynacji mięśni, zmniejszenie zdolności adaptacji do zmieniających się warunków anatomicznych. Z wiekiem zmniejsza się sprężystość mięśni, z równoczesnym spad- kiem napięcia; w związku z tym występuje ogólne zwiotczenie mięśni, czego obja- wem może być opadanie żuchwy. Bibliografia 1. Grosfeld O. Fizjologia narządu żucia podręcznik dla studentów stomatologii. PZWL 1985 2. Aasiński W. Anatomia głowy dla stomatologów, PZWL, Warszawa 1978 3. Szpringer-Nodzak M. Fizjologia narządu żucia. Materiały do ćwiczeń. AMW , War- szawa 1993 27