MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Bogusław Staniszewski
Organizowanie stanowiska pracy do robót drogowych
833[01].Z2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Witold Kapusta
mgr inż. Piotr Zarzyka
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Bogusław Staniszewski
Konsultacja:
mgr inż. Jolanta Skoczylas
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[01].Z2.01
 Organizowanie stanowiska pracy do robót drogowych , zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu mechanik maszyn i urządzeń drogowych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas organizowania,
użytkowania i likwidowania stanowiska pracy. Oznakowanie
stanowiska pracy. Ergonomiczne zasady organizacji stanowiska pracy 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 11
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Mapy i plany 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.2.3. Ćwiczenia 16
4.2.4. Sprawdzian postępów 17
4.3. Sprzęt mierniczy 18
4.3.1. Materiał nauczania 18
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.3.3. Ćwiczenia 22
4.3.4. Sprawdzian postępów 23
4.4. Pomiary geodezyjne 24
4.4.1. Materiał nauczania 24
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 30
4.4.3. Ćwiczenia 30
4.4.4. Sprawdzian postępów 31
4.5. Dobieranie materiałów w zależności od rodzaju nawierzchni
i konstrukcji dróg i mostów. Magazynowanie materiałów i wyrobów
budowlanych 32
4.5.1. Materiał nauczania 32
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 36
4.5.3. Ćwiczenia 37
4.5.4. Sprawdzian postępów 38
4.6. Dobór maszyn, narzędzi i sprzętu w zależności od rodzaju robót.
Obsługa i konserwacja maszyn i urządzeń z zachowaniem zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy 39
4.6.1. Materiał nauczania 39
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 48
4.6.3. Ćwiczenia 49
4.6.4. Sprawdzian postępów 50
4.7. Likwidacja stanowiska pracy i zagospodarowanie odpadów 51
4.7.1. Materiał nauczania 51
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 52
4.7.3. Ćwiczenia 52
4.7.4. Sprawdzian postępów 53
5. Sprawdzian osiągnięć 54
6. Literatura 59
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o organizowaniu stanowiska pracy
do robót drogowych.
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
Bezpieczeństwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te
poznasz podczas trwania nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
833[01].Z2
Technologia robót drogowo-mostowych
833[01].Z2.01
Organizowanie stanowiska pracy do robót
drogowych
833[01].Z2.02
Wykonywanie podbudowy dróg
833[01].Z2.03 833[01].Z2.04
Wykonywanie i odnawianie nawierzchni Wykonywanie i odnawianie
bitumicznych nawierzchni betonowych
833[01].Z2.05
Utrzymywanie dróg, mostów oraz urządzeń
drogowych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 korzystać z różnych z
ródeł informacji,
 wykonywać obliczenia,
 uczestniczyć w dyskusji, prezentacji i obronie prezentowanego przez siebie stanowiska,
 poczuwać się do odpowiedzialności za zdrowie i życie własne oraz innych,
 stosować podstawowe zasady etyczne (rzetelnej pracy, punktualności, uczciwości,
odpowiedzialności),
 współpracować w grupie z uwzględnieniem podziału zadań.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisy przeciwpożarowe
oraz ochrony środowiska podczas organizowania, użytkowania i likwidowania stanowiska
pracy,
- zorganizować, użytkować i zlikwidować stanowisko pracy do robót drogowych
i mostowych, zgodnie z zasadami organizacji pracy, wymaganiami technologicznymi
i zasadami ergonomii,
- zastosować podstawowe wiadomości o sprzęcie mierniczym,
- posłużyć się narzędziami pomiarowymi oraz dobrać i zastosować przyrządy miernicze,
- określić podstawowe znaki geodezyjne z umiejętnością wykorzystania ich przy czytaniu
map i planów,
- wykonać pomiary realizacyjne na podstawie dokumentacji projektowej,
- dobrać materiały do robót drogowo-mostowych i pomocniczych,
- przygotować miejsce składowania materiałów do wykonania zadania,
- dobrać maszyny, urządzenia i sprzęt,
- zgromadzić i rozmieścić na stanowisku pracy materiały narzędzia, urządzenia i sprzęt
zgodnie z zasadami organizacji pracy, przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy,
zasadami ergonomii,
- oznakować i zabezpieczyć miejsce prowadzenia robót,
- zagospodarować odpady.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas
organizowania, użytkowania i likwidowania stanowiska
pracy. Oznakowanie stanowiska pracy. Ergonomiczne
zasady organizacji stanowiska pracy
4.1.1. Materiał nauczania
W Polsce pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami jest zobowiązana znać
w niezbędnym zakresie do wykonywania ciążących na nim obowiązków przepisy
bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 207 KP).
Pracodawca rozpoczynający działalność budowlaną zobowiązany jest w terminie 14 dni od
rozpoczęcia tej działalności zawiadomić na piśmie właściwego inspektora pracy oraz
inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności oraz
o przewidywanej liczbie pracowników, a także poinformować pisemnie o przyjętych
procedurach dla spełnienia wymagań wynikających z przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
dotyczących budownictwa (art. 209 KP). W przypadku likwidacji budowy należy zawiadomić
wyżej wymienionych inspektorów.
W fazie przygotowania i organizacji budowy  kierownik budowy jest obowiÄ…zany
przed rozpoczęciem budowy do przygotowania Planu Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia.
Plan ten musi uwzględniać specyfikę obiektu budowlanego i warunki prowadzenia robót
budowlanych.
Każda budowa musi być oznakowana tablicą informacyjną (rys. 1).
Rys. 1. Tablica informacyjna [opracowanie własne]
Zgodnie z art. 41 ustawy Prawo budowlane rozpoczęcie budowy następuje z chwilą
podjęcia prac przygotowawczych, do których należą:
- wytyczenie geodezyjne obiektów w terenie,
- wykonanie niwelacji terenu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
- zagospodarowanie terenu budowy wraz z budową obiektów tymczasowych,
- wykonanie przyłączy do poszczególnych sieci na potrzeby budowy.
Każda budowa powinna być prowadzona zgodnie z projektem organizacji, który powinien
zawierać:
- projekt organizacji robót,
- zestawienie poszczególnych robót wraz z ich charakterystyką i parametrami,
- szczegółowe metody wykonania poszczególnych rodzajów robót,
- harmonogram wykonania poszczególnych robót,
- harmonogram zatrudnienia,
- harmonogram pracy maszyn, sprzętu i środków transportowych.
Przestrzeganie przepisów w zakresie wymagań higieniczno-sanitarnych i bezpieczeństwa
pracy oraz bezpieczeństwa przeciwpożarowego, a także kształtowania bezpiecznych
warunków pracy i ochrony ochrony środowiska, zostały opisane w materiale nauczania
w jednostce modułowej 833[01].O1.01.
Zazwyczaj przy prowadzeniu robót drogowych nie ma możliwości ogrodzenia miejsca
robót. Należy więc zadbać o prawidłowe jego oznakowanie, gdyż ma to wpływ
na bezpieczeństwo wykonawców i użytkowników drogi.
Oznakowanie powinno być staranne, jednoznaczne, czytelne, trwałe i występować tam,
gdzie jest ono niezbędne. Oznakowania nie wolno pozostawiać na drodze po zakończeniu
robót. Maszyny drogowe pozostawione na drodze po zakończeniu zmiany roboczej powinny
być oznakowane w sposób widoczny pachołkami, zaporami i być odpowiednio oświetlone.
Znaki i sygnały powinny być dobrze widoczne w dzień i w nocy.
Znak roboty na drodze (rys. 2) jest podstawowym znakiem ostrzegajÄ…cym o drogowych
robotach nawierzchniowych.
Rys. 2. Roboty na drodze [12]
Zobowiązuje on kierujących do zachowania szczególnej ostrożności. Stosuje się go wtedy,
kiedy roboty drogowe wymagają wchodzenia pracowników podczas robót na koronę drogi,
lub gdy na drodze znajdują się materiały, maszyny i urządzenia drogowe.
Umieszcza siÄ™ dwa jednakowe znaki:
- jeden w odlegÅ‚oÅ›ci 150÷300 m od poczÄ…tku odcinka robót na drogach o dopuszczalnej
prędkości ruchu powyżej 60 km/h lub w odległości do 50 m na drogach pozostałych,
- drugi  bezpośrednio przed miejscem robót.
W nocy na drogach posiadających oświetlenie typu ulicznego, stosuje się wyłącznie znaki
podświetlone lub znaki odblaskowe na pozostałych drogach.
Sygnały świetlne stosowane podczas robót drogowych  to światła koloru żółtego
na drogach nie zamkniętych dla ruchu, lub światła koloru czerwonego  na drogach
zamkniętych dla ruchu. Światła powinny być widziane z odległości co najmniej 250 m.
Do kierowania ruchem wahadłowym używa się sygnalizatorów świetlnych (rys. 3).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Rys. 3. Sygnalizatory świetlne do kierowania ruchem wahadłowym [11]
Zapory koloru biało-czerwonego (rys. 4) służą do zabezpieczania miejsc robót.
Umieszczane one sÄ… na wysokoÅ›ci 0,9÷1,2 m  liczÄ…c od powierzchni jezdni do górnej
powierzchni zapory.
Rys. 4. Zapora drogowa [12]
Pachołki przenośne (rys. 5)  powinny być widoczne na wysokości 0,6 m
nad powierzchniÄ… drogi.
Rys. 5. Pachołki drogowe przenośne [12]
Oznakowanie i zabezpieczenie miejsca robót na jezdni powinno być dostosowane
do rozmiaru robót i miejsca ich wykonywania. Roboty mogą być prowadzone:
- bez wyłączenia powierzchni drogi z ruchu,
- z wyłączeniem części powierzchni drogi z ruchu,
- z zamknięciem drogi dla ruchu.
Najczęściej podczas robót drogowych stosuje się wyłączenie części powierzchni drogi
z ruchu. Wówczas miejsca robot powinny być odgradzane od pasa ruchu pachołkami
lub zaporami. Jeżeli długość odcinka robót przekracza 20 m, to oprócz zapór należy ustawiać
pachoÅ‚ki w odstÄ™pach co 5÷10 m.
W czasie układania warstwy nawierzchni na części szerokości jezdni, należy próg
podłużny oznakować za pomocą pachołków rozstawionych w odstępach nie większych niż 30
m.
Roboty, które powodują wyłączenie jednej części jezdni z ruchu, powinny być oznaczone
znakiem zwężenie drogi (rys. 6)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Rys. 6. Prawostronne zwężenie drogi [12]
W zależności od tego, jaka część szerokości jezdni jest wolna od robót drogowych, można
dopuścić na niej ruch wahadłowy lub ruch dwukierunkowy z możliwością wymijania się. Ruch
wahadłowy może być stosowany wtedy, gdy wyłączony pod roboty drogowe odcinek nie jest
dłuższy niż 150 m oraz gdy kierowcy będący na końcach przeciwnych pasów mogą się
widzieć.
Bezpieczeństwo pracowników wykonujących roboty drogowe jest tym większe,
im bardziej widoczni są oni na drodze, dlatego muszą oni być ubrani w ostrzegawcze kamizelki
odblaskowe koloru pomarańczowego i kaski. Dla ochrony zdrowia pracownicy muszą
stosować środki ochrony osobistej i odzież ochronną  adekwatnie do rodzaju prac, jakie
wykonują. Ze względu na styczność z gorącymi masami płynnymi i gorącymi powierzchniami 
powinni stosować ochrony kończyn dolnych, górnych i izolujące ubranie robocze. Z uwagi na
niskie temperatury otoczenia w zimie  powinni stosować ochrony kończyn dolnych, górnych i
ocieplane ubranie robocze, nakrycie głowy. Ze względu na hałas  muszą stosować ochrony
słuchu. Pracownicy, którzy wykonują pace na wysokości przy budowie mostów i wiaduktów,
muszą być dodatkowo zabezpieczeni sprzętem chroniącym przed upadkiem z wysokości.
Dobór odzieży i ochron musi odpowiadać zawsze warunkom pracy.
Ergonomiczne organizowanie stanowisk pracy wymaga uwzględnienia zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy, pozycji ciała podczas wykonywania zadań, fizjologii człowieka
i optymalnych wymiarów przestrzennych. W budownictwie drogowym często pracuje się w
pozycji stojÄ…cej, schylonej lub kucajÄ…c. Sterowanie maszynami i pojazdami odbywa siÄ™ w
pozycji siedzącej, a wykorzystuje się głównie pracę kończyn dolnych, górnych i kręgosłup.
Zatem kabiny sterownicze powinny być dostosowane do wymiarów człowieka. Pulpity
sterownicze powinny pozwalać na wygodę i swobodę ruchów. Ergonomiczne zasady
organizowania stanowisk pracy mówią o tym, że:
- ruchy robocze powinny być celowe, proste i jak najkrótsze,
- wykonywanie ruchów i operacji nie powinno nastręczać zastanowień, które hamują proces
pracy i powodują zmęczenie,
- rytmika ruchów pracy powinna być dostosowana do wydolności organizmu człowieka,
- obie ręce powinny jednocześnie rozpoczynać i kończyć pracę i jednocześnie wypoczywać,
- praca rąk powinna być uzupełniana pracą nóg,
- w pracy należy uwzględnić czynniki takie, jak właściwa temperatura i mikroklimat,
oświetlenia stanowiska pracy, hałas i wibracje, estetykę otoczenia.
Likwidowanie stanowiska pracy zostało opisane w materiale nauczania w rozdziale 4.7.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kogo i w jakim terminie powinien zawiadomić wykonawca o rozpoczęciu budowy?
2. Jakie informacje powinny być zapisane na tablicy informacyjnej budowy?
3. Kiedy  zgodnie z Ustawą Prawo budowlane następuje rozpoczęcie budowy?
4. Jakie części składowe zawiera projekt organizacji robót?
5. Jakie warunki powinno spełniać oznakowanie robót drogowych?
6. Jakie znaki drogowe i inne formy oznakowania stosuje podczas prowadzenia robót
drogowych?
7. W jaką odzież ochronna i środki ochrony osobistej powinien być wyposażony pracownik
wykonujÄ…cy roboty drogowe?
8. Na czym polegają ergonomiczne warunki pracy podczas wykonywania robót drogowych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaproponuj sposób oraz rodzaj oznakowania i zabezpieczenia miejsca prowadzenia robót
drogowych dla warunków, które poda Ci nauczyciel. Zademonstruj fotografie (plansze
lub rysunki) dobranych przez Ciebie znaków i zabezpieczeń.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące sposobu oznakowania
i zabezpieczania miejsca robót drogowych,
2) przeanalizować przygotowany przez nauczyciela opis warunków robót drogowych,
3) dobrać rodzaj oznakowania i zabezpieczenia miejsca prowadzenia robót drogowych,
4) zademonstrować fotografie (lub rysunki) dobranych znaków lub zabezpieczeń.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opis robót drogowych przygotowany przez nauczyciela,
- zestaw fotografii (planszy lub rysunków) znaków i zabezpieczeń robót drogowych,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca oznakowania i zabezpieczania stanowiska robót
drogowych.
Ćwiczenie 2
Z zestawu odzieży ochronnej i środków ochrony indywidualnej dostępnych w pracowni
szkolnej, wybierz i zademonstruj te, w które powinien być wyposażony pracownik zatrudniony
przy układaniu asfaltu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące odzieży ochronnej
i środków ochrony indywidualnej dla pracowników drogowych,
2) przeanalizować zestaw odzieży ochronnej i środków ochrony indywidualnej, dostępny
w pracowni szkolnej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
3) wybrać i zademonstrować te środki ochrony indywidualnej i odzież ochronną, w które
powinien być wyposażony pracownik zatrudniony przy układaniu asfaltu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw odzieży ochronnej i środków ochrony indywidualnej dla pracowników drogowych,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca odzieży ochronnej i środków ochrony indywidualnej.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, jakie informacje powinna zawierać tablica informacyjna
budowy?
ðð ðð
2) określić, jakie czynności powinien powziąć wykonawca przed
rozpoczęciem budowy?
ðð ðð
3) określić, jakich znaków i zabezpieczeń należy używać do zabezpieczania
pasa ruchu podczas prowadzenia robót drogowych?
ðð ðð
4) dobrać odzież ochronną i środki ochrony osobistej do różnych robót
drogowych?
ðð ðð
5) wyjaśnić, na czym polegają ergonomiczne warunki pracy
w drogownictwie?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Mapy i plany
4.2.1. Materiał nauczania
Mapa  to odwzorowanie dużego obszaru powierzchni Ziemi na płaszczyz
nie
(np. kontynentu, państwa, regionu). Mapa musi uwzględniać kulistość Ziemi i nie może
stanowić rzutu równoległego na płaszczyznę rysunku.
Plan jest odwzorowaniem małego obszaru (np. działki budowlanej) bez uwzględnienia
kulistości ziemi.
Zarówno mapa, jak i plan są odwzorowaniami wykonywanymi w odpowiednim pomniejszeniu
 czyli skali. Mapy, które są odwzorowaniem dużego obszaru wykonuje się w dużym
zmniejszeniu, zaś plany, które odwzorowują mały obszar wymagają małych pomniejszeń.
Rozróżnia się następujące rodzaje map (rys. 7):
- mapy ogólnogeograficzne, które zawierają ogólne dane dotyczące wszystkich elementów
istniejÄ…cych na powierzchni przedstawionego obszaru, np. rzez
ba terenu, granice państw,
linie brzegowe mórz, bieg rzek, miasta, drogi, koleje, i inne,
- mapy tematyczne, które zawierają ograniczoną treść ogólnogeograficzną (np. kształt
kontynentów, granice państw, ważniejsze rzeki) natomiast informacje o charakterze
specjalistycznym stanowią główny temat mapy.
Rys. 7. Rodzaje map [3, s. 69]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Skala mapy to liczba wyrażająca stosunek długości dowolnego odcinka na mapie
do długości rzutu poziomego odpowiadającego mu odcinka w terenie. Zapisuje się go i wyraża
analitycznie w postaci ułamka. 1:M, którego licznik przedstawia jednostkę miary, a mianownik
liczbÄ™ tych miar w terenie.
Im mniejsza skala (mniejszy ułamek 1: M, czyli większe zmniejszenie), tym mapa jest
mniej dokładna.
Przyjęta skala mapy zależy od przeznaczenia mapy. W Polsce wykonuje się mapy
topograficzne jako:
- wielkoskalowe, jeśli mają skalę 1:5 000 lub 1:10 000,
- średnioskalowe, jeśli mają skalę 1:25 000 lub 1:50 000,
- małoskalowe, jeśli mają skalę 1:100 000 lub 1:500 000.
Podziałka liniowa (rys. 8) wyrażana jest jako linia z podziałem na podstawowe odcinki,
o długości związanej z wymaganą dokładnością podziałki.
Podziałkę tę konstruuje się w następujący sposób: dla zadanej analitycznie skali
(np. 1: 2000) należy dobrać podstawę podziałki w postaci odcinka o długości rzeczywistej
w terenie  np. 20 m, a następnie należy obliczyć za pomocą przyjętej skali mapy długość tego
odcinka na planie. Na poziomej linii należy zaznaczyć punkt 0 i kilkakrotnie, tak jak na osi,
odłożyć obliczoną długość w lewo i prawo od zera. Często odcinek po lewej stronie punktu
0 dzieli się na 10 równych odcinków (osiągając w ten sposób dodatkową jednostkę
dokładności).
Rys. 8. Podziałka liniowa [1, s. 20]
Podziałka transwersalna (rys. 9), nazywana też podziałką poprzeczną jest podziałką
najdokładniejszą. W pierwszym etapie konstruuje się ją tak samo, jak podziałkę liniową,
dokonując takich samych obliczeń. Po wykreśleniu podziałki liniowej, wykreśla się w równych
odstępach 10 równoległych do podziałki liniowej linii. W punktach odpowiadających
przyjętemu podziałowi podziałki, należy wykreślić linie pionowe. Na górnej linii podziału, na
lewo od prostopadłej wykreślonej w punkcie 0 podziałki, należy odmierzyć proporcjonalnie 10
odcinków, analogicznie do dolnej części podziałki. Następnie należy połączyć punkty górne i
dolne liniami ukośnymi, czyli punkt 0 na dole z punktem 1 na górze itp. Wykreślona w ten
sposób podziałka (transwersalna) zwiększa dokładność podziałki poprzedniej (liniowej) do 1
cm.
Rys. 9. Podziałka transwersalna [4, s. 66]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
Znaki konwencjonalne  zwane też znakami umownymi (rys. 10) służą do oznaczania
na mapach i planach obiektów i szczegółów. Graficzny znak umowny może zawierać
oznaczenie przypominające swoim kształtem oznaczany obiekt lub literę np.. R  rola, S  sad
A
 łąka, PS  pastwisko, Ls  las, N  nieużytek W  wodozbiór. Na mapach w małej skali,
gdzie oznaczenia nie mogą pojawić się w formie konturowej w miejscach, gdzie znajdują
siÄ™ obiekty rysuje siÄ™ na mapie odpowiedni znak umowny.
Rys. 10. Przykłady znaków umownych stosowanych na mapach topograficznych [1, s. 24-25]
Oprócz znaków konwencjonalnych, na mapach stosuje się specjalne sposoby oznaczania
rzez
by terenu. Służą do tego celu kolory (na mapach ogólnogeograficznych) i warstwice
(na mapach topograficznych i zasadniczych).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
Warstwice to linie łączące punkty na mapie o jednakowych wysokościach.
Rys. 11. Odwzorowanie: a) wzniesienia, b) zagłębienia [1, s. 28]
Rzez
bę terenu można też przedstawić w postaci graficznej, gdy pokazuje się pionowe
ukształtowanie wzdłuż określonej linii  na przykład przebieg trasy. Należy wtedy narysować
tzw. profil podłużny. Powstaje on poprzez przecięcie terenu płaszczyzną pionową,
poprowadzoną wzdłuż tej linii. Obraz tego przecięcia widoczny jest w postaci linii krzywej,
obrazującej w poglądowy sposób wzniesienia i spadki terenu  czyli przebieg trasy.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest mapa, a co to jest plan?
2. Jakie rozróżnia się rodzaje map?
3. O czym informuje skala mapy?
4. Jakie rozróżnia się rodzaje podziałek?
5. Co to są znaki konwencjonalne i do czego służą?
6. Co to sÄ… warstwice?
7. Jak wyznacza się profil podłużny trasy?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na kartonie formatu A-0 wykonaj planszÄ™ przedstawiajÄ…cÄ… znaki konwencjonalne
stosowane w geodezji. Omów poszczególne oznaczenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące oznaczeń konwencjonalnych
stosowanych w geodezji i kartografii,
2) przygotować stanowisko do rysowania, materiały i sprzęt kreślarski,
3) wykonać planszę,
4) uporządkować stanowisko pracy,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko do rysowania,
- karton formatu A-0,
- przybory kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca oznaczeń konwencjonalnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
plan warstwicowy na podstawie siatki punktów wysokościowych o rzędnych
podanych Ci przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące sporządzania planów
warstwicowych,
2) przygotować stanowisko do rysowania, materiały i sprzęt kreślarski,
3) odnieść rzędne punktów wysokościowych na szkic planu warstwicowego,
4) uporządkować stanowisko pracy,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko do rysowania,
- papier do rysowania,
- przybory kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca map i wykonywania planów warstwicowych.
Ćwiczenie 3
SporzÄ…dz
profil podłużny linii AB wykreślonej na planie warstwicowym przez nauczyciela.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące sporządzania profilu
podłużnego na podstawie planu warstwicowego,
2) przygotować stanowisko do rysowania, materiały i sprzęt kreślarski,
3) odnieść rzędne punktów wysokościowych nad odcinek linii prostej,
4) połączyć ze sobą wyznaczone rzędne, wykreślając profil podłużny,
5) uporządkować stanowisko pracy,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko do rysowania,
- papier do rysowania,
- przybory kreślarskie,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca map i sporządzania profili podłużnych drogi.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać różnice między mapą, a planem?
ðð ðð
2) zinterpretować skalę mapy?
ðð ðð
3) odczytać znaki konwencjonalne na mapie lub planie?
ðð ðð
4) odczytać na podstawie warstwic ukształtowanie terenu?
ðð ðð
5) wykreślić profil podłużny trasy na podstawie planu warstwicowego?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.3. Sprzęt mierniczy
4.3.1. Materiał nauczania
Do wykonywania pomiarów geodezyjnych służą narzędzia i sprzęt mierniczy, takie jak:
taśma stalowa miernicza, szpilki, ruletka stalowa lub płócienna, dalmierze, busola,
wysokościomierz, i inne.
TaÅ›ma miernicza (rys. 12) to stalowa wstÄ™ga szerokoÅ›ci okoÅ‚o 10÷20 mm, gruboÅ›ci
około 0,4 mm i długości 20, 25, 30 lub 50 m. Taśma jest podzielona na odcinki metrowe
za pomocą blaszek, na których są wybite numery kolejnych metrów. Odcinki metrowe
są podzielone na decymetry, poprzez wykonanie niewielkich otworków w taśmie. Obydwa
końce taśmy zaopatrzone są w metalowe uchwyty, ułatwiające jej trzymanie podczas
wykonywania pomiaru. Do każdej taśmy mierniczej dołączony jest komplet 11 szpilek, spięty
na metalowych kółkach (rys. 13).
Rys. 12. Taśma miernicza [1, s. 48]
Szpilki to metalowe pręty o średnicy ok. 4 mm i długości 30 cm, zaostrzone na końcu.
Wbija się je w grunt podczas wykonywania pomiarów za pomocą taśmy.
Rys. 13. Szpilki [4, s. 76]
Ruletka (rys. 14) to taśma miernicza wykona ze stali lub wzmocnionego płótna,
o szerokoÅ›ci okoÅ‚o 1 cm i dÅ‚ugoÅ›ci od 10÷50 m. Ruletki cechowane sÄ… z dokÅ‚adnoÅ›ciÄ… do 1 lub
0,5 cm.
Rys. 14. Ruletka [1, s. 50]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
A
ata niwelacyjna  to deska (rys. 15) o przekroju 5 x 10 cm i dÅ‚ugoÅ›ci 3÷5 m,
pomalowana białą farbą, wyposażona w podziałkę centymetrową naniesioną kolorami czarnym
i czerwonym. Posiada obustronne okucia metalowe, które zabezpieczają ją przed
uszkodzeniami w czasie pracy.
Rys. 15. A
ata niwelacyjna [1, s. 89]
Tyczki miernicze  stanowią sprzęt pomocniczy pomocny przy tyczeniu (rys. 16).
Rys. 16. Tyczki miernicze[1, s. 43]
Dalmierze (odległościomierze)  to przyrządy służące do pomiaru odległości bez potrzeby
jej przebywania. Najprostsze z nich są dalmierze kreskowe, wmontowane w lunety teodolitów,
tachimetrów lub niwelatorów. Bardziej sprawne i dokładniejsze i użyciu są dalmierze
elektroniczne i laserowe.
Busola (rys. 17) jest urządzeniem nawigacyjnym, wskazującym kierunek północny.
Posiada również przyrządy celownicze, które pozwalają określić azymut dla dowolnego
kierunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 17. Busola [9]
Wysokościomierz jest przyrządem, który działa w dwóch systemach pomiaru wysokości
uzależnionych od odległości od mierzonego obiektu. Są to odległości: 15 m i 20 m.
Podczas pomiaru wysokości należy:
- odmierzyć odległość 15 lub 20 m od mierzonego obiektu,
- wycelować za pomocą wysokościomierza na najwyższy punkt,
- dokonać odczytu w systemie odczytowym przeznaczonym dla danej odległości,
- do odczytanej wielkości dodać swoją własną wysokość.
Węgielnice (rys. 18) służą do wyznaczania kierunków prostopadłych do danej prostej
lub do odnajdywania punktu na prostej. Wyróżnia się węgielnice optyczne (zwierciadlane,
pryzmatyczne i złożone).
Rys. 18. Węgielnice i pion [1, s. 79]
Węgielnica zwierciadlana składa się z dwóch lusterek osadzonych w oprawkach
z otworami, ustawionych do siebie pod kątem 45o. Węgielnica posiada rączkę z haczykiem,
na którym zawiesza się pion na sznurku. Pomiar oparty jest na zasadzie odbijania promieni
świetlnych.
Spośród węgielnic pryzmatycznych najbardziej rozpowszechniona jest węgielnica
pentagonalna zwana też pentagonem oraz węgielnica pentagonalna podwójna zwana krzyżem
pentagonalnym. Pentagon zbudowany jest ze szklanego pryzmatu o podstawie i kształcie
pięciokąta, natomiast krzyż pentagonalny z dwóch nałożonych na siebie szklanych pryzmatów
pięciobocznych, obróconych pod kątem 900. W każdym z nich jeden z kątów podstawy jest
prosty, a pozostałe mają po 112o30 . Trzy ścianki są zabudowane i odbijają promienie
słoneczne. Oba pryzmaty są umieszczone w oprawie z trzema okienkami i zaczepem
do zawieszenia siÄ™ pionu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Niwelator (rys. 19 i 20) jest przyrządem do wyznaczania w przestrzeni płaszczyzny
poziomej, zwanej płaszczyzną celową. Niwelator optyczny składa się z podstawy (spodarki)
i lunety.
Rys. 19. Niwelator [3, s. 89]
Podstawa wyposażona jest w trzy śruby regulacyjne, służące do poziomowania
niwelatora. Za pomocÄ… lunety celuje siÄ™ do Å‚aty. Na korpusie lunety znajduje siÄ™ libela
(poziomnica), która umożliwia wypoziomowanie instrumentu. Ostrość obrazu ustawia
się za pomocą śruby ogniskującej, a okular  do ustawienia ostrości krzyża kresek (krzyż
znajduje się w lunecie i pozwala wykonać odczyty na łacie). Drobne, precyzyjne ruchy lunetą
wykonuje się przy pomocy śruby zwanej leniwką. Wartość kąta odczytuje się na kole odczytu.
Instrument do pracy montuje się na statywie. Nowoczesne niwelatory cyfrowe wyposażone
są w układy elektroniczne, pamięć, wbudowany kalkulator, ekran i inne oprzyrządowanie.
Rys. 20. Niwelator [3, s. 82]
Teodolit służy do pomiarów kątów poziomych i pionowych w terenie. Budową jest
podobny do niwelatora, lecz posiada lunetę, obracającą się swobodnie w płaszczyz
nie
pionowej, koło poziome z podziałką kątową  do odczytywania kątów poziomych i koło
pionowe  do odczytywania kątów pionowych. W lunetę teodolitu wmontowany jest dalmierz,
służący do pomiarów odległości. Do pomiarów coraz częściej używa się nowoczesnego
sprzętu i laserowego elektronicznego, mogącego współpracować oprzyrządowaniem
towarzyszÄ…cym.
Coraz częściej do pomiarów geodezyjnych używa się przyrządów uniwersalnych,
pozwalających na pomiar kątów poziomych, pionowych, i odległości  tachymetrów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie narzędzia i sprzęt służą do wykonywania pomiarów geodezyjnych?
2. Jak wygląda taśma miernicza?
3. Do czego służą szpilki?
4. Co to jest i do czego służy ruletka?
5. Jak wygląda i do czego służy łata niwelacyjna?
6. Jaki przyrząd służy do pomiaru odległości bez potrzeby jej przebywania?
7. Co można wyznaczyć za pomocą busoli?
8. Do czego służy węgielnica?
9. Z jakich części zbudowany jest niwelator?
10. Do jakich pomiarów służy niwelator?
11. Do jakich pomiarów służy teodolit?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
W przygotowanym zestawie narzędzi i sprzętu geodezyjnego wskaż węgielnicę i wyjaśnij
jej zastosowanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące narzędzi i sprzętu
geodezyjnego,
2) przeanalizować przygotowany zestaw narzędzi i sprzętu geodezyjnego,
3) wskazać węgielnicę,
4) objaśnić zastosowanie węgielnicy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw narzędzi i sprzętu geodezyjnego,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca narzędzi i sprzętu geodezyjnego.
Ćwiczenie 2
W przygotowanym zestawie narzędzi i sprzętu geodezyjnego wskaż teodolit i wyjaśnij
jego zastosowanie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące narzędzi i sprzętu
geodezyjnego,
2) przeanalizować przygotowany zestaw narzędzi i sprzętu geodezyjnego,
3) wskazać teodolit,
4) objaśnić zastosowanie teodolitu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw narzędzi i sprzętu geodezyjnego,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca narzędzi i sprzętu geodezyjnego.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić narzędzia i sprzęt geodezyjny?
ðð ðð
2) rozróżniać narzędzia i sprzęt geodezyjny?
ðð ðð
3) wskazać zastosowanie narzędzi i sprzętu geodezyjnego?
ðð ðð
4) przygotować sprzęt geodezyjny do pracy?
ðð ðð
5) posłużyć się narzędziami i sprzętem geodezyjnym?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.4. Pomiary geodezyjne
4.4.1. Materiał nauczania
Do podstawowych pomiarów geodezyjnych należą między innymi:
- pomiary liniowe bezpośrednie  czyli wszelkie pomiary odległości między
wyznaczonymi, widocznymi punktami, leżącymi na danej trasie.
- pomiary kątowe  czyli pomiary rozchylenia dwóch zadanych płaszczyzn,
- pomiary wysokościowe  które mają na celu ustalenie różnic wysokości zadanych
punktów w terenie.
Podczas wykonywania prac pomiarowych w terenie należy przestrzegać dwóch zasad:
- kontroli każdego pomiaru,
- przejścia od ogółu do szczegółów.
Zasada kontrolowania każdego pomiaru polega na co najmniej dwukrotnym pomiarze
każdego mierzonego elementu. Jeśli otrzymane wyniki różnią się miedzy sobą, należy określić
wielkość tych różnic w stosunku do wielkości danego elementu (oszacowanego z grubsza),
Następnie trzeba określić, z jaką dokładnością pomiar został wykonany, a następnie ocenić,
czy może być uznany za prawidłowy, czy nie.
Zasada przechodzenia od ogółu do szczegółów polega na wyznaczeniu w pierwszej
kolejności szeregu punktów głównych terenie, a następnie poprzez kolejne pomiary 
ustaleniu ich wzajemnego położenia względem siebie. Każdy pomiar wykonywany w terenie
składa się więc z dwóch etapów wykonawczych  pomiaru ogólnego i pomiaru
szczegółowego. Podczas prowadzenia pomiarów w terenie, należy w pierwszym etapie założyć
sieć punktów głównych stanowiących osnowę geodezyjną, która służy do domierzania do niej
obiektów szczegółowych w drugim etapie pomiarów.
Osnowa geodezyjna stanowi zbiór odpowiednio wybranych i stabilizowanych punktów
terenowych, dla których określono współrzędne płaskie lub wysokościowe w przyjętym
układzie. Punkty osnowy geodezyjnej pełnią rolę nawiązania dla wszystkich robót
geodezyjnych, których wynikiem są współrzędne określone w państwowym układzie
współrzędnych.
Wyróżnia się następujące rodzaje osnów geodezyjnych:
- osnowy podstawowe  które stanowią zbiory punktów wyznaczonych w celu badania
kształtu i pomiaru Ziemi oraz nawiązania i wyrównania osnów szczegółowych
w państwowych układach: współrzędnych i wysokości;
- osnowy szczegółowe  które są zbiorami punktów wyznaczanych w celu nawiązania
i wyrównania osnów pomiarowych w państwowych układach: współrzędnych i wysokości
oraz nawiązania zdjęć fotogrametrycznych i numerycznych modeli terenu;
- osnowy pomiarowe  które są zbiorami punktów wyznaczonych w celu oparcia
pomiarów sytuacyjnych i rzez
by terenu, wytyczania współrzędnych według projektu,
wykonywania pomiarów geodezyjnych przy obsłudze inwestycji oraz badania i określania
przemieszczeń obiektów budowlanych i podłoża gruntowego.
Osnowy geodezyjne mogą mieć charakter poziomy lub wysokościowy. Tworzą je punkty
wysokościowe noszą nazwę reperów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Tyczenie prostych w terenie
Podczas wykonywania prac pomiarowych w terenie należy oznaczyć i utrwalić na gruncie
położenie różnych punktów (np. osnowy geodezyjnej).
Stabilizacja punktów czyli utrwalanie, może odbywać się na dwa sposoby:
- chwilowy  za pomocÄ… tyczki mierniczej,
- trwały  za pomocą znaków pomiarowych (ważne punkty utrwala się znaku naziemnego i
podziemnego, zaś utrwalenie na krótki okres  za pomocą kołków drewnianych).
Tyczenie prostej ma na celu wytyczenie kierunku, w którym będzie prowadzony pomiar
odległości. Może się ono odbywać różnymi metodami w zależności od potrzeb oraz rzez
by
terenu, co wiąże się ściśle z dobrą widocznością.
Tyczenie prostych w odkrytym terenie (gdy punkty A i B są widoczne) można
wykonywać za pomocą tyczek mierniczych (rys. 21). Najpierw ustawia się skrajne tyczki
na końcu wytyczanego odcinka, a między nimi  tyczki pośrednie. Tyczki wyznaczają prostą
wtedy, gdy są ustawione pionowo w tej samej płaszczyz
nie, i  pokrywajÄ… siÄ™
przy obserwowaniu ich w płaszczyz
nie wytyczonej prostej. Jako zasadę należy przyjąć tyczenie
 ku sobie , czyli najpierw wyznaczać punkty pośrednie dalsze, a następnie kolejno  coraz
bliższe. Wytyczane punkty  główne i pośrednie  powinny być stabilizowane za pomocą
drewnianych kołków. Pionowe ustawienie tyczki wyznacza się za pomocą pionu lub libeli.
Rys. 21. Tyczenie prostej [1, s. 45]
Tyczenie prostych w terenie z przeszkodami, kiedy końcowe punkty odcinka
A i B są niewidoczne z powodu nierówności terenu, odbywa się metodą kolejnych przybliżeń.
Pomiędzy punkty A i B wprowadza się dwie tyczki pośrednie C i D (rys. 22). Patrząc
zza tyczki pośredniej C, naprowadza się tyczkę D na prostą CB, następnie zza tyczki
D naprowadza się tyczkę C na prostą DA. Tak postępuje się na przemian do momentu, kiedy
wszystkie tyczki znajdÄ… siÄ™ na prostej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
.
Rys. 22. Tyczenie prostej w terenie z przeszkodami [1, s. 46]
Pomiar długości wytyczonej prostej wykonuje się za pomocą taśmy stalowej. W terenie
płaskim wystarczy przyłożyć do mierzonego odcinka taśmę mierniczą, zaś w terenie
 z przeszkodami , należy zastosować metodę schodową, której zasada widoczna jest
na rysunku 23.
Rys. 23. Pomiar długości metodą schodkową: a) poziomowanie taśmy mierniczej
za pomocą pionu, b) kolejne przyłożenia taśmy [3, s. 92]
Wyznaczanie prostych prostopadłych
Wyznaczając prostą prostopadłą do odcinka AB (rys. 24), przechodzącą przez punkt
P na tej prostej należy:
- ustawić się z węgielnicą tak, aby pion znajdował się nad punktem P,
- jedno okienko węgielnicy skierować w stronę tyczki A, drugie  w stronę tyczki B,
a następnie zgrać ich obrazy w pionie, obserwując przez trzecie okienko tyczkę C,
- kierować pomiarowym z tyczką C do momentu, w którym stanie się ona przedłużeniem
obrazów tyczek A i B w obu pryzmatach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Rys. 24. Tyczenie prostopadłych za pomocą węgielnicy pentagonalnej podwójnej [1, s. 80]
Pokrycie się obrazów tyczek A i B oznacza, że węgielnica znajduje się dokładnie nad linią
AB. Gdy obrazy wszystkich trzech tyczek A, B, C pokryją się, wówczas punkty
P i C wyznaczą prostą prostopadłą do AB w danym punkcie P.
Ze względu na możliwość błędu linie wytyczone węgielnicą nie powinny być dłuższe niż:
- 30 m  gdy wyznacza się usytuowanie obiektów zaliczanych do I grupy dokładności,
np. budynków lub granic działek,
- 50 m  gdy wyznacza się usytuowanie obiektów zaliczanych do II grupy dokładności,
np. drzew, parków, dróg wewnętrznych,
- 70 m  gdy wyznacza się usytuowanie obiektów zaliczanych do III grupy dokładności,
np. granic użytków lub obszarów wodnych.
Pomiary kątów pionowych i poziomych
Najprostszym sposobem pomiaru kątów w terenie jest pomiar za pomocą busoli i wskazań
igły magnetycznej. Najpierw należy określić kierunki stron świata, a następnie ustawić busolę
zgodnie ze stronami świata i wycelować przez urządzenie celownicze do wskazanego punktu.
Kąt zawarty pomiędzy południkiem północ-południe, a linią celowania będzie szukanym
kÄ…tem.
Pomiaru kąta w terenie można dokonać także za pomocą niwelatora (kąt poziomy),
teodolitu lub tachimetru, które są wyposażone w specjalne systemy odczytu kątów poziomych
i pionowych. Niwelator posiada tzw. koło odczytu kąta poziomego. Pomiar kąta za pomocą
niwelatora polega na ustawieniu odczytu na zero przy wycelowaniu na kierunek, w stosunku
do którego dokonuje się pomiaru kąta. Jeśli chcemy zmierzyć w terenie kąt zawarty pomiędzy
punktami AOB, musimy ustawić niwelator dokładnie nad punktem O, i po jego
spoziomowaniu wycelować do łaty niwelacyjnej ustawionej w punkcie A, a następnie w takim
położeniu wyzerować odczyt koła poziomego. W następnej kolejności celujemy lunetą
do punktu B i odczytujemy na kole poziomym wartość kąta ą (AOB).
Pomiary wysokościowe
Pomiary wysokościowe służą do określenia wysokości, czyli rzędnych H, punktów danego
terenu. Pomiar różnic wysokości nazywamy niwelacją.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Wysokość punktu jest jego pionową odległością od:
- powierzchni bezwzględnego zera, czyli od powierzchni średniego poziomu morza
(wysokość bezwzględna),
- dowolnego punktu w terenie przyjętego umownie jako poziom odniesienia (wysokość
względna).
Rys. 25. Rzędne bezwzględne i względne [1, s. 98]
Jeżeli zna się rzędną (wysokość) jednego punktu w terenie, to  wiedząc, jaka jest różnica
wysokości między pozostałymi punktami  można obliczyć kolejno ich rzędne (rys. 26).
Rys. 26. Wyznaczanie różnic wysokości punktów [1, s. 99]
Niwelacja geometryczna wykonywana jest za pomocÄ… niwelatora i Å‚at niwelacyjnych.
Można zastosować metodę niwelacji ze środka lub niwelacji z końca, zwanej także niwelacją
w przód. Niezależnie od metody pomiaru płaszczyzna celowa niwelatora powinna przebiegać
ok. 1,5 m nad terenem.
Metoda niwelacji ze środka (rys. 27)
Aby zmierzyć różnicę wysokości między punktami A i B, należy ustawić na nich łaty
niwelacyjne i umieścić niwelator w środkowej części odcinka AB. Następnie należy wycelować
lunetą niwelatora w łatę A i wykonać odczyt NA, (nazywany odczytem wstecz), a następnie
wycelować w łatę B i wykonać odczyt NB, (odczyt w przód).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rys. 27. Niwelacja ze środka [1, s. 102]
Odczyty NA i NB to wysokość płaszczyzny celowej nad punktami A i B. Różnica
wysokości tych punktów jest równa różnicy odczytów na obu łatach:
"hAB = NA  NB
Wartość może być dodatnia (gdy teren się wznosi) lub ujemna (gdy teren opada).
W metodzie niwelacji ze środka odległość między kolejnymi stanowiskami niwelatora
może wynosić do 100 m, tzn. odległość od niwelatora do łaty  maksimum 50 m.
Niwelacja w przód (rys. 28)
Stosując tę metodę pomiaru, niwelator należy ustawić nad punktem A, który znajduje
się na jednym z końców niwelowanego odcinka. Dokładność ustawienia niwelatora sprawdza
się pionem. Pomiar należy rozpocząć od zmierzenia wysokości poziomej płaszczyzny celowej
instrumentu (iA), zwanej wysokością instrumentu. Następnie ustawia się łatę niwelacyjną
w punkcie B i wyceluje się w nią lunetą niwelatora. Wykonuje się wykonać odczyt NB.
Różnica wysokości punktów A i B jest równa różnicy wysokości instrumentu iA i odczytu NB:
"hAB = iA  NB
Rys. 28. Niwelacja w przód [1, s. 103]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Wykonując pomiary niwelacyjne metodą w przód, należy ograniczyć odległość między
niwelowanymi punktami do maksimum 50 m, ponieważ tylko wtedy można pominąć wpływ
zakrzywienia kuli ziemskiej na dokładność pomiaru.
Pomiary wykonywane metodą niwelacji ze środka są szybsze i dokładniejsze
w porównaniu z metodą niwelacji w przód.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie podstawowe pomiary wykonuje siÄ™ w geodezji?
2. Na czym polega zasada kontrolowanego pomiaru?
3. Co to jest osnowa geodezyjna?
4. W jaki sposób wykonuje się stabilizację punktów w terenie?
5. W jaki sposób wykonuje się tyczenie prostej w terenie odkrytym?
6. W jaki sposób wykonuje się tyczenie prostej w terenie  z przeszkodami ?
7. W jaki sposób wykonuje pomiar odcinka metodą schodkową?
8. W jaki sposób wykonuje się tyczenie prostej prostopadłej do danej prostej?
9. W jaki sposób można zmierzyć kąt w terenie za pomocą busoli?
10. W jaki sposób można dokonać pomiaru kąta w terenie za pomocą niwelatora?
11. W jaki sposób wykonuje  niwelację ze środka?
12. W jaki sposób wykonuje  niwelację w przód ?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj wspólnie z kolegą tyczenie linii prostopadłej do odcinka AB, przechodzącej
przez punkt P leżący na odcinku AB.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące tyczenia prostych,
2) zaznaczyć kredą na podłożu odcinek AB i punkt P leżący na nim,
3) ustawić tyczki w punktach A i B na końcach odcinka,
4) ustawić się z węgielnicą tak, aby pion znajdował się nad punktem P,
5) jedno okienko węgielnicy skierować w stronę tyczki A, drugie  w stronę tyczki B,
a następnie zgrać ich obrazy w pionie, obserwując przez trzecie okienko tyczkę C,
6) kierować pomiarowym z tyczką C do momentu, w którym stanie się ona przedłużeniem
obrazów tyczek A i B w obu pryzmatach,
7) narysować na podłożu wyznaczoną prostą prostopadłą do odcinka AB.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- węgielnica,
- pion,
- tyczki,
- kreda,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca pomiarowych geodezyjnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Ćwiczenie 2
Wraz z kolegÄ… z grupy dokonajcie za pomocÄ… niwelatora pomiaru poziomu powierzchni
parapetu w pracowni szkolnej, w stosunku do poziomu posadzki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące pomiarów geodezyjnych,
2) przygotować niwelator do pracy:
- ustawić statyw na sztywnym podłożu,
- wyjąć niwelator z opakowania i ustawić go na statywie, przykręcając śrubę mocującą,
- wypoziomować niwelator za pomocą śrub regulacyjnych, kontrolując wskazanie libeli,
- ustawić okular lunety do ostrości wzroku mierzącego,
3) ustawić łatę na posadzce,
4) dokonać odczytu poziomu na łacie,
5) zapisać wynik w karcie pomiaru,
6) ustawić łatę na parapecie okna,
7) dokonać odczytu poziomu na łacie,
8) zapisać wynik w notatniku,
9) wyliczyć wysokość parapetu nad posadzką (różnica pomiarów),
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- niwelator,
- Å‚ata miernicza,
- przybory do pisania,
- notatnik,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca pomiarów geodezyjnych.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić podstawowe pomiary, jakie wykonuje się w geodezji?
ðð ðð
2) wyjaśnić, co to jest osnowa geodezyjna?
ðð ðð
3) wykonać stabilizację punktów w terenie za pomocą palików?
ðð ðð
4) wytyczyć prostą w terenie odkrytym?
ðð ðð
5) wytyczyć prostą w terenie  z przeszkodami ?
ðð ðð
6) wykonać pomiar odcinka metoda schodkową?
ðð ðð
7) wyznaczyć kąt w terenie za pomocą busoli?
ðð ðð
8) wytyczyć prostą prostopadłą do danej prostej w terenie?
ðð ðð
9) wykonać niwelacje dowolnym sposobem?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
4.5. Dobieranie materiałów w zależności od rodzaju
nawierzchni i konstrukcji dróg i mostów. Magazynowanie
materiałów i wyrobów budowlanych
4.5.1. Materiał nauczania
Zadaniem nawierzchni drogowych jest zapewnienie pojazdom odpowiedniej prędkości,
bezpieczeństwa i wygody ruchu. To zadanie spełnia nawierzchnia jeśli pozostaje równa,
i odporna na wpływy atmosferyczne o każdej porze roku. Nawierzchnia powinna zachowywać
się jak płyta sprężysta, bez trwałych odkształceń. Materiały do budowy nawierzchni
drogowych i mostowych dobiera siÄ™ biorÄ…c pod uwagÄ™ wszystkie wymienione czynniki oraz
klasyfikację funkcjonalną dróg, zawartą w Ustawie o drogach publicznych z 21 marca 1985 r.
Informacje o materiałach niezbędnych do budowy nawierzchni można znalez
ć
w dokumentacji projektowej w opisie technologii warstwy nawierzchniowej. Dobór
materiałów do wykonania nawierzchni przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Materiały do budowy nawierzchni [opracowanie własne]
Rodzaj nawierzchni Materiał do budowy nawierzchni
drogi gruntowe ulepszone
- mieszanki piaszczysto-gliniaste
- żużel paleniskowy
- żużel wielkopiecowy
- odpady kamienne
nawierzchnie żwirowe
- żwir
nawierzchnie tłuczniowe
- kruszywo Å‚amane
nawierzchni brukowcowe
- kamień polny, łamany
nawierzchnie kostkowe
- kostka kamienna
nawierzchnie klinkierowe
- klinkier drogowy
nawierzchnie betonowe
- beton drogowy
nawierzchnie bitumiczne
- beton asfaltowy
- mieszanki mineralno-bitumiczne
- mieszanki mineralno-smołowe,
Drogi twarde, ze względu na materiały użyte do budowy górnych warstw nawierzchni
dzieli siÄ™ na:
- drogi o nawierzchni ulepszonej (bitumiczne, betonowe, kostkowe, klinkierowe),
- drogi o nawierzchni nieulepszonej (brukowe, tłuczniowe, żwirowe).
Drogi gruntowe ulepszone buduje siÄ™ z mieszanki piaszczysto-gliniastej. Piasek tworzy
szkielet nośny, a glina wypełnia wolne przestrzenie między jego ziarnami. Mieszanki
piaszczysto-gliniaste dobrze znoszące działanie czynników atmosferycznych i obciążenia
ruchem pojazdów nazywa się optymalnymi. Skład mieszanki optymalnej ustala
się doświadczalnie w laboratorium. Przeciętnie mieszanka optymalna zawiera 70% piasku
i 30% gliny.
Nawierzchnie dróg gruntowych można ulepszać żużlem paleniskowym, który przed
wbudowaniem powinien być wysezonowany na pryz
mie, przesiany przez sito o oczkach 2 mm
i przesortowany na drobniejsze frakcje. Frakcje większe od 15 mm stosuje się w warstwie
górnej, zaś mniejsze od 15 mm  w warstwie dolnej. Duże bryły żużla należy rozdrobnić.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Ulepszanie żużlem wielkopiecowym polega na wbudowaniu w warstwy dolne żużla
o uziarnieniu do 80 mm, a warstwy górne drogi  żużla o uziarnieniu do 50 mm. Wskazane jest
wzmocnienie warstwy górnej dwu lub trzycentymetrową warstwą kruszywa naturalnego
(żwirku) lub pospółką glinianą o uziarnieniu do 10 mm.
Do budowy dróg gruntowych ulepszonych służą również odpady kamienne pochodzące
z kamieniołomów i żwirowni. Przed wbudowaniem powinny one być zbadane w laboratorium.
Odpady kruszywa o zbyt dużej plastyczności nie nadają się do zastosowania. Wskaz
nik
piaskowy używanego kruszywa powinien być większy od 40, zaś kruszywo zawierające duże
domieszki gliny można mieszać z piaskiem.
Nawierzchnie żwirowe wykonuje się ze żwiru o różnej wielkości, wymieszanego
w takich proporcjach, aby mniejsze ziarna wypełniały wolne przestrzenie między większymi
ziarnami. Wśród ziarn żwiru powinna znajdować się glina, która spełnia rolę spoiwa. Ponieważ
trudno jest znalez
ć mieszankę, która w naturalny sposób posiada odpowiednie proporcje
kruszywa o różnych granulacjach, więc wykonuje się ją poprzez zmieszana różnych kruszyw.
Nawierzchnie tłuczniowe wykonuje się z kruszywa łamanego, uzyskiwanego
z rozdrobnionych skał. Stan spoistości tłucznia uzyskuje się poprzez wałowanie tłucznia
z jednoczesnym polewaniem go wodą, doprowadzając do zaklinowania tłucznia klińcem
i miałem kamiennym. Do wykonania nawierzchni stosuje się jedną lub więcej warstw tłucznia i
klińca.
Nawierzchni brukowcowe wykonuje siÄ™ z kamienia polnego lub (rzadziej) Å‚amanego
pochodzÄ…cego z kamienioÅ‚omów. Wysokość brukowca powinna wynosić 16÷20 cm. KamieÅ„
ten powinien mieć dużą wytrzymałość na ściskanie, małą ścieralność i dużą mrozoodporność.
Nie może być zwietrzały. Należy go układać na podsypce z piasku, wypełniając przestrzenie
między kamieniami klińcem, piaskiem lub pospółką.
Nawierzchnie kostkowe buduje siÄ™ z kostki kamiennej o wysokoÅ›ci 9÷11 cm, wyrabianej
w kamieniołomach ze skał o dużej wytrzymałości na ściskanie, dużej mrozoodporności, małej
nasiąkliwości, małej ścieralności. Na podsypkę należy stosować piasek, żwir, cement oraz
lepiszcze bitumiczne.
Nawierzchnie klinkierowe wykonuje siÄ™ z klinkieru drogowego wypalanego z gliny.
Jest to materiał o jednolitej strukturze, dużej twardości i mrozoodporności oraz małej
nasiąkliwości. Stosuje się klinkier o wymiarach 220x100x80 mm oraz 220x115x65 mm.
Nawierzchnie betonowe wykonuje siÄ™ z betonu cementowego.
Nawierzchnie bitumiczne dzieli się w zależności od użytego lepiszcza na nawierzchnie
asfaltowe i nawierzchnie smołowe, zaś w zależności od konstrukcji nawierzchni  rozróżnia się
dwa typy nawierzchni bitumicznych: betonowy i makadamowy.
Różnią się one pod względem doboru szkieletu mineralnego i lepiszcza, pod względem
wzajemnego powiązania ziarn kruszywa i zagęszczenia nawierzchni. Nawierzchnia bitumiczna
typu betonowego wykonana jest z mieszanek mineralno-bitumicznych o równomiernie
stopniowanych ziarnach kruszywa mineralnego, otoczonych lepiszczem bitumicznym.
Nawierzchnia bitumiczna typu makadamowego zbudowana jest z warstw kruszywa
jednofrakcyjnego otaczanych bitumem, o uziarnieniu stopniowo malejącym ku górze. Ze
względu na rodzaj użytego kruszywa i sposób wykonania  rozróżnia się nawierzchnie z
mieszanek mineralno-bitumicznych i nawierzchni utrwalone. Nawierzchnie z mieszanek
mineralno-bitumicznych mogą być wałowane lub lane, zaś nawierzchni utrwalone  wgłębne
lub półwgłębne.
Beton asfaltowy do nawierzchni drogowych jest mieszankÄ… mineralno-asfaltowÄ… typu
betonowego. Składa się z mączki mineralnej, piasku, grysu lub żwiru oraz z asfaltu.
Ma znacznie mniejszą ilość lepiszcza i wypełniacza, niż asfalt lany. Ze względu na uziarnienie
kruszywa, które zwiera rozróżnia się betony drobnoziarniste, średnioziarniste i gruboziarniste.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Beton asfaltowy jest stosowany do wykonywania nawierzchni przeznaczonych dla ruchu
bardzo ciężkiego.
Mieszanki mineralno-bitumiczne otaczane na gorąco składają się z kruszywa
mineralnego i smoły drogowej lub asfaltu. Stosowane są do wykonywania warstw ścieralnych,
wiążących i wyrównawczych nawierzchni drogowych przeznaczonych dla ruchu mniejszego,
niż średni.
Mieszanki mineralno-smołowe, takie jak beton smołowy, składają się z grysów, żwiru,
piasku, mączki mineralnej i smoły drogowej zwykłej lub stabilizowanej. Ze względu na deficyt
smoły do nawierzchni drogowych i jej gorsze właściwości w stosunku do mieszanek
mineralno-bitumicznych z lepiszczem smołowym, stosowanie betonu smołowego nie jest
powszechne.
Składniki przeznaczone do wykonywania mieszanek do nawierzchni bitumicznych muszą
charakteryzować się określonymi własnościami.
Kruszywa do nawierzchni bitumicznych powinny być:
- nienasiÄ…kliwe,
- mrozoodporne,
- odporne na ścieranie,
- dostatecznie wytrzymałe na ściskanie,
- odporne na miażdżące działanie urządzeń zagęszczających i ruchu drogowego,
- odpowiednio uziarnione o graniastym kształcie ziarn,
- bez zanieczyszczeń.
Kruszywa naturalne używane do wykonywania nawierzchni bitumicznych to: piasek, żwir i
pospółka.
Kruszywa łamane do nawierzchni bitumicznych to: kruszywa łamane zwykłe (miał,
kliniec i tłuczeń) i kruszywa łamane granulowane (piasek łamany, kruszywo drobne
granulowane i grys).
Wypełniacze do nawierzchni bitumicznych klasyfikuje się na: podstawowe (mączka
mineralna za zmielonych skał osadowych), zastępcze (mączka mineralna za zmielonych skał
magmowych) i specjalne (mączka gumowa, wapno hydratyzowane). Wypełniacz tworzy wraz
z lepiszczem zaprawy bitumicznej wiążącą mieszankę mineralno-bitumiczną oraz wypełnia
wolne przestrzenie między ziarnami.
Lepiszcza bitumiczne  to materiały wiążące pochodzenia organicznego. Rozróżnia
się lepiszcza smołowe i asfaltowe.
Asfalty  to materiały pochodzenia naturalnego lub otrzymywane w rafineriach z ropy
naftowej. Asfalty drogowe są specjalnie przygotowane pod względem konsystencji i jakości do
użycia w stanie ogrzanym do wytwarzania mieszanek mineralno asfaltowych, jak również do
skrapiania nawierzchni drogowych lub materiałów stosowanych do ich budowy. Rozróżnia się
dwa typy asfaltów drogowych: bezparafinowe i parafinowe (im większa jest zawartość
parafiny, tym mniejsza trwałość asfaltu). W zależności od wartości penetracji w temperaturze
25oC, rozróżnia się asfalty: miękkie, asfalty średniej twardości i asfalt twardy.
W drogownictwie stosuje się też lepiszcza asfaltowe o konsystencji płynnej, takie jak asfalty
upłynnione czy emulsje asfaltowe, które charakteryzują się dobrą przyczepnością do kruszywa,
a także tym, że można stosować bez podgrzewania.
Smoły  to ciecze otrzymywane w wyniku suchej destylacji materiałów pochodzenia
organicznego  na przykład węgla. W drogownictwie stosuje się smoły drogowe zwykłe
i smoły drogowe stabilizowane. Smoły drogowe stosuje się do utrwaleń powierzchniowych
półwgłębnych i wgłębnych, napraw i utrzymania nawierzchni smołowych oraz do produkcji
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
mieszanek mineralno-smołowych. Smoły zwykłe stosuje się do warstw dolnych nawierzchni
i utrwaleń, zaś smoły stabilizowane  do warstw górnych nawierzchni i do utrwaleń. Smoły
bardziej gęste należy stosować w cieplejszych porach roku na drogach o większym natężeniu
ruch, zaś smoły rzadsze w chłodniejszych okresach i na drogach przy małym natężeniu ruchu.
Asfaltosmoła jest produktem wymieszania frakcji olejowych i paku, uzyskiwanych
z destylacji smoły koksowniczej oraz asfaltu. Jest bardziej odporna na starzenie od smoły
i mniej wrażliwa na zmiany temperatury, stąd trwałość nawierzchni, do których została użyta
jest większa. Zaleca się ją do powierzchniowych utrwaleń nawierzchni bitumicznych,
do ich regeneracji i uszczelnień, do produkcji mieszanek mineralno-bitumicznych na gorąco.
Warunki składowania i magazynowania materiałów do wykonywania nawierzchni
drogowych są ściśle określone, a ich spełnienie jest konieczne dla uzyskania mieszanek
o projektowanych własnościach.
Kruszywa powinny być składowane na placach utwardzonych, aby kruszywo nie mieszało
się z gruntem. Poszczególne frakcje kruszywa powinny być oddzielone od siebie zasiekami,
aby nie mieszały się ze sobą. Zimą należy chronić kruszywo przed zamarzaniem.
Wypełniacze mogą być dostarczane i składowane w papierowych, podwójnych workach
lub luzem. Magazyny przeznaczone do składowania wypełniaczy powinny być przewiewne
i suche. Worki należy układać na drewnianej podłodze ponad poziomem terenu, aby nie uległy
zawilgoceniu. Wysokość składowania nie może przekroczyć dziesięciu warstw worków.
Skrajne stosy powinno się układać w odległości co najmniej 60 cm od ściany magazynu.
Wypełniacze pochodzące z różnych wytwórni należy składować oddzielnie. Wypełniacze
dostarczane luzem przechowuje siÄ™ w szczelnych zasobnikach.
Asfalty magazynuje się w wytwórniach mieszanek w zbiornikach stalowych,
podgrzewanych olejem grzewczym.
Emulsje magazynuje siÄ™ w zbiornikach metalowych bez instalacji grzewczej,
w temperaturze otoczenia nie niższej niż +3oC, nie dłużej niż 3 miesiące.
Smoły i asfaltosmoły przechowuje się w zbiornikach ze stali, wyposażonych w instalacje
grzejne. Każdy gatunek smoły należy przechowywać oddzielnie.
Oprócz materiałów i wyrobów bitumicznych do robót drogowych, na placu budowy może
znalez
ć się wiele innych materiałów budowlanych, których zasady składowania
i magazynowania trzeba również znać i je przestrzegać.
Składowanie materiałów w pobliżu napowietrznych sieci energetycznych jest możliwe
pod warunkiem zachowania odległości od skrajnych przewodów: 2 m od linii niskiego
napięcia, 5 m od linii wysokiego napięcia do 15 kV i 10 m od linii wysokiego napięcia powyżej
15 kV.
Składowisko drewna powinno być zlokalizowane w miejscu suchym i otwartym. Obszar
należy podzielić na kwatery, na których rozmieszcza się sztaple (długości około 40 m)
materiałów tartych. OdlegÅ‚ość miÄ™dzy sztaplami w kwaterze powinna wynosić 2÷2,5 m.
Drewno układa się na słupkach betonowych o wysokości około 50 cm. W magazynach krytych
należy przechowywać wyroby z drewna takie jak: płyty, sklejki, prefabrykaty drzewne.
Stal zbrojeniową  pręty i kształtowniki należy składać na podkładach z drewna
lub na stojakach metalowych, a stal w kręgach  w zasiekach. Zbrojenie w kręgach można
składować warstwami: kręgi w pierwszej warstwie powinny być ustawione pod kątem około
60º do podÅ‚oża, w drugiej warstwie nachylone w kierunku przeciwnym. Należy je chronić
przed opadami atmosferycznymi.
Wyroby z zapraw i betonów nie wymagają zadaszenia, z wyjątkiem materiałów
wrażliwych na opady atmosferyczne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Wyroby ceramiczne składuje się na podłożu wyrównanym, utwardzonym
i odwodnionym. Na przykład cegły układa się w bloki po 200 lub 250 sztuk. W okresie
jesienno-zimowym cegły należy osłonić matami lub plandeką, zabezpieczając przed opadami
atmosferycznymi i oblodzeniem.
Wyroby do izolacji cieplnych: płyty styropianowe i pilśniowe składuje
się na wyrównanym podłożu, do wysokości 2 m. Styropian granulowany należy składować
w workach, z dala od ognia. Wyroby pochodzenia mineralnego składuje się w temperaturze
dowolnej, w pomieszczeniach suchych.
Papy w rolkach należy składować w pomieszczeniach suchych, dobrze wentylowanych,
o równym i twardym podłożu, zabezpieczone przed działaniem promieni słonecznych. Rolki
papy należy ustawiać w pozycji pionowej. W magazynie powinna znajdować się gaśnica.
Prefabrykaty żelbetowe składuje się na wyrównanym terenie o niewielkim pochyleniu,
które zapewnia odprowadzenie wód opadowych. Składowiska prefabrykatów powinny
znajdować się w zasięgu pracy żurawi.
Składowanie materiałów na placach składowych otwartych wymaga wcześniejszego
wyliczenia powierzchni składowej brutto, według następującego wzoru:
F brutto = Fnetto x K
gdzie:
K  współczynnik zwiększający, który wynosi:
K = 1,4÷1,5  dla skÅ‚adowisk materiałów sypkich w pryzmach na skÅ‚adowiskach
otwartych, przy rozładunku ręcznym,
K = 1,4÷3,0  dla skÅ‚adowisk materiałów sypkich w pryzmach na skÅ‚adowiskach
otwartych, przy rozładunku mechanicznym,
K = 1,5÷2,5  dla skÅ‚adowisk drewna i stali,
K = 1,4÷3,0  dla magazynów zamkniÄ™tych.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na podstawie jakiej części dokumentacji projektowej dobiera się materiały do wykonania
nawierzchni dróg i mostów?
2. Jakie kryteria decydują o wyborze materiału do wykonania nawierzchni dróg i mostów?
3. Jakie znasz materiały, które używane są do wykonywania nawierzchni dróg i mostów?
4. W jakich warunkach powinny być składowane kruszywa przeznaczone do robót
drogowych?
5. W jakich warunkach składuje się wypełniacze?
6. W jakich warunkach składuje się emulsje, smoły i asfaltosmoły?
7. Jakie są warunki składowania i przechowywania innych materiałów budowlanych,
przydatnych w drogownictwie?
8. W jaki sposób oblicza się powierzchnię brutto placu składowego?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie dokumentacji, którą udostępni Ci nauczyciel, dobierz i scharakteryzuj
materiały do robót drogowych, konkretnego odcinka nawierzchni.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące dobierania materiałów
do robót drogowo-mostowych w zależności od rodzaju konstrukcji i nawierzchni,
2) odszukać w dokumentacji projektowej informacje i zestawienia materiałów
przewidzianych do budowy konkretnego odcinka nawierzchni.
3) wypisać w notatniku nazwy wyszukanych w dokumentacji materiałów,
4) scharakteryzować dobrane materiały,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja projektowa drogi,
- notatnik, przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca materiałów do wykonywania nawierzchni drogowych
i mostowych.
Ćwiczenie 2
Oblicz powierzchnię brutto placu składowego, wiedząc, że kruszywo ma być składowane
w pryzmach, a jego rozładunek z transportu jest ręczny. Powierzchnia netto, którą dysponuje
budowa wynosi 150 m2.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące obliczania powierzchni
placów składowych,
2) wykonać i zapisać obliczenie powierzchni placu składowego dla zadanych warunków,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca obliczania powierzchni placów składowych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) skorzystać z dokumentacji projektowej drogi w celu określenia rodzaju
materiałów, jakie mają być użyte do wykonania jej nawierzchni?
ðð ðð
2) określić kryteria decydujące o doborze materiałów do robót
nawierzchniowych?
ðð ðð
3) określić materiały używane do budowy różnych nawierzchni drogowych
i mostowych?
ðð ðð
4) scharakteryzować warunki składowania materiałów przeznaczonych
do budowy różnych nawierzchni drogowych i mostowych?
ðð ðð
5) obliczyć powierzchnię placu składowego dla różnych materiałów i warunków
składowania?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.6. Dobór maszyn, narzędzi i sprzętu w zależności od rodzaju
robót. Obsługa i konserwacja maszyn i urządzeń
z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy
4.6.1. Materiał nauczania
Przed przystąpieniem do robót nawierzchniowych prowadzi się szereg robót ziemnych.
Wykorzystuje się do nich narzędzia i sprzęt zmechanizowany, który dobiera się zależnie
od zakresu robót, rodzaju i kategorii gruntu, w którym te roboty będą prowadzone.
Ręczne roboty ziemne są pracochłonne i czasochłonne. Ich zastosowanie ogranicza
się do robót w gruntach łatwych do odspajania i zakresu nie przekraczającego objętości
500 m3. Do ręcznego wykonywania robót ziemnych służą takie narzędzia, jak: łopaty, szpadle,
szufle, oskardy, kilofy, łomy, młoty.
Rys. 29. Narzędzia do robót ziemnych [8, s. 76]
Szpadle służą do odspajania lżejszych gruntów spoistych. Kilofy i oskardy stosuje
się do odspajania i spulchniania gruntów spoistych zwartych i skał. Przy pomocy młotów
i łomów rozbija się skały. Do załadunku i przesypywania urobku wykorzystuje się szufle.
Do narzędzi zmechanizowanych przeznaczonych do prowadzenia robót ziemnych obecnie
najczęściej wykorzystuje się młoty pneumatyczne, którymi odspaja i rozkrusza się grunty
skaliste i zwarte.
Do większego zakresu robót lub tam, gdzie wykonywanie prac przez człowieka byłoby dla
niego utrudnione lub niebezpieczne wykorzystuje się sprzęt zmechanizowany.
Do mechanicznego wykonywania robót ziemnych służy sprzęt zmechanizowany, taki jak:
 koparki,
 spycharki,
 zgarniarki,
 równiarki.
Do odspajania, ładowania i przemieszczania urobku służą koparki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Koparka przedsiębierna (rys. 30). wykorzystywana jest do prowadzenia prac na dnie
wykopu Może odspajać i ładować grunt kategorii od I do IV. Najczęściej korzysta
się z koparek wyposażonych w łyżkę o pojemności 0,25 m3, 0,5 m3, 0,6 m3, 1,2 m3, lecz używa
się też koparek o pojemności łyżki 2,5 m3, 5,0 m3 i większych.
Rys. 30. Koparka przedsiębierna [5, s. 48]
Koparka podsiębierna pracuje z poziomu terenu, z górnej krawędzi wykopu (rys. 31).
Wykorzystywana ona jest do wykonywania wykopów kubaturowych  pod budynki i inne
budowle, oraz do wykonywania wykopów liniowych. Stosuje się ją także ze względu na małą
powierzchnię działki lub gdy wprowadzenie koparki na dno wykopu jest z różnych względów
niemożliwe.
Rys. 31. Koparka podsiębierna [5, s. 48]
Koparka chwytakowa (rys. 32) służy do wydobywania gruntów z wody i terenów
nawodnionych, grząskich gruntów bagiennych i torfów, a także do wykonywania wykopów
o niewielkich objętościach w gruntach sypkich Wyposażona jest w samoczynnie otwierający
się i zamykający chwytak zawieszony na linach, który pod własnym ciężarem zagłębia
się w grunt. Pojemność chwytaka nie przekracza 1,0 m3, a zasięg wysięgnika 20,0 m.
Rys. 32. Koparka chwytakowa [5, s. 48]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Koparka zbierakowa (rys. 33) może być stosowana do wykonywania wszystkich
rodzajów wykopów  na dużych i małych przestrzeniach, a także wykopów wąskich I i II
kategorii. Wyposażona jest w zbierak wleczony na linie, odspajający grunt pod działaniem
ciężaru własnego i siły naciągu liny. Pojemność zbieraka może wynosić do 2,0 m3, a zasięg
ramienia koparki do 20,0 m.
Rys. 33. Koparka zbierakowa [5, s. 48]
Koparka wieloczerpakowa (rys. 34) służy do robót wydobywczych, takich
jak wybieranie piasku z dna rzeki lub wybieranie żwiru. Ustawiana jest w pobliżu górnej
krawędzi wykopu, a na zboczu wykopu pracuje jej ruchoma rama z przymocowanymi
do łańcucha czerpakami, nabierającymi urobek z dna wykopu.
Rys. 34. Koparka wieloczerpakowa [5, s. 82]
Spycharki (rys. 35). służą do odspajania, przemieszczania i rozścielania gruntu. Do pracy
w gruntach zwięzłych używane są spycharki ciężkie  na podwoziu gąsienicowym. Spycharki
lekkie na podwoziu kołowym wykorzystuje się w gruntach luz
nych. Elementem roboczym
spycharki jest lemiesz, który podczas pracy przesuwa i zwałowuje urobek.
Rys. 35. Spycharka [8, s.78]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Zgarniarki (rys. 36) służą do skrawania zewnętrznej warstwy gruntu na głębokość
do 30 cm. Zerwany urobek gromadzony jest w skrzyni zgarniarki. Maszyny te mogą pracować
w gruntach kategorii od I do III, a nawet w gruntach kategorii IV i V pod warunkiem
wcześniejszego spulchnienia. Zrywanie gruntu może odbywać się na wąskim pasie gruntu,
na niewielkich odległościach  do 2 km, maszyna ma możliwość poruszania się tylko
do przodu. Zgarniarki mogą być maszynami samobieżnymi lub przyczepnymi.
Rys. 36. Zgarniarka [8, s.79]
Równiarki (rys. 37) używane są do prac ziemnych wykończeniowych takich jak,
profilowanie nasypów, kształtowanie koryt pod roboty drogowe a także usuwanie lekkiej
warstwy ziemi roślinnej Częściami roboczymi maszyny są zrywak, spulchniający grunt
do głębokości 40 cm i lemiesz, przesuwający urobek na boki. Równiarki mogą pracować jako
maszyny samobieżne lub przyczepne.
Rys. 37. Równiarka [8, s.79]
W PN-77/M-48000 Maszyny i urządzenia do robót drogowych. Podział, określenia
i symbole klasyfikacyjne  wyróżniono grupy maszyn do robót drogowych według
ich przeznaczenia, a w grupach wyodrębniono rodzaje maszyn. Niektóre z maszyn opisane
są krótko niżej, zaś pozostałe  w innych jednostkach modułowych.
Do stabilizacji gruntu służą m.in. mieszarki do podbudów, walce statyczne, walce
wibracyjne.
Walce statyczne gładkie są używane do zagęszczania podbudów z kruszyw i gruntów
stabilizowanych oraz do zagęszczania mieszanek mineralno-bitumicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Rys. 38. Walec wibracyjny [6, s. 125]
Walce wibracyjne (rys. 38) są znacznie bardziej efektywne podczas zagęszczania
podłoża, dzięki przekazywaniu na podłoże drgań wytwarzanych przez układ wibracyjny. Mogą
występować jako samojezdne, przyczepne lub prowadzone ręcznie. Do mniejszego zakresu
prac używa się zagęszczarek wibracyjnych.
Do produkcji, transportu i przechowywania lepiszczy bitumicznych służą m.in. kotły
(rys. 39) i zbiorniki do lepiszczy, cysterny, pompy oraz urzÄ…dzenia do wytwarzania emulsji
bitumicznych.
Rys. 39. Kocioł przewoz
ny do asfaltu [6, s. 109]
Cysterny samochodowe przystosowane są do transportu ciągnikiem siodłowym.
SÄ… to eliptyczne pojemniki izolowane o Å‚adownoÅ›ci 15 ÷18 ton. NapeÅ‚nia siÄ™ je bitumem
poprzez włazy znajdujące się w górnej części cysterny. Bezpieczeństwo przewozu zapewnia
system odpowietrzajÄ…cy, a przepony wewnÄ…trz zbiornika zapobiegajÄ… przemieszczaniu
się ładunku podczas transportu. System grzewczy wewnątrz zbiornika utrzymuje właściwa
temperaturę bitumu podczas transportu. Cysterna jest opróżniana grawitacyjnie.
Bitumy można transportować również koleją w wagonach-cysternach o ładowności ok. 40
ton. Są to zbiorniki o konstrukcji spawanej, izolowane, wyposażone podobnie, jak naczepy.
Opróżniane są grawitacyjnie lub w sposób wymuszony.
Do wytwarzania mieszanek mineralno-bitumicznych służą m.in. dozatory kruszywa,
suszarki, otaczarki, kotły do asfaltu.
Kotły produkcyjne do asfaltu używane są podczas remontów cząstkowych. Najczęściej
stosuje się kotły przewoz
ne pojemności do 2 m3, instalowane na podwoziu przyczepianym
do pojazdu (np. ciÄ…gnika).
Do układania nawierzchni bitumicznych służą m.in. skrapiarki do bitumów,
rozsypywarki kruszywa drogowego i rozkładarki mieszanek mineralno-bitumicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Skrapiarki (rys. 40) służą do równomiernego skrapiania bitumem powierzchni
poddawanej powierzchniowemu utrwaleniu. Wyposażone są m.in. w kotły do podgrzewania
lepiszcza, z których trafia ono pompą sprężarkową do kolektora umożliwiającego skrapianie.
Rys. 40. Skrapiarka [6, s. 108]
Rozsypywarki kruszywa (rys. 41) to urządzenia mocowane do tylnej części skrzyni
samochodu z kruszywem. Wyposażone są w zasobnik kruszywa, przenośnik taśmowy i układ
rozsypujący kruszywo. Służą do rozścielania kruszywa podczas wykonywania podbudowy.
Rys. 41. Rozsypywarka kruszywa [6, s. 107]
Rozkładarki (rys. 42) stosuje się do układania nawierzchni mineralno-bitumicznych.
Dzięki zastosowaniu rozkładarek, wyeliminowano uciążliwe dla zdrowia ręczne rozkładanie
mieszanek Zapewniono jednakową grubość i szerokość wykonywanej warstwy i jej wstępne
zagęszczanie. Rozkładarka współpracuje z samochodem samowyładowczym, dowożącym
mieszankę, który podjeżdża z tyłu rozkładarki i opiera się kołami o rolki rozkładarki.
Zawartość samochodu jest stopniowo opróżniana do zasobnika rozkładarki. Z zasobnika
mieszanka trafia za pomocą przenośników do tunelu. Do rozłożenia mieszanki służą dwa
przenośniki ślimakowe. Pas nawierzchni kształtują zespoły stołu roboczego. Zagęszczanie
ułożonej mieszanki odbywa się dwustopniowo  za pomocą ubijaka i płyt wibracyjnych.
Rys. 42. Rozkładarka mieszanki bitumicznej [6, s. 100]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Do budowy nawierzchni z betonu cementowego służą m.in. betoniarki drogowe
(przejezdne), rozkładarki i układarki betonu cementowego, wykończarki nawierzchni,
wycinarki szczelin, zalewarki szczelin.
Mieszanki betonowe można układać w formach stałych, używając zestawów maszyn,
złożonych przeważ nie z rozkładarki i wykończarki. Rozkładarka pracuje w sposób opisany
wyżej, zaś wykończarka służy do zagęszczania i profilowania mieszanki. Obydwie te maszyny
poruszają się po prowadnicach  czyli po formach stałych.
Metoda użycia form ślizgowych jest powszechnie stosowana i polega na wykorzystaniu do
pracy rozkładarki, która wykonuje następujące czynności:
- rozkładanie mieszanki betonowej,
- zagęszczanie i formowanie płyty,
- wygładzanie nawierzchni.
Do robót wykończeniowych służą m.in. wiertnice otworów do osadzania słupków
i znaków drogowych, malowarki znaków poziomych.
Wiertnice wyposażone są w mechaniczny sprzęt do wykonywania otworów, osadzania
i mocowania słupków i znaków drogowych.
Malowarki (rys. 43) służące do poziomego oznakowania jezdni muszą posiadać zasobniki
farby i sprzęt (sprężarkę, zbiorniki farby, pistolety natryskowe) do malowania.
Rys. 43. Malowarka [6, s. 107]
Do utrzymania dróg służą m.in. zamiatarki, remontery drogowe, ścinarki poboczy,
rozsypywarki środków chemicznych i uszorstniających, odśnieżarki drogowe i pługi odśnieżne.
Remonter drogowy (rys. 44) jest maszyną służącą do napraw cząstkowych zniszczonych
nawierzchni. Wyposażony jest w sprężarki, skrapiarki, kotły do podgrzewania lepiszczy,
zasobniki kruszywa, zasobniki do ogrzewania mieszanki i inne akcesoria.
Rys. 44. Remonter drogowy [6, s. 106]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
Pługi odśnieżne  wyposażone w skośnie ustawione lemiesze (jednostronne
lub dwustronne) służą do zgarniania świeżego śniegu i usuwania go poza krawędz
jezdni.
Odśnieżarki  to maszyny do odspajania i odrzucania grubych warstw śniegu twardego
i zleżałego.
Rozsypywarki środków chemicznych i uszorstniających (rys. 45) stanowią zespół
urządzeń do dozowania i rozsypywania materiałów, montowany na wspólnej ramie wraz
z zasobnikiem jako nadwozie samochodu ciężarowego.
Rys. 45. Rozsypywarka środków chemicznych [6, s. 116]
Stała gotowość techniczna sprzętu i maszyn drogowych do podjęcia pracy zgodnie
z zasadami wykonawstwa może być zapewniona dzięki:
- posługiwaniu się maszynami i urządzeniami zgodnie z instrukcjami ich obsługi,
- wykonywaniu obsługi technicznej,
- wykonywaniu konserwacji maszyn i urządzeń.
Dokumentacja techniczno-ruchowa  zwana jest też paszportem maszyny
(lub urządzenia). Powinna ona zawierać:
- parametry techniczne maszyny,
- rysunki maszyny,
- wykaz wyposażenia normalnego i specjalnego,
- schematy kinematyczne, elektryczne i pneumatyczne,
- schematy funkcjonowania,
- instrukcję użytkowania,
- instrukcję obsługi,
- instrukcjÄ™ konserwacji i smarowania,
- instrukcjÄ™ BHP,
- normatywy remontowe,
- wykaz części zamiennych,
- wykaz części zapasowych,
- wykaz faktycznie posiadanego wyposażenia,
- wykaz załączonych rysunków.
Instrukcje zawierają m.in. objaśnienia podstawowych pojęć, wytyczne planowania
terminów oraz zakres obsług i napraw, zasady przygotowywania maszyn do napraw,
orientacyjne normatywy czasu napraw i obsług technicznych, ich pracochłonności, okresów
międzyobsługowych i międzynaprawczych. Podczas użytkowania maszyn i wykonywania
obsług technicznych, oprócz zaleceń podanych w instrukcji, powinny być przestrzegane
przepisy zawarte w dokumentacji techniczno-ruchowej, przepisy bezpieczeństwa i higieny
pracy oraz dozoru technicznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Obsługa techniczna powinna być dokonywana jako:
- codzienna  przez kierowcÄ™ operatora, w celu zapewnienia sprawnej pracy maszyny przez
co najmniej jednÄ… zmianÄ™ roboczÄ…. Polega ona na wykonaniu czyszczenia, smarowania,
kontroli zewnętrznej i drobnych prac regulacyjnych. Wykonuje się ją zwykle
po zakończeniu pracy.
- obsługa techniczna pierwsza  to szereg czynności wykonywanych przy maszynie
po upÅ‚ywie 160÷200 godzin pracy, a przy samochodach po przebiegu 1000÷2000 km.
Przy urzÄ…dzeniach prostych wykonuje jÄ… operator, a przy skomplikowanych 
wyspecjalizowana brygada warsztatowa. Polega ona na wykonaniu takich czynności,
jak przy obsłudze codziennej oraz innych czynności obsługowo-naprawczych,
zapewniających pracę sprzętu do czasu następnej obsługi. Wszystkie prace wykonuje
się w czasie postoju maszyny, po zakończeniu zmiany, na miejscu jej eksploatacji.
- obsługa techniczna druga  to zespół czynności wykonywanych przy maszynach
po upÅ‚ywie 320÷400 godzin pracy, a przy samochodach po przebiegu 8000÷10000 km.
Wykonuje ją zawsze brygada warsztatowa razem z użytkownikiem w warsztacie zaplecza
technicznego. Obejmuje ona wszystkie czynności wchodzące w skład obsługi pierwszej,
częściowy demontaż niektórych podzespołów w celu ich regulacji lub wymiany drobnych
części.
- obsługa sezonowa  wykonywana jest przy zmianie warunków eksploatacji, na przykład
przy przejściu z warunków letnich na zimowe. Jej zakres wchodzi oczyszczenie maszyny,
zabezpieczenie przed korozją i konserwacja jej części zgodnie z dokumentacją techniczno-
ruchową i instrukcją obsługi.
Konserwacja maszyn zapewnia przedłużenie żywotności maszyn i urządzeń. Rozróżnia
siÄ™ konserwacjÄ™:
- międzyzmianową  wykonywaną podczas przerw między zmianami roboczymi,
- postojową  wykonywaną przy wyłączeniu maszyny z eksploatacji na krótki okres,
podczas oczekiwania na pracę lub transport między budowami.
- magazynowÄ…  wykonywana podczas sezonowego postoju maszyn (np. w okresie
zimowym). Takiej konserwacji mogą być poddawane tylko maszyny kompletne, czyste
i sprawne technicznie.
Uszkodzone maszyny kierowane sÄ… do naprawy.
Naprawa średnia wymaga częściowego demontażu maszyny w warsztacie zaplecza
technicznego lub w zakładzie remontowym. Wymienia się lub naprawia części i podzespoły.
Naprawy Å›rednie maszyn drogowych wykonuje siÄ™ po przepracowaniu przez nie 1600÷2000
godzin. Coraz częściej zastępuje się je naprawami rocznymi.
Naprawa główna wymaga całkowitego demontażu maszyny lub środka transportowego,
wymiany lub naprawy wszystkich uszkodzonych części, montażu, regulacji, docierana
wstępnego, nałożenia powłok ochronnych i odbioru. Naprawy główne prostych urządzeń
wykonuje się w warsztatach zaplecza technicznego przedsiębiorstwa, a pozostałych maszyn
i środków transportowych  w wyspecjalizowanych zakładach remontowych. Naprawy główne
maszyn drogowych wykonuje siÄ™ po przepracowaniu przez nie ok. 3200÷6000 godzin,
a naprawy główne samochodów po przebiegu 80000÷120000 km.
Naprawa poawaryjna wynika z uszkodzenia środka transportowego lub maszyny,
spowodowanego nieumiejętnym użytkowaniem lub niewłaściwym wykonywaniem obsługi
technicznej czy też innymi względami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Zachowanie zasad bezpiecznego użytkowania i obsługi jest niezbędne na każdym
stanowisku pracy. Reguluje je m.in. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 20 września
2001 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas eksploatacji maszyn i urządzeń
technicznych do robót ziemnych, budowlanych i drogowych (z póz
niejszymi zmianami).
Zgodnie z przytoczonym RozporzÄ…dzeniem m.in. niedopuszczalne jest:
- wykonywanie napraw i konserwowanie maszyn roboczych będących w ruchu,
- odtłuszczanie i czyszczenie powierzchni maszyn roboczych benzyną etylizowaną
lub innymi rozpuszczalnikami, których pary mogą tworzyć z powietrzem mieszaniny gazów
palnych lub wybuchowych.
Podczas obsługi maszyn roboczych w szczególności:
- w terenie uzbrojonym lub na drodze o ograniczonym ruchu,
- w pobliżu budynków i budowli,
- w sÄ…siedztwie napowietrznych linii energetycznych,
- w wykopach szerokoprzestrzennych,
- na terenie bagiennym lub w wodzie,
- na pochyłościach lub stokach
zapewnia się środki bezpieczeństwa przewidziane w dokumentacji techniczno-ruchowej,
instrukcjach obsługi oraz w stanowiskowych instrukcjach bezpieczeństwa i higieny pracy.
W czasie przerw w pracy oraz po zakończeniu pracy maszyny robocze zabezpiecza
się przed ich przypadkowym uruchomieniem przez osoby nieupoważnione lub niezatrudnione
przy tych pracach.
Zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska
podczas wykonywania robót drogowych i obsługi maszyn do robót drogowych zostały opisane
w jednostce modułowej 833[01].O1.01.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie narzędzia służą do wykonywania robót ziemnych?
2. Jakie maszyny służą do wykonywania robót ziemnych?
3. Jakich maszyn używa się do stabilizacji gruntu?
4. Jakimi środkami transportuje się lepiszcza bitumiczne?
5. Jakie maszyny służą do wytwarzania mieszanek mineralno-bitumicznych?
6. Jakie maszyny dobiera się do układania nawierzchni bitumicznych?
7. Z jakich maszyn korzysta się podczas robót wykończeniowych nawierzchni drogowych?
8. Jakie maszyny służą do utrzymania dróg?
9. Jakie informacje zawarte sÄ… w dokumentacji techniczno-ruchowej maszyny?
10. Jakie informacje zawarte są w instrukcji obsługi maszyn drogowych?
11. Na czym polega obsługa techniczna maszyn i urządzeń drogowych w poszczególnych
okresach eksploatacji?
12. Na czym polega konserwacja maszyn i urządzeń drogowych w poszczególnych okresach
eksploatacji?
13. Jakie rodzaje napraw maszyn i urządzeń drogowych wyróżnia się w zależności
od uszkodzenia?
14. Na czym polega bezpieczna obsługa i konserwacja maszyn i urządzeń drogowych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie instrukcji obsługi maszyny lub urządzenia do robót drogowych otrzymanej
od nauczyciela, zapisz na arkuszu papieru schemat przedstawiający kolejne czynności, jakie
powinieneś wykonać podczas jej konserwacji. Przedstaw swoją pracę, a następnie
po uzyskaniu akceptacji nauczyciela wykonaj czynności konserwacyjne.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące korzystania z instrukcji
obsługi maszyn i urządzeń oraz przeprowadzania ich konserwacji,
2) przeanalizować instrukcję obsługi otrzymaną od nauczyciela,
3) wykonać schemat kolejnych czynności konserwacji urządzenia,
4) przedstawić wykonany schemat i dokonać ewentualnych poprawek według wskazówek
nauczyciela,
5) przygotować stanowisko pracy do konserwacji urządzenia zgodnie z zasadami
bezpieczeństwa i higieny pracy,
6) zgromadzić na stanowisku pracy narzędzia i materiały niezbędne do wykonania
konserwacji,
7) wykonać czynności konserwacyjne,
8) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
9) uporządkować stanowisko pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- instrukcja obsługi maszyny lub urządzenia do robót drogowych,
- arkusz papieru,
- przybory do pisania,
- narzędzia i materiały do wykonania konserwacji,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca posługiwania się instrukcją obsługi maszyn i urządzeń
oraz przeprowadzania ich konserwacji.
Ćwiczenie 2
Z dokumentacji techniczno-ruchowej maszyny (lub urządzenia do robót drogowych),
którą udostępni Ci nauczyciel, wypisz wskaz
niki eksploatacyjne tej maszyny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące wyszukiwania
i interpretowania wskaz
ników eksploatacyjnych maszyn i urządzeń,
2) przeanalizować dokumentację techniczno-ruchową maszyny (lub urządzenia) otrzymaną
od nauczyciela,
3) wyszukać wskaz
niki eksploatacyjne,
4) zapisać w notatniku wskaz
niki eksploatacyjne dotyczÄ…ce tej maszyny (lub urzÄ…dzenia),
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dokumentacja techniczno-ruchowa maszyny (lub urządzenia) do robót drogowych,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca korzystania ze wskaz
ników eksploatacyjnych maszyn
i urządzeń.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować narzędzia i sprzęt do robót ziemnych?
ðð ðð
2) scharakteryzować maszyny i urządzenia do robót drogowych?
ðð ðð
3) dobrać maszyny, narzędzia i sprzęt do robót drogowych w zależności
od rodzaju robót?
ðð ðð
4) wyjaśnić, jakie informacje zawarte są w dokumentacji techniczno-
ruchowej maszyn i urządzeń?
ðð ðð
5) posłużyć się instrukcją obsługi maszyny lub urządzenia?
ðð ðð
6) wyjaśnić, na czym polega konserwacja maszyn i urządzeń,
ðð ðð
7) wykonać konserwację maszyny lub urządzenia do robót drogowych?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
4.7. Likwidacja stanowiska pracy i zagospodarowanie odpadów
4.7.1. Materiał nauczania
Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 roku, nakłada na inwestora w art. 57
ust. 1 pkt 2b i 3, aby po zakończeniu budowy złożył oświadczenie:
 o doprowadzeniu do należytego stanu i porządku terenu budowy, a także  w razie
korzystania  drogi, ulicy, sąsiedniej nieruchomości, budynku lub lokalu,
 oświadczenia o właściwym zagospodarowaniu terenów przyległych, jeżeli eksploatacja
wybudowanego obiektu jest uzależniona od ich odpowiedniego zagospodarowania.
Po odbiorach końcowych robót budowlanych drogowych i mostowych należy przystąpić
do takiego zagospodarowania terenu, aby stał się on użyteczny, a jego walory były zgodne
z ustawą o ochronie środowiska.
Działania te będą się skupiały na:
 zasypaniu wykopów, zgodnie z zasadami wykonywania robot ziemnych,
 usunięciu urządzeń i instalacji, które były wykorzystywane na budowie tymczasowo,
 zdemontowaniu i usunięciu elementów zaplecza i zagospodarowania placu budowy,
 zdemontowaniu maszyn i sprzętu budowlanego i przewiezieniu go do magazynu
lub na inne budowy,
 oczyszczeniu terenu z odpadów i zbędnych materiałów budowlanych,
 nadaniu terenowi formy i kształtu zgodnego z projektem,
 rozplantowaniu humusu w miejscach zakładania zieleni,
 innych czynnościach, stosownie do projektu lub warunków lokalnych.
Po zakończeniu robót budowlanych kierownik budowy jest zobowiązany do rozliczenia się
z materiałów pobranych do wbudowania i faktycznie zużytych. W tym celu musi opracować
 zestawienie zużycia materiałów w produkcji podstawowej robót ogólnobudowlanych .
Rozliczenia kierownika budowy ze zużycia materiałów dokonuje osoba wyznaczona przez
właściciela przedsiębiorstwa. Kierownik budowy musi rozliczyć się także z materiałów
pozyskanych z likwidacji obiektów zagospodarowania placu budowy  ogrodzeń, instalacji,
obiektów tymczasowych zaplecza budowy i innych, zależnych od specyfiki i wyposażenia
budowy.
Postępowanie z odpadami
Do odpadów należą zużyte oleje, opakowania, żużel i popiół, odpady mineralne, odpady
metaliczne. Są one szkodliwe lub uciążliwe dla środowiska.
Gospodarowanie odpadami polega na ich zbieraniu, a następnie transportowaniu do miejsc
utylizacji, unieszkodliwianiu lub prowadzeniu odzysku.
Gromadzenie to pierwszy etap gospodarowania odpadami. Do gromadzenia odpadów
stosuje siÄ™ specjalnie przystosowane pojemniki. SÄ… one oznaczane i ustawiane w wydzielonych,
łatwo dostępnych miejscach. Jednocześnie prowadzi się segregację odpadów w ten sposób, że
dla każdego rodzaju odpadów wyznacza się osobne pojemniki uwzględniające ich cechy lub
właściwości.
Utylizacja  to przetwarzanie materiałów lub odpadów, które straciły wartość użytkową.
Unieszkodliwianie  to likwidacja lub ograniczenie uciążliwości odpadów dla środowiska
przez poddanie ich obróbce, powodującej zmianę ich cech fizycznych, chemicznych
lub biologicznych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
Recykling  to systemem wielokrotnego wykorzystywania tych samych materiałów
w kolejnych dobrach materialnych i użytkowych, czyli powtórne zagospodarowanie raz
wyprodukowanych i użytych wyrobów na przykład makulatury, opakowań szklanych
lub plastikowych. Chronione są w ten sposób nieodnawialne lub trudnoodnawialne z
ródła
surowców, a jednocześnie ogranicza się produkcję odpadów.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim dokumencie zawarte są warunki określające sposób postępowania inwestora
po zakończeniu prac budowlanych?
2. Jakie działania podejmuje się po zakończeniu budowy na terenie, na którym była
ona prowadzona i na terenach przyległych?
3. Na czym polega rozliczenie materiałów po zakończeniu budowy?
4. Jakie materiały podlegają rozliczeniu po zakończeniu budowy?
5. Kto rozlicza kierownika budowy ze zużycia materiałów?
6. Na czym polega postępowanie z odpadami w czasie likwidowania stanowiska pracy?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie projektu zagospodarowania budowy, który otrzymasz od nauczyciela,
określ kolejność usuwania elementów tego zagospodarowania przy likwidacji budowy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące likwidacji budowy,
2) przeanalizować projekt zagospodarowania placu budowy,
3) podjąć decyzję o kolejności likwidowania elementów zagospodarowania placu budowy
i sporządzić notatkę pomocną w prezentowaniu wyniku ćwiczenia,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- projekt zagospodarowania budowy,
- notatnik,
- przybory do pisania,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca likwidacji placu budowy.
Ćwiczenie 2
Wspólnie z kolegą z grupy przeanalizujcie  zestawienie zużycia materiałów w produkcji
podstawowej robót ogólnobudowlanych , które otrzymacie od nauczyciela. Przeanalizujcie je,
a następnie odczytajcie, co wykazał kierownik budowy  oszczędności, czy straty materiałów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące dokumentów
wykonywanych przy likwidacji placu budowy,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
2) przeanalizować  zestawienie zużycia materiałów w produkcji podstawowej robót
ogólnobudowlanych , otrzymane od nauczyciela,
3) sprecyzować wnioski  zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
-  zestawienie zużycia materiałów w produkcji podstawowej robót ogólnobudowlanych ,
- literatura z rozdziału 6 dotycząca likwidacji budowy.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, na czym polega likwidacja placu budowy?
ðð ðð
2) określić działania, jakie muszą być podjęte w celu przywrócenia walorów
użytkowych terenom przyległym do placu budowy?
ðð ðð
3) wyjaśnić, na czym polega rozliczenie zużycia materiałów po zakończeniu
budowy?
ðð ðð
4) określić, które materiały podlegają rozliczeniu po zakończeniu budowy?
ðð ðð
5) wyjaśnić, jak powinno się postępować z odpadami w trakcie
i po zakończeniu budowy?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.
5. Za każdą poprawną odpowiedz
możesz uzyskać 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane
są cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedz
jest poprawna; wybierz
jÄ… i zaznacz kratkÄ™ z odpowiadajÄ…cÄ… jej literÄ…, znakiem X.
7. Staraj siÄ™ wyraz
nie zaznaczać odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedz
, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedz
, którą uważasz
za poprawnÄ….
8. Test zawiera zadania z poziomu podstawowego oraz zadania z poziomu
ponadpodstawowego, które mogą przysporzyć Ci trudności, gdyż są one na poziomie
wyższym niż pozostałe (dotyczy to zadań od 14 do 20).
9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
11. Po rozwiÄ…zaniu testu sprawdz
, czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.
12. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Pracodawca rozpoczynający działalność budowlaną zobowiązany jest zawiadomić
na piśmie właściwego inspektora pracy w terminie
a) 7 dni od rozpoczęcia tej działalności.
b) 14 dni od rozpoczęcia tej działalności.
c) 28 dni od rozpoczęcia tej działalności.
d) 30 dni od rozpoczęcia tej działalności.
2. Za przygotowanie Planu Bezpieczeństwa i Ochrony Zdrowia na budowie odpowiada
a) projektant
b) majster budowy.
c) inspektor nadzoru.
d) kierownik budowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
3. Przedstawiony poniżej znak oznacza
a) wykopaliska.
b) roboty na drodze.
c) uwaga, na dole pracujÄ….
d) uwaga, na górze pracują.
4. JednÄ… z zasad ergonomicznego organizowania pracy jest, aby
a) ruchy rąk były proste i jak najkrótsze.
b) ruchy rąk były proste i jak najdłuższe.
c) ruchy rąk były poprzedzone ruchami nóg.
d) ruchy nóg były poprzedzone ruchami rąk.
5. Mapa to
a) szkic terenu.
b) odwzorowanie krainy geograficznej.
c) odwzorowanie obiektów terenów w terenie.
d) zmniejszony, uogólniony i matematycznie określony obraz powierzchni Ziemi
na płaszczyz
nie.
6. Skala mapy to
a) liczba wyrażona iloczynem liczby 1 i wielkości rzeczywistej odcinka.
b) liczba wyrażona iloczynem liczby 1000 i wielkości rzeczywistej odcinka.
c) liczba wyrażona w postaci ułamka, którego licznik wyraża jednostkę miary,
a mianownik liczbÄ™ tych miar w terenie.
d) liczba wyrażona w postaci ułamka, którego mianownik wyraża jednostkę miary,
a licznik liczbÄ™ tych miar w terenie.
7. Na mapie w skali 1à 5000 odlegÅ‚ość miÄ™dzy punktami A i B wynosi 1 cm. OdlegÅ‚ość
rzeczywista w terenie to
a) 5 m.
b) 50 m.
c) 500 m.
d) 5000 m.
8. Odcinek, który w terenie ma dÅ‚ugość 10 m, na mapie w skali 1à 1000 bÄ™dzie miaÅ‚
a) 1 cm.
b) 10 cm.
c) 100 cm.
d) 1000 cm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
9. Warstwice to linie
a) łączące punkty o różnych wysokościach.
b) łączące punkty o tych samych wysokościach.
c) łączące punkty różnych długościach geograficznych.
d) łączące punkty o tych samych długościach geograficznych.
10. Na rysunku przedstawiono
a) Å‚atÄ™.
b) ruletkÄ™.
c) dalmierz.
d) taśmę mierniczą.
11. Busola wskazuje
a) kÄ…t poziomy.
b) kÄ…t pionowy.
c) kierunek wiatru.
d) kierunek północny.
12. Do pomiarów kątów poziomych i pionowych służy
a) teodolit.
b) niwelator.
c) kÄ…tomierz.
d) węgielnica.
13. Drogi gruntowe ulepszone buduje siÄ™ z
a) brukowca.
b) kostki granitowej.
c) betonu drogowego.
d) mieszanki piaszczysto-gliniastej.
14. Jeśli do robót ziemnych w gruncie nawodnionym i bagiennym zastosuje się koparkę ciężką
na podwoziu gąsienicowym, to należy się spodziewać, że
a) ona ugrzęz
nie lub zatonie.
b) wykona pracÄ™ bardzo szybko i sprawnie.
c) będzie wykonywała pracę dokładniej, niż każda inna koparka.
d) będzie to dobry wybór, gdyż pod jej ciężarem ulegnie zagęszczeniu grunt bagienny.
15. Czynności: doprowadzenia do należytego stanu i porządku terenu budowy, oświadczenia
o właściwym zagospodarowaniu terenów przyległych do budowy, właściwego
postępowania z odpadami, które powstały w wyniku prac na budowie, należą
do czynności, które wykonuje się
a) w trakcie budowy.
b) przy likwidacji stanowiska pracy.
c) podczas organizowania stanowiska pracy.
d) corocznie w ramach akcji SprzÄ…tania Åšwiata.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
16. Tyczenie prostej polega na
a) wyznaczaniu przebiegu prostej na podstawie mapy.
b) wyznaczaniu reperów na początku i na końcu prostej.
c) wykonaniu czynności pomiarowych między punktami w terenie.
d) wyznaczaniu punktów pośrednich i ustabilizowaniu ich w sposób chwilowy tyczkami
mierniczymi.
17. Z opisu przeprowadzonych robót drogowych wynika, że wykonano częściowe naprawy
nawierzchni asfaltowej, należy wnioskować, że użyto
a) wiertnicy.
b) zamiatarki.
c) odśnieżarki.
d) remontera drogowego.
18. Jeżeli teren jest tak ukształtowany, że z punktu początkowego nie widać punktu
końcowego, to tyczenie prostej należy wykonać
a) metodÄ… tyczenia na siebie,
b) metodÄ… rysunkowÄ… na mapie,
c) metodą kolejnych przybliżeń,
d) pomiarem ustalonym przez kierownika pomiarów.
19. Z opisu naprawy maszyny drogowej wynika, że dokonano całkowitego demontażu
maszyny lub środka transportowego, wymiany lub naprawy wszystkich uszkodzonych
części, montażu, regulacji, docierana wstępnego, nałożenia powłok ochronnych i odbioru.
Była to, więc naprawa
a) główna.
b) średnia.
c) doraz
na.
d) poawaryjna.
20. Do prac mierniczych nie można zaliczyć
a) naprawy sprzętu mierniczego.
b) wykonywania pomiarów w terenie.
c) rachunkowego opracowania wyników pomiaru.
d) kartowania pomiaru, czyli graficznego opracowania wyników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ................................................................................................
Organizowanie stanowiska pracy do robót drogowych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
6. LITERATURA
1. Kietlińska Z., Walczak S.: Miernictwo w budownictwie lądowym i wodnym. WSiP,
Warszawa 1997
2. Odlanicki  Poczobut M.: Geodezja. PPA
K, Warszawa 1981
3. Popek M., Wapińska B.: Planowanie elementów środowiska. WSiP, Warszawa 2004
4. Praca zbiorowa: Technologia budownictwa, WSiP, Warszawa 1994
5. Rolla S., Sawicki E.: Technologia robót w budownictwie drogowym 2. WSiP,
Warszawa 1992
6. Sawicki E.: Technologia robót w budownictwie drogowym 1. WSiP, Warszawa 1996
7. Szymański E.: Materiały budowlane. WSiP, Warszawa 2003
8. Tauszyński K.: Budownictwo z technologią. cz. 1, WSiP, Warszawa 1992
9. www.v10.pl
10. www. wimed.pl
11. www. temex.pl
12. www. cebered.pl
Przepisy prawne:
- Ustawa z 26 czerwca 1974 r.  Kodeks pracy. Bezpieczeństwo i higiena pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59