ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
Jan Barcz
Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek
w prawie UE w świetle wyroku TS z 19.01.2010 r.
w sprawie C-555/07 Seda K�c�kdeveci
Bezpośrednim asumptem dla podjęcia rozważań zawartych w niniejszym artykule stał się
wyrok Trybunału Sprawiedliwości (dalej jako TS) z 19.01.2010 r. w sprawie C-555/07, Seda
K�c�kdeveci v. Swedex GmbH&Co. KG1. Niemniej w wyroku tym TS podążył śladem zamarko-
wanym już wcześniej2 w głośnym wyroku z 22.11.2005 r. w sprawie C-144/04, Werner Man-
gold v. R�diger Helm3 oraz umocnionym w wyrokach: z 16.10.2007 r. w sprawie C-411/05, F�lix
Palacios de la Villa v. Cortefiel Servicios SA4, z 23.09.2008 r. w sprawie C-427/06, Birgit Bartsch
v. Bosch und Siemens Hausger�te (BSH) Altersf�rsorge GmbH5 oraz z 5.03.2009 r. w sprawie
C-388/07, The Incorporated Trustees of the National Council on Ageing (Age Concern England)
v. Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform6.
określonych w art. 1 , natomiast dyskryminacja bezpośrednia
1. Postanowienia dyrektywy 2000/78/WE
(ust. 2 art. 2 dyrektywy)  występuje w przypadku gdy osobę trak-
We wszystkich tych sprawach zasadniczym punktem odnie- tuje się mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub trakto-
sienia, jeżeli chodzi o prawo unijne, była dyrektywa Rady
wano by inną osobę w porównywalnej sytuacji, z jakiejkolwiek
2000/78/WE z 27.11.2000 r., ustanawiająca ogólne warunki
przyczyny wymienionej w art. 1 . Następnie w art. 3 ust. 1 lit. c
ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy7.
stwierdza się, że w zakresie  warunków zatrudnienia i pracy
Dyrektywa ta została uchwalona na podstawie ówczesnego
łącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania posta-
art. 13 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską
nowienia dyrektywy (w granicach kompetencji Wspólnoty)
(dalej jako TWE)8 (wprowadzonego do TWE na mocy Traktatu
z Amsterdamu), który (w ust. 1) ustanowił podstawę prawną dla 1 Wyrok TS z 19.01.2010 r. w sprawie C-555/07, Seda K�c�kdeveci v. Swe-
dex GmbH & Co. KG, niepubl., dalej jako wyrok w sprawie K�c�kdeveci.
przyjęcia przez Radę UE  środków niezbędnych w celu zwalcza-
Ogólnie na temat tego wyroku np. M. Aubert, E. Broussy, F. Donnat,
nia wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pocho-
Chronique de jurisprudence communautaire. Travail  discrimination en
dzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność,
function de age, droit administratif, 15 fevrer 2010, s. 249; J.F. Lind-
wiek lub orientację seksualną . ner, Rechtsprechung. Europ�isches Gerichtshof. Urteil vom 19.1.2010,
Rs. C-555/07,  Bayerische Verwaltungsbl�tter 2010/9, s. 268. Na temat
Motyw 25 dyrektywy 2000/78/WE odnosi się do zakazu
opinii z 7.07.2009 r. rzecznika generalnego Yvesa Bota w tej sprawie
dyskryminacji ze względu na wiek, podkreślając, że zakaz ten
C. Schubert, Altersdiskriminierung, K�ndigungsfrist, Unanwendbarkeit natio-
 jest podstawowym elementem na drodze do osiągnięcia celów
nalen Rechts/K�c�kdeveci,  Entscheidungen zum Wirtschaftsrecht 2009/16,
określonych w wytycznych dotyczących zatrudnienia i popiera- s. 519.
2 Por. J.-H. Bauer, A. von Medem, K�c�kdeveci  Mangold hoch zwei?
nia zróżnicowania zatrudnienia. Jednak w niektórych okolicz-
Europ�ische Grundrechte verdr�ngen deutsches Arbeitsrecht,  Zeitschrift
nościach różnice w traktowaniu ze względu na wiek mogą być
f�r Wirtschaftsrecht 2010/10, s. 456.
uzasadnione i wymagają wprowadzenia szczególnych przepisów,
3 Wyrok ETS z 22.11.2005 r. w sprawie C-144/04, Werner Mangold
które mogą się różnić w zależności od sytuacji państw członkow- v. R�diger Helm, Zb. Orz. 2005, s. I-9981, dalej jako wyrok w sprawie
Mangold.
skich UE. Należy więc odróżnić odmienne traktowanie, które
4 Wyrok ETS z 16.10.2007 r. w sprawie C-411/05, F�lix Palacios de la Villa v.
jest uzasadnione, w szczególności wynikającymi z prawa celami
Cortefiel Servicios SA, Zb. Orz. 2007, s. I-8531, dalej jako wyrok w sprawie
polityki zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego, od
Palacios de la Villa.
dyskryminacji, która musi być zakazana . 5 Wyrok ETS z 23.09.2008 r. w sprawie C-427/06, Birgit Bartsch
v. Bosch und Siemens Hausger�te (BSH) Altersf�rsorge GmbH, Zb. Orz. 2008,
Artykuł 1 dyrektywy 2000/78/WE określa jej cel, polega-
s. I-7245, dalej jako wyrok w sprawie Bartach.
jący na wyznaczeniu  ogólnych ram dla walki z dyskrymina-
6 Wyrok ETS z 5.03.2009 r. w sprawie C-388/07, The Incorporated Trustees
cją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność,
of the National Council on Ageing (Age Concern England) v. Secretary
wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform, niepubl.,
dalej jako wyrok w sprawie Age Concern England.
i pracy, w celu realizacji w państwach członkowskich zasady
7 Dyrektywa Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiająca
równego traktowania . Artykuł 2 definiuje w ust. 1  zasadę
ogólne warunki ramowe w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. Urz.
równego traktowania jako oznaczającą  brak jakichkolwiek
WE L 303 z 27.11.2000 r., s. 16).
form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji z przyczyn 8 Obecnie art. 19 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, dalej jako TFUE.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
11
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
stosuje się  do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego, ocenił jednak, że niemieckie regulacje ustawowe nie są  właściwe
jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi . Artykuł 6 i konieczne , a tym samym nie spełniają kryteriów zasady pro-
ust. 1 dyrektywy nawiązuje do jej motywu 25 i wskazuje na porcjonalności  Takie przepisy, w zakresie, w jakim uznają wiek
możliwość uzasadnienia działań różnicujących  Niezależnie od danego pracownika za jedyne kryterium dla stosowania umów
przepisów art. 2 ust. 2, państwa członkowskie mogą uznać, że o pracę na czas określony, o ile nie zostało wykazane, że okreś-
odmienne traktowanie ze względu na wiek nie stanowi dyskry- lenie granicy wieku samo w sobie, niezależnie od wszystkich
minacji, jeżeli w ramach prawa krajowego zostanie to obiektyw- innych okoliczności związanych ze strukturą danego rynku pracy
nie i racjonalnie uzasadnione zgodnym z przepisami i celem, i sytuacji osobistej zainteresowanego pracownika, jest obiektyw-
w szczególności celami polityki zatrudnienia, rynku pracy nie konieczne dla zrealizowania celu integracji zawodowej bez-
i kształcenia zawodowego, i jeżeli środki mające służyć realizacji robotnych starszych pracowników, należy uznać za wykraczające
tego celu są właściwe i konieczne . poza to, co jest właściwe i konieczne dla osiągnięcia tego celu.
Następnie wskazuje się, że takie odmienne traktowanie może Poszanowanie zasady proporcjonalności wymaga mianowicie,
polegać m.in. na:  (a) wprowadzeniu specjalnych warunków by każde ograniczenie prawa podmiotowego w możliwie naj-
dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodowego, zatrudnie- wyższym stopniu godziło wymogi równego traktowania z rea-
nia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania i wynagradzania, lizowanym celem 14.
dla ludzi młodych, pracowników starszych i osób mających na
utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania ich integracji zawo- " Trybunał Sprawiedliwości odniósł się również do sposobu
dowej lub zapewnienia im ochrony, (b) określeniu warunków transpozycji dyrektywy w interesującym aspekcie  okresu mię-
dolnej granicy wieku, doświadczenia zawodowego lub stażu dzy wejściem w życie dyrektywy a upływem okresu transpozycji.
pracy, wymaganego do zatrudnienia lub niektórych korzyści TS nawiązał przy tym do swojego stałego orzecznictwa, podkre-
związanych z zatrudnieniem, (c) określeniu górnej granicy wieku ślając, że  w okresie przewidzianym na dokonanie transpozycji
przy rekrutacji, z uwzględnieniem wykształcenia wymaganego dyrektywy państwa członkowskie są zobowiązane do powstrzy-
na danym stanowisku lub potrzeby racjonalnego okresu zatrud- mania się od przyjmowania przepisów, których charakter poważ-
nienia przed przejściem na emeryturę . nie zagraża osiągnięciu celu tej dyrektywy 15. Stwierdzenie
Stosownie do art. 18 ak. 1 dyrektywy 2000/78/WE okres jej powyższe odnosiło się również do niemieckiego środka prawa
transpozycji upłynął 2.12.2003 r. Niemniej jednak ak. 2 tego krajowego, który wszedł w życie właśnie w takim okresie. Oko-
artykułu upoważniał państwa członkowskie do przesunięcia ter- licznością wzmacniającą argumentację Trybunału było to, że śro-
minu transpozycji dyrektywy o dalsze trzy lata, tj. do 2.12.2006 r. dek ten obowiązywał w dodatkowym okresie, jaki RFN uzyskała
w odniesieniu do przyjęcia odpowiednich środków krajowych na uchwalenie środków krajowych, m.in. w odniesieniu do usta-
dotyczących zakazu dyskryminacji ze względu na wiek i niepeł- nowienia zakazu dyskryminacji ze względu na wiek16, a w okre-
nosprawność. Republika Federalna Niemiec, której dotyczyły sie tym państwa członkowskie miały  przedstawić Komisji
trzy spośród omawianych spraw, skorzystała z tej możliwości. corocznie raport na temat kroków, jakie podjęło w celu uporania
się z dyskryminacją ze względu na wiek (...) oraz postępu we
wprowadzeniu w życie dyrektywy 17. TS stwierdził w związku
2. Punkty wyjścia  wyrok w sprawie Mangold
z tym:  Przepis ten wymaga więc, by państwo członkowskie,
Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek wywołany został które wyjątkowo korzysta w ten sposób z przedłużonego terminu
 jak wspomniano w wyroku z 22.11.2005 r. w sprawie Mangold na dokonanie transpozycji, podjęło stopniowo konkretne środki
(wszystkie wyróż.  J.B.). Warto dodać, że wyrok zostały wydany w celu zbliżenia krajowego uregulowania do rezultatu zamierzo-
w trybie prejudycjalnym (na wniosek Sądu Pracy w Monachium nego w dyrektywie. Otóż zobowiązanie to utraciłoby wszelki sens,
 Arbeitsgericht M�nchen)9, a stan faktyczny dotyczył niemie- jeżeli państwom członkowskim umożliwione zostałoby przyjmo-
ckiego środka krajowego, dopuszczającego obniżenie wieku wanie w okresie przewidzianym na wprowadzenie w życie tej
do 58, a nawet okresowo 52 lat, i w konsekwencji umożliwiają- dyrektywy środków niezgodnych z celem tej dyrektywy 18.
cego zawieranie bez ograniczeń umów o pracę na czas określony.
Trybunał Sprawiedliwości podkreślił co prawda, że postanowienia " Następnie TS zwrócił uwagę na to, że dyrektywa 2000/78/WE
Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas określony zawar-  nie stanowi sama w sobie z
ródła zasady równego traktowa-
tego 18.03.1999 r. i wprowadzonego w życie przez dyrektywę nia w zakresie zatrudnienia i pracy 19, ponieważ jej celem jest
Rady 99/70/WE z 28.06.1999 r.10 nie stanowią przeszkody jedynie  wyznaczenie ogólnych ram dla walki z dyskryminacją
w przyjęciu takiego środka krajowego11, niemniej jednak wskazał
na sprzeczność takiego niemieckiego środka krajowego z dyrek- 9 Por. motywy 21 do 25 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
10 Dyrektywa Rady 99/70/WE z 28.06.1999 r. dotycząca Porozumienia
tywą 2000/78/WE oraz ogólną zasadą prawa wspólnotowego
Ramowego w sprawie umów na czas określony, zawartego przez Europej-
zakazującego dyskryminacji ze względu na wiek12.
ską Unię Konfederacji Przemysłowych i Pracodawców (UNICE), Europej-
Trybunał Sprawiedliwości odniósł się przy tym do kilku fun-
skie Centrum Przedsiębiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejską Kon-
damentalnych kwestii: federację Związków Zawodowych (ETUC) (Dz. Urz. WE L 175 z 1999 r.,
s. 43).
" Odwołując się do art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE,
11 Por. motywy 40 do 54 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
TS stwierdził, że odmienne traktowanie ze względu na wiek
12 Motywy 55 do 76 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
w prawie krajowym państw członkowskich może być uzasad-
13 Motyw 58 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
nione interesem powszechnym, wynikającym z  celów polityki 14 Motyw 65 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
15 Motyw 67 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
zatrudnienia, rynku pracy i kształcenia zawodowego 13. Uznał,
16 Motywy 68 do 70 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
że niemieckie regulacje ustawowe mogą być uzasadnione takim
17 Motyw 71 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
interesem powszechnym, pod warunkiem jednak spełnienia
18 Motyw 72 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
wymogów zasady proporcjonalności. W dalszej analizie Trybunał 19 Motyw 74 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
12
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek tradycje konstytucyjne państw członkowskich, ani obowiązu-
lub orientację seksualną . Zasadnicze znaczenie w omawianym jące umowy międzynarodowe nie uzasadniają jej ustanowienia.
kontekście miało ugruntowanie przez Trybunał zasady zakazu
dyskryminacji ze względu na wiek jako ogólnej zasady prawa Po czwarte  zarzuty kierowały się w stosunku do podkreś-
wspólnotowego, mającej swoje z
ródło we wspólnych tradycjach lonego przez TS wymogu niestosowania prawa krajowego
konstytucyjnych państw członkowskich i w wiążących je umo- w przypadku jego sprzeczności z zasadą ogólną prawa wspólno-
wach międzynarodowych20. towego. W istocie oznaczałoby to bowiem unieważnienie prawa
krajowego. Podejście takie stanowiłoby wątpliwe przesunięcie
" Powyższa zasada może służyć jako test badania legalności paradygmatu, do tej pory bowiem  stosownie do TWE  dyrek-
odpowiednich środków prawa krajowego państwa członkow- tywa nie wywoływała skutku bezpośredniego w państwach
skiego UE, bowiem  z chwilą gdy uregulowania krajowe (...) członkowskich. Tym samym więc to nie dyrektywa, lecz prawo
służą wykonaniu dyrektywy , wchodzą one w zakres kompeten- krajowe transponujące dyrektywę było z
ródłem praw i obo-
cji UE, a tym samym  w zakres stosowania tej zasady 21. wiązków obywateli.
" W końcu TS podkreślił  nawiązując ponownie do swojej Jak się wydaje, w kolejnych wyrokach Trybunał Sprawiedli-
utrwalonej linii orzeczniczej, że  na sądzie krajowym, przed którym wości podjął próbę sprecyzowania swojego stanowiska w dzie-
zawisł spór dotyczący zakazu dyskryminacji ze względu na wiek, spo- dzinach, które stały się przedmiotem szczególnej krytyki, jedno-
czywa obowiązek zagwarantowania  w ramach jego kompetencji cześnie wskazując na znaczącą przestrzeń działania, zastrzeżoną
 ochrony prawnej wynikającej z prawa wspólnotowego oraz zapew- dla kompetencji państw członkowskich. I tak  potwierdzając
nienia jej pełnej skuteczności poprzez niestosowanie jakichkolwiek wykreowanie zasady ogólnej prawa unijnego, zakazującej dyskry-
przepisów prawa krajowego, które mogą być z nim sprzeczne 22. minacji ze względu na wiek  TS wskazał na stosunkowo duże
pole manewru po stronie państw członkowskich w odniesieniu
Wyrok TS w sprawie Mangold wywołał poważne kontrower- do uzasadnienia ograniczeń równego traktowania ze względu
sje. Zwłaszcza zaś zarzucano TS  działalność prawotwórczą , na wiek. Z jednej strony skonkretyzował również (stosunkowo
nakierowaną na rozszerzenie kompetencji Unii Europejskiej, pro- restryktywnie) zasady określenia kompetencji unijnej w dziedzinie
wadzoną w sposób sprzeczny zarówno z prawem unijnym, jak warunków zatrudnienia i pracy. Z drugiej jednak  TS potwierdził
i w sposób naruszający interesy państw członkowskich. Repre- obowiązki państw członkowskich zarówno w okresie transpozy-
zentatywna dla tego kierunku krytyki była ocena byłego prezesa cji dyrektywy, jak i po upływie tego okresu, w tym konieczność
niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego oraz prze- stosowania prawa unijnego, w przypadku gdy prawo krajowe jest
wodniczącego Konwentu UE 2002/2003, Romana Herzoga oraz sprzeczne z aktem unijnym (w tym z dyrektywą).
L�dera Gerkena, dyrektora Centre for European Policy23. Zarzuty Po przeprowadzeniu takiego sprecyzowania w omówionych
koncentrowały się wokół następujących kwestii24 . niżej trzech wyrokach TS  w wyroku z 19.01.2010 r. w sprawie
K�c�kdeveci  utwierdził przyjęty w wyroku w sprawie Man-
Po pierwsze  zarzucano, że Trybunał ingeruje w dziedzinę gold kierunek interpretacji odnosząc się dodatkowo do ważnych
polityki zatrudnienia i polityk społecznych, które należą do kwestii proceduralnych.
zasadniczych kompetencji państw członkowskich. Ewentualne
przyjmowanie środków unijnych w tych dziedzinach musia- 20 TS odwołał się przy tym do motywów 1 i 4 preambuły dyrektywy 2000/78/WE.
Motyw 1 dyrektywy nawiązuje do ówczesnego art. 6 ust. 1 Traktatu
łoby więc  z jednej strony  uwzględniać zasadę pomocniczo-
o Unii Europejskiej (dalej jako TUE), natomiast w motywie 4 stwierdzono
ści, z drugiej zaś  regulacje unijne mogłyby się odnosić jedy-
 Prawo wszystkich osób do równości wobec prawa i ochrony przed dys-
nie do spraw o charakterze transgranicznym: dyskryminacja
kryminacją jest powszechnym prawem uznanym przez Powszechną Dekla-
ze względu na wiek, w przeciwieństwie do dyskryminacji ze rację Praw Człowieka, Konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie
Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, Pakty Narodów Zjed-
względu na obywatelstwo, z natury rzeczy takiego transgranicz-
noczonych dotyczące praw obywatelskich i politycznych oraz praw gos-
nego charakteru nie może wykazywać. Problemy z tym zwią-
podarczych, społecznych i kulturalnych oraz przez Europejską Konwencję
zane powinny więc samodzielnie regulować państwa człon-
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, których sygnata-
kowskie. riuszami są wszystkie państwa członkowskie. Konwencja nr 111 Między-
narodowej Organizacji Pracy (MOP) zakazuje dyskryminacji w zakresie
zatrudnienia i pracy .
Po drugie  zarzucano, że TS dokonał nadinterpretacji cha-
21 Motyw 75 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
rakteru prawnego dyrektyw, które nie są stosowane w pań-
22 Motyw 77 uzasadnienia wyroku w sprawie Mangold.
stwach członkowskich bezpośrednio, lecz muszą być transpo- 23 R. Herzog, L. Gerken, Stop the European Court of Justice,
 EU Observer 2008 .
nowane do prawa krajowego, przy czym państwa zachowują
24 R. Herzog, L. Gerken, Stop the European Court of Justice, EU Obser-
swobodę wyboru metod i środków transpozycji. Do czasu
ver 10.09.2008. Zob. również F. Temming, Freie Rechtssch�pfung
upływu okresu transpozycji państwo nie ma obowiązku stoso-
oder nicht: Der Streit um die EuGH-Entscheidung Mangold spitzt
wania się do rezultatu określonego w dyrektywie, co TS zigno- sich zu,  Neue Juristische Wochenschrift 2008, s. 3404 3406;
T. Gas, Mangold und die Folgen,  Europ�ische Zeitschrift f�r Wirt-
rował, podobnie jak okoliczność, że środek krajowy, obniżający
schaftsrecht 2007, s. 713; R. Streinz, Ch. Herrmann, Der Fall Man-
wiek, przestał obowiązywać przed okresem upływu transpozy-
gold  eine  kopernikanische Wende im Europarecht ?,  Recht der
cji dyrektywy.
Arbeit 2007, s. 165 169; E. Muir, La jurisprudence de la Cour de
justice et du Tribunal de premiŁre instance. Chronique des arręts. Arręt
Werner Mangold c. R�diger Helm,  Mangold ,  Revue du droit de
Po trzecie  jako zabieg  awanturniczy określono skonstru-
l Union europ�enne 2006/2, s. 466 472; Z. Hajn, Niemiecka CPE dla
owanie przez Trybunał Sprawiedliwości zasady ogólnej prawa
ludzi starszych w ocenie ETS  glosa do wyroku ETS z 22.11.2005 r.
unijnego, zakazującej dyskryminację ze względu na wiek. Zasada
w sprawie C-144/04 Werner Mangold v. R�diger Helm,  Europejski
ta miałaby być  wyssana z palca przez TS, bowiem ani  wspólne Przegląd Sądowy 2006/6, s. 36 40.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
13
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
rodzinnej. Przyczyną odmowy były regulacje odnoszące się do
3. Sprecyzowanie stanowiska
pracowniczego programu emerytalnego, stosownie do których
 wyroki w sprawie Palacios de la Villa,
wdowa, względnie wdowiec, nie otrzymuje świadczenia, jeśli jest
Bartsch i Age Concern England
co najmniej 15 lat młodsza (czy młodszy) od zmarłego pracow-
nika (co występowało w omawianym przypadku)27. W postę-
W wyroku z 16.10.2007 r. w sprawie Palacios de la Villa Try-
powaniu kasacyjnym Federalny Sąd Pracy skierował do TS
bunał Sprawiedliwości potwierdził głównie stosunkowo szeroki
pytania dotyczące zakresu możliwego powołania się na prawo
zakres swobody państw członkowskich w uzasadnieniu ograni-
unijne w tym przypadku28, w szczególności dążył do ustalenia,
czeń zakazu nierównego traktowania ze względu na wiek. Wyrok
czy prawo wspólnotowe (obecnie prawo unijne) zawiera zasadę
ten został wydany przez TS w trybie prejudycjalnym, przy czym
niedyskryminacji za względu na wiek, której przestrzeganie sądy
sąd hiszpański przedłożył TS wniosek w ramach sporu pomię-
krajowe muszą zagwarantować także wtedy, gdy ewentualnie
dzy F. Palaciosem de la Villa a jego pracodawcą Cortefiel Servi-
dyskryminujące traktowanie nie ma związku z prawem wspólno-
cios SA, dotyczącego rozwiązania z mocy prawa stosunku pracy
towym29. Wyrok TS dotyczył również interpretacji ówczesnego
z powodu osiągnięcia przez F. Palacios de la Villa limitu wieku,
art. 13 TWE, dyrektywy 2000/78/WE i zasad ogólnych prawa
określonego na 65 lat przez ustawodawstwo krajowe, powodują-
wspólnotowego30.
cego obowiązkowe przejście pracownika na emeryturę25.
Trybunał Sprawiedliwości podkreślił w szczególności, że
W wyroku TS stwierdził, że  Wykładni zakazu wszelkiej
wspólnotowa zasada zakazu dyskryminacji ze względu na wiek
dyskryminacji ze względu na wiek, o którym stanowi dyrek-
może być podstawą interpretacji przez TS w trybie prejudy-
tywa Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustanawiająca ogólne
cjalnym w kontekście stosownych środków prawa krajowego
warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia
jedynie wówczas, gdy  przepis krajowy wchodzi w zakres sto-
i pracy, należy dokonać w ten sposób, że nie sprzeciwia się on
sowania prawa wspólnotowego 31. Tymczasem  podkreślił
uregulowaniu krajowemu takiemu jak to, będące przedmio-
TS  ani dyrektywa 2000/78/WE, ani art. 13 TWE  nie pozwalają
tem sporu w postępowaniu przed sądem krajowym, na pod-
na objęcie zakresem stosowania prawa wspólnotowego w sytuacji,
stawie którego za ważne uznaje się klauzule o obowiązkowym
która zaistniała w postępowaniu przed sądem krajowym 32. Jeżeli
przejściu na emeryturę, zawarte w układach zbiorowych pracy
chodzi o dyrektywę 2000/78/WE33, to wchodzące w grę regulacje
i stawiające jako jedyne wymogi ukończenie przez pracownika
krajowe nie stanowią środka służącego transpozycji dyrektywy.
określonego wieku umożliwiającego nabycie uprawnień eme-
Niezależnie od tego małżonek B. Bartsch zmarł przed upływem
rytalnych, ustalonego przez uregulowanie krajowe na 65 lat,
okresu transpozycji dyrektywy. W odniesieniu do ówczesnego
i spełnienie pozostałych kryteriów z zakresu zabezpieczenia
art. 13 TWE Trybunał Sprawiedliwości potwierdził34, że postano-
społecznego umożliwiających nabycie uprawnień do emerytury
wienia tego artykułu mają charakter kompetencyjny, zawierając pod-
z systemu składkowego . TS podkreślił przy tym, że  po pierwsze
stawę prawną dla działania prawotwórczego Rady UE, mającego
 powyższe przepisy krajowe są co prawda  oparte na wieku ,
na celu przyjęcie środków unijnych niezbędnych w celu zwalczania
jednak są  obiektywnie i racjonalnie uzasadnione, w ramach
dyskryminacji m.in. ze względu na wiek. Same jednak postanowie-
prawa krajowego, słusznym celem związanym z polityką zatrud-
nia dawnego art. 13 TWE nie mogły służyć objęciu kompetencją
nienia i rynkiem pracy oraz  po drugie  zostały one podjęte
Wspólnoty środków krajowych, jeśli nie zostały one wydane w celu
 dla realizacji tego celu interesu ogólnego i nie wydają się być
wykonania dyrektywy uchwalonej na jego podstawie.
niewłaściwe i niekonieczne dla tego celu .
Generalna konstatacja TS w wyroku brzmiała  Prawo wspól-
Wyrok ten jest na tyle interesujący dla analizowanych dalej
notowe nie zawiera zakazu wszelkiej dyskryminacji ze względu
zagadnień, że potwierdza, iż omawiana sprawa objęta jest zakre-
na wiek, której przestrzeganie sądy krajowe muszą zagwaranto-
sem regulacyjnym dyrektywy 2000/78/WE26 oraz wskazuje na
wać wtedy, gdy ewentualnie dyskryminujące traktowanie nie ma
znaczącą swobodę decyzyjną państw członkowskich w przyj-
związku z prawem wspólnotowym. Ponadto, taki związek z pra-
mowaniu środków prawa krajowego, różnicujących warunki
wem wspólnotowym nie powstaje na mocy art. 13 WE ani także
zatrudnienia i pracy ze względu na wiek, które  w odwołaniu
 w sytuacji, która nastąpiła w sprawie przed sądem krajowym
do art. 6 dyrektywy  mogą być uzasadnione ze względu na inte-
 na mocy dyrektywy Rady 2000/78/WE z 27.11.2000 r. ustana-
res powszechny przy elastycznym interpretowaniu wymogów
wiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakre-
zasady proporcjonalności.
sie zatrudnienia i pracy przed upływem terminu transpozycji tej
W wyroku z 23.09.2008 r. w sprawie Bartsch Trybunał Spra-
dyrektywy wyznaczonego danemu państwu członkowskiemu .
wiedliwości sprecyzował natomiast, że wspólnotowa zasada
Warto dodać, że również w wyroku z 5.03.2009 r. w sprawie
ogólna zakazu dyskryminacji działa na prawo krajowe państw
Age Concern England TS wskazał na szeroką możliwość uzasad-
członkowskich jedynie wówczas, gdy jest ono objęte kompeten-
nienia  zgodnego z prawem unijnym  nierównego traktowania
cją Wspólnoty. W szczególności nie są objęte taką kompetencją
ze względu na wiek.
środki krajowe, które nie zostały wydane w celu transpozycji
dyrektywy; również dawny art. 13 Traktatu ustanawiającego
Wspólnotę Europejską, dalej jako TWE (obecnie art. 19 TFUE)
25 Por. motyw 2 uzasadnienia wyroku w sprawie Palacios de la Villa. Odnoś-
nie do hiszpańskiego prawa krajowego omówione jest w motywach 11 do 14.
samodzielnie  jako norma kompetencyjna  nie jest w stanie
26 Motywy 42 do 47 uzasadnienia wyroku w sprawie Palacios de la Villa.
rozciągnąć takiej kompetencji na środki krajowe.
27 Motywy 8 do 12 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
Wyrok został wydany przez TS w trybie prejudycjalnym na wnio-
28 Motyw 13 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
sek niemieckiego Federalnego Sądu Pracy (Bundesarbeitsgericht),
29 Motyw 14 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
30 Motyw 1 i 2 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
złożony w ramach sporu pomiędzy B. Bartsch i Bosch und Sie-
31 Motyw 15 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
mens Hausger�te (BSH) Altersf�rsorge GmbH, który jest fun-
32 Motyw 16 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
duszem ubezpieczeń społecznych tego przedsiębiorstwa, i doty-
33 Motyw 18 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
czył odmowy przez fundusz wypłaty na rzecz B. Bartsch renty
34 Motyw 18 uzasadnienia wyroku w sprawie Bartsch.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
14
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
Wyrok ten zapadł w trybie prejudycjalnym, na wniosek High prawa wspólnotowego, zawierającej zakaz dyskryminacji ze
Court of Justice (England and Wales), Queen s Bench Division względu na wiek, wskazywała jednak również na możliwe,
(Administrative Court) (Zjednoczone Królestwo). Pytanie pre- uzasadnione odstępstwa od tej zasady39.
judycjalne zostało przedłożone w ramach postępowania35,
wszczętego na podstawie skargi kwestionującej zgodność z pra-
4. Konsekwencja w stanowisku TS
wem transpozycji dyrektywy 2000/78/WE w Zjednoczonym
 wyrok w sprawie K�c�kdeveci
Królestwie, którego stronami są The Incorporated Trustees of
the National Council on Ageing (Age Concern England) oraz
Wyrok z 19.01.2010 r. w sprawie K�c�kdeveci wydany został
Secretary of State for Business, Enterprise and Regulatory Reform
przez TS w trybie prejudycjalnym na wniosek niemieckiego Kra-
(minister gospodarki, przedsiębiorczości i reformy legislacyjnej).
jowego Sądu Pracy (Landesarbeitsgericht D�sseldorf), rozpatru-
Przedmiotem skargi ze strony organizacji charytatywnej Age
jącego w ostatniej instancji spór między panią Sedą K�c�kdeveci
Concern England (mającej na celu działanie dla dobra osób star-
a jej pracodawcą  firmą Swedex GmbH & Co. KG w sprawie
szych) stało się postanowienie Employment Equality (Age) Regu-
okresu wypowiedzenia mającego zastosowanie przy rozwiązaniu
lations 2006 (rozporządzenie o równouprawnieniu w zakresie
z nią umowy o pracę. Stan faktyczny sprawy był następujący40.
zatrudnienia i pracy  wiek), wydanego w celu transpozycji
S. K�c�kdeveci była zatrudniona przez Swedex po ukończe-
dyrektywy, stosownie do którego dozwolone jest nierówne trak-
niu 18. roku życia. Po przepracowaniu 10 lat w 2007 r. wypo-
towanie ze względu na wiek, polegające m.in. na tym, że nie jest
wiedziano jej umowę o pracę i ustalono ustawowy okres wypo-
niezgodne z prawem  rozwiązanie stosunku pracy z osobą, do
wiedzenia, przy czym staż pracy obliczono na trzy lata. Okres
której stosuje się niniejsze rozporządzenie, jeśli osiągnęła ona
wypowiedzenia wynosił więc jeden miesiąc, zamiast czterech
lub przekroczyła wiek 65 lat, a przyczyną rozwiązania stosunku
miesięcy (należnych w przypadku 10-letniego okresu pracy).
pracy jest przejście na emeryturę 36. Stowarzyszenie zarzucało
Rzecz bowiem w tym41, że stosownie do  ogólnej ustawy o rów-
nieprawidłową transpozycję dyrektywy, polegającą na sprzeczno-
ności traktowania (Allgemeines Gleichbehandlungsgesetz)
ści powołanego wyżej postanowienia z dyrektywą 2000/78/WE
z 14.08.2006 r.42, która transponowała dyrektywę 2000/78/WE,
i z zasadą proporcjonalności.
 pewna różnica w traktowaniu związana z wiekiem jest dopusz-
Ustosunkowując się do pytań prejudycjalnych, TS nie miał
czalna, jeżeli jest obiektywnie i racjonalnie uzasadniona celem
wątpliwości, że kwestionowane rozporządzenie objęte jest
zgodnym z przepisami Środki mające służyć realizacji tego celu
kompetencją wspólnotową, zostało bowiem m.in. wydane
powinny być właściwe i konieczne paragraf 10 ustawy). Nato-
w celu transpozycji dyrektywy 2000/78/WE37. TS nie miał też
miast punkt 1 tego paragrafu stwierdza, że takie odmienne
wątpliwości, że kwestionowane rozporządzenie krajowe skut-
traktowanie może polegać m.in. na  wprowadzeniu specjal-
kuje nierównym traktowaniem ze względu na wiek. Niemniej
nych warunków dostępu do zatrudnienia i kształcenia zawodo-
jednak  odwołując się do art. 6 dyrektywy  wskazał, że nie-
wego, zatrudnienia i pracy, włącznie z warunkami zwalniania
kiedy takie nierówne traktowanie może nie stanowić zakazanej
i wynagradzania, dla ludzi młodych, pracowników starszych
dyskryminacji, jeśli środki krajowe są uzasadnione  zgodnymi
i osób mających na utrzymaniu inne osoby, w celu wspierania
z prawem celami dotyczącymi polityki społecznej, takimi jak te,
ich integracji zawodowej . Postanowienia te generalnie odpo-
które wiążą się z polityką zatrudnienia, rynku pracy i kształce-
wiadają przewidzianej w dyrektywie 2000/78/WE możliwości
nia zawodowego 38. W konsekwencji, stwierdził, że  Wykładni
uzasadnienia zróżnicowanego traktowania ze względu na
art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE należy dokonywać w ten
wiek. Zróżnicowanie takie występuje w odniesieniu do okre-
sposób, że nie stoi on na przeszkodzie ustanowieniu przepisów
sów wypowiedzenia stosunku pracy, ustalonych w niemieckim
krajowych, które tak jak art. 3 rozporządzenia, którego dotyczy
kodeksie cywilnym (B�rgerliches Gesetzbuch): różnicuje on
postępowanie przed sądem krajowym, nie wymieniają w spo-
okresy wypowiedzenia w zależności od stażu pracy (par. 622)
sób precyzyjny celów uzasadniających możliwość odstępstwa od
 co odpowiada przyjętej praktyce, niemniej jednak nakazuje
zakazu dyskryminacji ze względu na wiek , a do sądu krajowego
35 Motyw 2 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern England.
 należy ustalenie, czy uregulowania, których dotyczy sprawa
36 Motywy 11 do 13 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern England.
przed nim zawisła, mają taki zgodny z prawem cel i czy krajowe
37 Szczegółowo motywy 21 do 30 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Con-
organy ustawodawcze lub wykonawcze mogły w sposób uzasad- cern England.
38 Szczególnie motyw 35 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern Eng-
niony stwierdzić, że przy wzięciu pod uwagę zakresu uznania, któ-
land.
rym dysponują państwa członkowskie w zakresie polityki społecznej,
39 W motywie 40 uzasadnienia wyroku w sprawie Age Concern England
wybrane środki są właściwe i konieczne dla osiągnięcia tego celu .
stwierdzono  Komisja Wspólnot Europejskich, powołując się na wyrok
Precyzując sposób wykładni art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE z 22.11.2005 r. w sprawie C-144/04 Mangold, Zb. Orz. s. I-9981, pkt 75,
i na art. 21 ust. 1 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, proklamo-
TS podkreślił, że  stwarza on możliwość wprowadzenia przez
wanej w Nicei 7.12.2000 r. (Dz. Urz. WE C 364 z 2000 r., s. 1), podnosi,
państwa członkowskie, w ramach ich przepisów krajowych,
że zasada niedyskryminacji ze względu na wiek jest podstawową zasadą
określonych rodzajów różnic w traktowaniu ze względu na wiek,
prawa wspólnotowego i że każdy wyjątek od tej zasady powinien być uza-
jeśli będą one �obiektywnie i racjonalnie uzasadnione zgodnym sadniony celem publicznym z zakresu polityki społecznej. Zgodnie z pro-
ponowaną przez nią wykładnią, dokonywaną w świetle jej motywu 25,
z prawem celem, takim jak cel z zakresu polityki zatrudnienia,
art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE ustanawia rodzaj ograniczonego
rynku pracy i kształcenia zawodowego, a środki służące osiąg-
odstępstwa od wspomnianej podstawowej zasady, uzasadnionego szcze-
nięciu tych celów będą właściwe i konieczne. Przepis ten nakłada
gólnymi względami polityki społecznej danego państwa członkowskiego.
na państwa członkowskie obowiązek udowodnienia zgodności Zdaniem Komisji w drodze przepisu art. 6 ust. 1 zakłada się więc przyjęcie
konkretnego środka krajowego, odzwierciedlającego całość szczególnych
z prawem celu przywołanego tytułem uzasadnienia, w połącze-
okoliczności i celów .
niu z wysokimi wymaganiami dowodowymi .
40 Motywy 12 do 16 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
Z takim kierunkiem interpretacji korespondowała ocena
41 Motywy 10 do 12 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
Komisji, która odwoływała się co prawda do zasady ogólnej 42 BGBl. 2006 I., s. 1897.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
15
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
obliczanie okresu zatrudnienia pracownika od ukończenia natomiast charakter zasady ogólnej prawa unijnego i wywodzi
przez niego 25. roku życia (pkt 4). Niemiecki rząd federalny się z tradycji konstytucyjnych państw członkowskich oraz wią-
oraz odsyłający sąd niemiecki uzasadniał43 takie rozwiązanie żących je umów międzynarodowych w tej dziedzinie52. Nowym
 celami polityki zatrudnienia i pracy (do których nawiązuje elementem uzasadnienia ustanowienia takiej zasady w stosunku
art. 6 ust. 1 dyrektywy 2000/78/WE), polegającymi na tym, do wywodów w wyroku w sprawie Mangold jest nawiązanie
że młodsi pracownicy łatwiej i szybciej reagują na utratę pracy przez Trybunał Sprawiedliwości do Karty Praw Podstawowych53.
i można wymagać od nich większej elastyczności, krótszy natomiast TS wskazał, że Karta ma  stosownie do art. 6 ust. 1 TUE   taką
dla takich pracowników okres wypowiedzenia sprzyja ich zatrud- samą moc prawną jak Traktaty , czyli należy do unijnego prawa
nianiu dzięki zwiększeniu elastyczności w zarządzaniu personelem. pierwotnego. Natomiast art. 21 Karty stanowi, że  zakazana jest
S. K�c�kdeveci zaskarżyła rozwiązanie z nią umowy o pracę wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na (...) wiek .
do niemieckiego Sądu Pracy (Arbeitsgericht M�nchengladbach), Niemniej unijna zasada ogólna zakazu dyskryminacji może
podkreślając zwłaszcza, że stosowne postanowienia kodeksu być testem badania legalności prawa krajowego jedynie w zakresie
cywilnego stanowią dyskryminację ze względu na wiek sprzeczną kompetencji UE. Dlatego też niezmiernie istotna jest konstatacja TS
z prawem UE44. Rozpoznający sprawę w postępowaniu odwo-  podtrzymująca stwierdzenie zawarte w wyroku w sprawie Man-
ławczym Krajowy Sąd Pracy (Landesarbeitsgericht D�sseldorf) gold  że przyjęcie dyrektywy unijnej i upływ terminu jej transpo-
potwierdził, że w czasie rozwiązania stosunku pracy S. K�c�kde- zycji sprawiają, iż  w zakres zastosowania prawa Unii weszło ure-
veci okres transpozycji dyrektywy 2000/78/WE minął. Potwier- gulowanie będące przedmiotem sporu przed sądem krajowym,
dził również, że wskazane wyżej niemieckie przepisy przewidują obejmujące materię uregulowaną w dyrektywie, tj. w niniejszej
odmienne traktowanie bezpośrednio związane z wiekiem. Nie- sprawie, warunki rozwiązania stosunku pracy przez pracodawcę 54.
mniej jednak miał wiele istotnych wątpliwości, które znalazły Trybunał Sprawiedliwości potwierdził, że niemieckie rozwią-
wyraz w pytaniach prejudycjalnych skierowanych do TS oraz zania ustawowe zawierają zróżnicowanie ze względu na wiek
podczas rozprawy: w zakresie obliczania okresów wypowiedzenia, które może być
" Przede wszystkim Krajowy Sąd Pracy miał wątpliwości co badane w świetle ogólnej zasady prawa unijnego, zakazującej
do zakresu prawa unijnego, które miałoby zastosowanie do oma- dyskryminacji ze względu na wiek. Dokonał również badania,
wianej sprawy i do charakteru zakazu dyskryminacji ze względu czy zróżnicowanie takie może być uzasadnione celami polityki
na wiek45, oraz nawiązywał do możliwości uzasadnienia nierów- zatrudnienia i rynku pracy55, stwierdzając naruszenie zasady pro-
nego traktowania ze względu na wiek interesem powszechnym46. porcjonalności. W konsekwencji, TS stwierdził:  (& ) wykładni
" Następnie Krajowy Sąd Pracy odniósł się do zasady pierw- prawa Unii, a dokładniej zasady niedyskryminacji ze względu
szeństwa prawa unijnego (nawiązując do wyroku w sprawie na wiek skonkretyzowanej w dyrektywie 2000/78/WE, należy
Mangold) i zastanawiał się47, czy w sporze między podmiotami dokonywać w ten sposób, że stoi na przeszkodzie istnieniu prze-
prywatnymi sąd krajowy państwa członkowskiego jest zobowią- pisu krajowego takiego jak w sporze przed sądem krajowym,
zany do niestosowania prawa krajowego, jednoznacznie sprzecz- który przewiduje, że okresy zatrudnienia ukończone przez pra-
nego w prawem unijnym. Sąd podkreślił przy tym, że sporny cownika, zanim osiągnął on wiek 25 lat, nie są uwzględniane
niemiecki przepis krajowy jest jasny i rozbieżności z prawem przy obliczaniu okresu wypowiedzenia stosunku pracy 56.
unijnym nie da się rozwiązać w drodze interpretacji tego prze- Należy jeszcze powrócić do odwołania się przez TS do
pisu w sposób zgodny (przyjazny) prawu unijnemu. Karty Praw Podstawowych. Otóż art. 51 ust. 1 Karty wyraz
nie
" W końcu, zauważając taką sprzeczność między niemieckim wskazuje, że jej postanowienia mają zastosowanie do państw
przepisem prawa krajowego a prawem unijnym, Krajowy Sąd członkowskich wyłącznie w zakresie,  w jakim stosują one
Pracy zastanawiał się, czy  mając na uwadze  zaufanie, jakie prawo Unii (naturalnie przy poszanowaniu granic kompe-
adresaci norm pokładają w zastosowaniu obowiązujących ustaw tencji UE). W doktrynie niemieckiej wskazano57, że rozważyć
krajowych  skutek niestosowania prawa krajowego, sprzecz-
43 Zwłaszcza motywy 35 i 36 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
nego z prawem unijnym, nie powinien nastąpić dopiero po
44 Zwłaszcza motyw 15 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
wydaniu przez TS stosownego wyroku prejudycjalnego48.
45 Por. pytanie 1 a) przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w spra-
" W tym kontekście pojawił się również problem  ponieważ
wie K�c�kdeveci.
Krajowy Sąd Pracy nie był przekonany co do sprzeczności oma- 46 Por. pytanie 1 b) przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w spra-
wie K�c�kdeveci.
wianych rozwiązań ustawowych z konstytucją (Ustawą Zasadni-
47 Por. pytanie 2 przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w sprawie
czą RFN)49  czy uprzednio w takiej sprawie nie powinien wypo-
K�c�kdeveci.
wiedzieć się niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny50.
48 Por. pytanie 2 przytoczone w motywie 17 uzasadnienia wyroku w sprawie
Trybunał Sprawiedliwości odniósł się do powyższych prob- K�c�kdeveci.
49 Motyw 16 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
lemów, wypowiadając się również w istotnych kwestiach doty-
50 Motyw 52 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
czących zasad transpozycji dyrektyw unijnych oraz obowiązku
51 Motyw 20 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
zapewnienia efektywności prawa UE.
52 Motyw 21 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
53 Motyw 22 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
54 Motyw 25 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
4.1. Zakaz dyskryminacji ze względu na wiek
55 Motywy 28 do 42 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
w prawie unijnym
56 Motyw 43 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci. Na temat kon-
sekwencji wyroku dla niemieckiego prawa pracy por. S. Kolbe, K�c�k-
Rozważając tę kwestię, TS nawiązał do wyroku w sprawie
deveci und tarifliche Altersgrenzen,  Betriebs-Berater 2010/9, s. 501;
G. Th�sing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts bei Versto� gegen das
Mangold i przypomniał, że sama dyrektywa 2000/78/WE ustana-
Verbot der Altersdiskriminierung (K�c�kdeveci) Anmerkung.  Zeitschrift
wia jedynie ogólne ramy dla zwalczania dyskryminacji w zakresie
f�r Wirtschaftsrecht 2010/4, s. 199 i 200.
zatrudnienia i pracy m.in. ze względu na wiek, nie ustanawia więc
57 Reprezentatywnie J.-H. Bauer, A. v. Medem, K�c�kdeveci  Mangold hoch
zasady zakazu dyskryminacji ze względu na wiek51. Zasada ta ma
zwei?..., s. 451.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
16
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
należy, czy takie graniczenie odpowiada kryterium  zakresu " W konsekwencji, sąd krajowy powinien przede wszyst-
stosowania prawa Unii , do którego nawiązuje TS (w motywie kim stosować wykładnię prawa krajowego w sposób  przyja-
25 uzasadnienia), tym bardziej że w niemieckim tekście Karty zny prawu unijnemu (wykładnia zgodna z prawem unijnym),
stosowany jest termin,  w jakim wykonują one prawo Unii tj. w przypadku dyrektywy  powinien w najszerszym możliwym
(niem.  bei der Durchf�hrung des Rechts der Union , a nie  sto- zakresie dokonywać (interpretacji prawa krajowego  przyp. J.B.)
sowanie  niem. Anwendung).  Zakres wykonywania prawa w świetle treści i celów dyrektywy w celu osiągnięcia zamie-
Unii jest bowiem interpretowany węziej niż zakres jego  stoso- rzonego przez nią skutku, postępując tym samym zgodnie
wania i wchodziłby w grę wówczas, gdy państwo członkowskie z art. 288 akapit trzeci TFUE 67, wykładnia zgodna prawa krajo-
działa jako  przedłużone ramię Unii 58. Za takim węższym zakre- wego jest bowiem  nierozłącznie związana z systemem traktatu,
sem związania państw członkowskich postanowieniami Karty gdyż zezwala sądowi krajowemu na zapewnienie, w ramach jego
przemawiałyby również wywody zawarte w  Wyjaśnieniach właściwości, pełnej skuteczności prawa Unii przy rozpoznawaniu
do art. 51 ust. 1, które stanowią autentyczną interpretację Karty59. zawisłego przed nim sporu 68.
Czyli  jeżeli państwa działają w ramach  stosowania prawa " Jeżeli ze względu na jednoznaczną sprzeczność prze-
unijnego, a nie jego  wykonania , nie byłyby związane postano- pisu prawa krajowego z prawem unijnym nie ma możliwości
wieniami Karty Praw Podstawowych; zasady ogólne działałyby zastosowania wykładni zgodnej (jak w omawianej sprawie),
natomiast również w  zakresie stosowania prawa UE. Kryty- to sąd krajowy powinien kierować się prawem unijnym, przy
kuje się co prawda takie podejście, ale jednocześnie wskazuje na czym dyrektywa 2000/78/WE konkretyzuje jedynie zasadę ogólną
to, że postanowienia art. 6 TUE je potwierdzają: art. 6 ust. 1 TUE prawa unijnego, zakazującą dyskryminacji ze względu na wiek69.
odnosi się bowiem do charakteru prawnego Karty, która wią- W konsekwencji, Trybunał Sprawiedliwości stwierdził
załaby państwa członkowskie w zakresie  wykonywania prawa (nawiązując do wyroku w sprawie Mangold)  W tych okolicznoś-
UE, natomiast art. 6 ust. 3 odnosi się do zasad ogólnych prawa ciach na sądzie krajowym, przed którym zawisł spór dotyczący
unijnego, które wiążą państwa członkowskie w szerszym zakre- zakazu dyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej
sie  stosowania prawa Unii60. W omawianej sprawie ma to co w dyrektywie 2000/78/WE, spoczywa obowiązek zagwarantowania
prawda znaczenie drugorzędne, bowiem w przypadku dyrek-  w ramach jego kompetencji  ochrony prawnej wynikającej
tyw w grę wchodzi  wykonywanie prawa unijnego (nawet dla podmiotów prawa z prawa Unii oraz zapewnienia jego peł-
przy wskazanej wyżej zawężającej interpretacji  wykonania ), nej skuteczności poprzez niestosowanie jakichkolwiek przepisów
niemniej  mocniejsze oddziaływanie zasad ogólnych prawa prawa krajowego sprzecznych z tą zasadą 70.
unijnego (w stosunku do postanowień Karty) może mieć istotne Nie budzi wątpliwości, że zasada ogólna prawa unijnego może
znaczenie w innych dziedzinach wychodzących poza często nie- być testem badania legalności środków krajowych, jeśli środki
jednoznaczne postanowienia Karty61. Z kolei sam tenor dyskusji takie objęte są zakresem stosowania prawa wspólnotowego
potwierdza wniosek przeważającej części polskiej doktryny, że (unijnego). Dotychczas przyjmowano, że występuje to w trzech
tzw. protokół polsko-brytyjski (i czeski) nie będzie miał więk- przypadkach:
szego znaczenia dla stosowania praw podstawowych jako testu " gdy w grę wchodzi wykonanie normy prawa wspólnoto-
badania legalności również środków krajowych, gdyż prawa wego (unijnego);
podstawowe będą w dalszym ciągu kreowane przez TS jako
zasady ogólne prawa unijnego62 i będą działały w  zakresie sto-
58 J.-H. Bauer, A. v. Medem, K�c�kdeveci  Mangold hoch zwei?..., s. 451.
sowania prawa unijnego. 59 Na  Wyjaśnienia wskazuje wyraz
nie ak. 3 art. 6 ust. 1 TUE. Na margi-
nesie autor pozostawia problem prawidłowości tłumaczenia postanowień
art. 51 ust. 1 Karty Praw Podstawowych UE na język polski, choć należy
4.2. Zasada pierwszeństwa prawa unijnego:
zauważyć, że w  Wyjaśnieniach do art. 51 ust. 1 Karty wpierw następuje
nakaz niestosowania prawa krajowego
odwołanie do  zakresu stosowania (art. 51 ust. 1 Karty), a następnie
w przypadku sprzeczności z prawem unijnym
mowa jest o  wykonywaniu prawa UE. Wersje językowe inne niż niemie-
cka również wskazują na to, że należałoby odpowiednie postanowienia
art. 51 ust. 1 Karty sformułować w języku polskim jako  Postanowienia
Nawiązując do swojego trwałego orzecznictwa, TS przypo-
niniejszej Karty mają zastosowanie do (...) Państw Członkowskich wyłącz-
mniał przede wszystkim następujące zasady w dziedzinie obo-
nie w zakresie, w jakim wykonują one prawo Unii ; brzmienie w języku
wiązku państw członkowskich do zapewnienia efektywności
angielskim   (...) to the Member States only when they are implementing
prawu UE63: Union law ; brzmienie w języku francuskim   aux Etats membres uni-
quement lorsqu ils met ten en oeuvre le droit de l Union .
" Sądy krajowe państw członkowskich mają obowiązek
60 J.-H. Bauer, A. v. Medem, K�c�kdeveci  Mangold hoch zwei?..., s. 451.
zapewnienia  ochrony prawnej gwarantowanej podmiotom
61 J.-H. Bauer, A. v. Medem, K�c�kdeveci  Mangold hoch zwei?..., s. 451.
prawa poprzez przepisy prawa unijnego oraz zapewnienie pełnej
62 Zob. A. Wyrozumska, Inkorporacja Karty Praw Podstawowych do prawa
skuteczności tych przepisów również w sporach między jed-
UE: status Karty w prawie UE, zakres obowiązywania i stosowania,
nostkami, w sytuacji gdy prawo krajowe jest sprzeczne z prawem główne problemy interpretacyjne z uwzględnieniem stanowiska polskiego,
w: Ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, J. Barcz (red.),
unijnym64.
Warszawa 2008, s. 99.
" Dyrektywa nie może co prawda  sama z siebie tworzyć obo-
63 Por. J. Barcz (przy współpracy A. Grzelak, M. Kapko, A. Siwek), Wytyczne
wiązków po stronie jednostki i nie można zatem powoływać się
polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej. Zapewnienie skuteczności
na dyrektywę jako taką przeciwko jednostce ,65 niemniej  wyni-
prawa Unii Europejskiej w polskim prawie krajowym, Warszawa 2009, s. 13.
64 Motyw 45 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
kające z dyrektywy zobowiązanie państw członkowskich do
65 Motyw 46 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
osiągnięcia rezultatu w niej wskazanego, jak również powinność
66 Motyw 47 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
podjęcia wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczegól-
67 Chodzi o dawny art. 249 TWE.
nych w celu zapewnienia wykonania tego zobowiązania, ciąży na
68 Motyw 48 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
wszystkich organach tych państw, w tym, w granicach ich kom- 69 Motywy 49 i 50 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
70 Motyw 51 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
petencji, na organach sądowych 66.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
17
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
" gdy środek krajowy odwołuje się do wyjątku dopuszczal- pokładają w zastosowaniu obowiązujących ustaw krajowych
nego według prawa wspólnotowego (unijnego), oraz  skutek niestosowania prawa krajowego sprzecznego z prawem
" gdy w inny sposób objęty był zakresem stosowania prawa unijnym nie powinien nastąpić dopiero po wydaniu przez TS
wspólnotowego (unijnego), ponieważ specyficzna norma wspól- stosownego wyroku prejudycjalnego. TS potwierdził w związku
notowego (unijnego) prawa materialnego ma w danym przy- z tym jednoznacznie, że w przypadku gdy  dokonanie wykładni
padku zastosowanie71. (...) przepisu zgodnej z prawem Unii okazuje się niemożliwe,
Nie budziło też wątpliwości  co potwierdził TS  że na (sąd krajowy  przyp. J.B.) powinien odstąpić od stosowania
dyrektywy, co do zasady, nie można powoływać się w stosunku tego przepisu i ani nie jest przy tym zobowiązany do uprzed-
do jednostki i w stosunkach między jednostkami72. Niemniej niego wystąpienia do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym, ani
TS  kierując się dążeniem do umocnienia skuteczności prawa nie można mu w tym przeszkodzić 74.
unijnego  sięgnął w omawianych orzeczeniach do następującej Zgodnie z postanowieniami art. 267 TFUE decyzja o skiero-
argumentacji: jeżeli środki krajowe objęte są zakresem rezultatu waniu pytania prejudycjalnego pozostaje w autonomicznej kom-
określonego w dyrektywie, to tym samym podpadają pod zakres petencji sądu krajowego75, nie może natomiast  przekształcić się
stosowania prawa UE; sama dyrektywa nie może być co prawda w obowiązek wynikający z tego, że prawo krajowe nie pozwala
powoływana przed sąd, aby uzasadnić niestosowanie środka temu sądowi na niestosowanie przepisu krajowego, który uważa
krajowego, ale jeżeli w danej dziedzinie istnieje zasada ogólna sprzeczny z konstytucją, jeżeli wcześniej trybunał konstytucyjny
prawa unijnego, to sąd krajowy musi się do niej odwołać i  jeżeli nie stwierdził jego niekonstytucyjności. Na podstawie bowiem
wykładnia przyjazna prawu unijnemu nie może mieć zastosowa- zasady pierwszeństwa prawa Unii, z której korzysta także zasada
nia ze względu na sprzeczność środka krajowego z zasadą ogólną niedyskryminacji ze względu na wiek, uregulowanie krajowe,
prawa unijnego, odstąpić od jego stosowania. które wchodzi w zakres zastosowania prawa Unii, a jest z nim
Ten kierunek rozumowania spotkał się z krytyką nie tylko sprzeczne, nie powinno być stosowane 76.
ze tego względu, że w ten sposób  obchodzona jest szcze- W konsekwencji, stwierdzenie TS jest jednoznaczne: pod-
gólna natura prawna dyrektywy, ale przede wszystkim także stawą skierowania pytania prejudycjalnego przez sąd krajowy
z tego powodu, iż konsekwencją będzie  eksplozja przypad- do Trybunału nie mogą być wyłącznie stwierdzona sprzeczność
ków, w których sądy będą musiały odmawiać stosowania środka prawa krajowego z prawem UE oraz problemy występujące
krajowego: wystarczy bowiem, że dany obszar objęty zostanie w procedurze krajowej (o czym niżej)77. Sąd krajowy może lub
jedynie zakresem regulacji dyrektywy, aby sąd krajowy zmuszony musi kierować pytanie prejudycjalne, jeżeli spełnione są prze-
był do odmowy stosowania środka krajowego nie ze względu na słanki określone w art. 267 TFUE, tj. dla wydania wyroku nie-
naruszenie dyrektywy, lecz prawa pierwotnego  zasady ogólnej zbędna jest decyzja w kwestii interpretacji traktatów lub w kwes-
prawa unijnego, wyinterpretowanej przez TS73. tii ważności i wykładni aktów unijnego prawa pochodnego.
Niemniej jednak argumenty przytoczone przez TS można uznać
za przekonujące, szczególnie w świetle jego stałego orzecznictwa 4.4. Rola sądu konstytucyjnego
nakierowanego na umacnianie skuteczności prawa UE. Jeżeli przyj-
mowana jest dyrektywa (a należy zauważyć, że w omawianym obsza- Krajowy Sąd Pracy podnosił również, że sąd krajowy nie
rze procedura jest trudna  wymaga jednomyślności w Radzie UE może  stosownie do regulacji krajowych  odstąpić od sto-
 art. 19 ust. 1 TFUE), to  niezależnie od szczególnych technik sowania przepisów prawa krajowego bez uprzedniego stwier-
transpozycji dyrektywy  państwa członkowskie zobowiązane są dzenia przez niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny nie-
stosownie do zasady lojalności (art. 4 ust. 3 TUE) do zapewnienia jej konstytucyjności takich przepisów (co miałoby być ewentualne
skuteczności (podobnie jak całego prawa unijnego). Jeżeli w danym kompensowane pytaniem prejudycjalnym do TS)78. Trybunał
obszarze prawa unijnego TS jest w stanie stwierdzić istnienie zasady Sprawiedliwości odniósł się do tego problemu jedynie pośred-
ogólnej prawa unijnego, to państwa członkowskie (w tym ich sądy) nio (nie chcąc zapewne ingerować w regulacje na szczeblu
muszą wyciągać z tego konsekwencje w sferze prawa krajowego, prawa krajowego), lecz jednoznacznie. Wyżej już wskazano
stosownie do zasady pierwszeństwa prawa unijnego. Stanowisko na wywody TS, w których podkreślono, że ewentualne regu-
TS jest więc bez wątpienia nakierowane na umocnienie skutecz- lacje krajowe, zabraniające sądowi krajowemu niestosowa-
ności prawa UE, szczególne zaś na ochronę jednostek, które czę- nia przepisów prawa krajowego sprzecznego z prawem unij-
sto do tej pory skazane były  na łaskę państwa członkowskiego, nym przed rozstrzygnięciem krajowego sądu konstytucyjnego
odwołującego się do zasad transpozycji dyrektywy. Czy właśnie w sprawie ich niekonstytucyjności, nie mogą w żadnym razie
to nie prowadziło do  rozchwiania zasady pewności prawa? rodzić obowiązku po stronie sądu krajowego do wystąpienia
To nie orzeczenia w sprawie Mangold i K�c�kdeveci doprowadzają
 jak tego chcą krytycy  do takiego  rozchwiania , lecz przeciw-
71 Zob. wywody rzecznik generalnej Eleanory Sharpston zawarte w jej opi-
nie  umacniając skuteczność prawa unijnego  przyczyniają się nii w omówionej wyżej sprawie C-427/06, Birgit Bartsch. Szerzej na ten
temat G. Th�sing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 200.
do umocnienia tej zasady przede wszystkim w stosunku do jed-
72 Zob. szerzej na temat orzecznictwa TS w tej sprawie: J.-H. Bauer,
nostek, ale także w stosunku do państw członkowskich, których
A. v. Medem, K�c�kdeveci  Mangold hoch zwei?..., s. 450.
zobowiązanie do transpozycji dyrektywy zostaje wzmocnione:
73 Reprezentatywne dla kierunku krytycznego są zarzuty zebrane przez
niemniej jednak jedynie w najistotniejszych dziedzinach, które
G. Th�singa, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts...
mogą być objęte formułą zasady ogólnej prawa unijnego. 74 Motyw 53 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
75 Na ten temat  po rządami TFUE por. I. Skomerska-Muchowska, Pytania
prejudycjalne sądów krajowych, w: System ochrony prawnej w Unii Euro-
4.3. Rola postępowania prejudycjalnego
pejskiej, A. Wyrozumska (red.), Warszawa 2010.
76 Motyw 54 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
Jak wskazano wyżej, niemiecki Krajowy Sąd Pracy zastana-
77 Por. J.F. Lindner, Rechtsprechung. Europ�ischer Gerichtshof..., s. 272.
wiał się, czy  mając na uwadze  zaufanie jakie adresaci norm 78 Motyw 52 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
18
ARTYKUA
Y I ROZPRAWY
z pytaniem prejudycjalnym do TS. Następnie TS podkreślił79 szczególnych, uzasadnionych interesem powszechnym i prze-
 Z powyższych rozważań wynika, że sąd krajowy, rozpoznając strzegających zasadę proporcjonalności. Ponadto, TS jedno-
spór między jednostkami, nie jest zobowiązany do wystąpienia znacznie kontynuuje linię orzeczniczą nakierowaną na umoc-
do Trybunału w trybie prejudycjalnym o wykładnię zasady nie- nienie skuteczności prawa unijnego. W omawianym przy-
dyskryminacji ze względu na wiek skonkretyzowanej w dyrek- padku dotyczy to zwłaszcza umocnienia praw jednostek,
tywie 2000/78/WE przed odstąpieniem od stosowania przepisu które dotychczas w zakresie regulacyjnym dyrektyw były
prawa krajowego, który uważa za sprzeczny z tą zasadą, lecz skazane w znacznej mierze  na łaskę państw członkowskich.
ma takie uprawnienie. Fakultatywność takiego zwrócenia się Obecnie  jeśli w zakresie regulacyjnym dyrektywy można się
do Trybunału jest niezależna od szczegółowego trybu, którego będzie odwołać do zasady ogólnej prawa unijnego, sąd kra-
sąd krajowy powinien przestrzegać na podstawie prawa krajo- jowy będzie odmawiał stosowanie środka krajowego sprzecz-
wego przy odstępowaniu od stosowania przepisu krajowego, nego z prawem Unii.
który uważa za sprzeczny z Konstytucją . A zatem TS wskazał
jednoznacznie, że to  czy sąd krajowy ma zwrócić się do włas-
Summary
nego sądu konstytucyjnego, czy nie, nie może mieć wpływu
Prohibition of discrimination on grounds of age in EU law
na zapewnienie efektywności prawa UE, czyli (w omawianym
in the light of CoJ judgment of 19 January 2010
przypadku)  obowiązku niestosowania prawa krajowego
in case C-555/07 Seda K�c�kdeveci
z nim sprzecznego.
CoJ judgment of 19 January 2010 in K�c�kdeveci case
W przypadku RFN problem dodatkowy wynika z tego, że
confirms and develops the line of case law initiated by the
niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny ma kompeten-
judgment in Mangold case of 2005. This line was criticised:
cje do stwierdzenia nieważności ustawy w przypadku stwier-
the main objection is that the CoJ broadens the powers
dzenia jej sprzeczności z Ustawą Zasadniczą (dalej jako UZ),
of the EU (and its own powers) at the expense of Member
nie ma natomiast takiej kompetencji w przypadku stwierdze-
States powers.
nia sprzeczności ustawy z prawem UE (art. 100 ust. 1 UZ),
Nevertheless the arguments quoted by the CoJ may be consi-
a należy dodać, że do tej pory nie mógł nie zastosować
dered as convincing, especially in the light of its regular case
ustawy bez odwołania się do Federalnego Trybunału Kon-
law oriented on strengthening the effectiveness of EU law.
stytucyjnego80. TS podkreślił natomiast w tym kontekś-
If a directive is adopted, then  regardless of the particular
cie, że postępowanie prejudycjalne nie może być rodzajem
techniques of directive transposition  Member States are
 kompensaty tego rodzaju regulacji krajowej81. Sąd kra-
obliged to apply the principle of loyalty (Art. 4.3 TEU)
jowy zobowiązany jest do niestosowania prawa krajowego
in order to ensure it will be effective (just like the whole EU
sprzecznego z prawem unijnym, przy czym decyzja sądu
law). If, in a given area of EU law, the CoJ is able to ascertain
krajowego w tej sprawie nie wywiera skutku erga omnes:
the existence of a general principle of EU law, then Mem-
inny sąd krajowy w podobnej sprawie mógłby orzec w inny
ber States (including their courts) must draw conclusions
sposób. Nowy wymiar nadaje problemowi wyrok w sprawie
from this fact, in line with the principle of precedence of EU
K�c�kdeveci, ponieważ obecnie sędzia będzie mógł odmó-
law. So, the standpoint of the CoJ is undoubtedly focused
wić stosowania środka krajowego, który uzna za sprzeczny
on strengthening the effectiveness of EU law, in particular
z prawem UE, przy czym wystarczy, jeśli środek krajowy
on protecting individuals, who until now were often  at the
objęty jest zakresem oddziaływania dyrektywy. Stan taki
mercy of Member States which referred to the principles
oceniany jest w doktrynie niemieckiej krytycznie, głównie
of transposition of the directive. One can justifiably ask
ze wskazaniem na rozchwianie bezpieczeństwa prawnego82.
whether this situation was not the reason why the principle
Wskazuje się m.in., że wymagana byłaby dyskusja na temat
of legal certainty started to falter. But this is rather not Man-
interwencji ustawodawcy83, nakierowanej na przyznanie
gold or K�c�kdeveci judgments that lead  as critics want
kompetencji jednemu z sądów federalnych do unieważniania
it  to this faltering. Quite the contrary  while strengthe-
ustaw sprzecznych z prawem UE.
ning the effectiveness of EU law  they also contribute
to strengthening the principle of legal certainty, mainly
5. Refleksja końcowa
in respect of individuals, but also in respect of the very Member
States, whose obligation to transpose a directive is strengthe-
W doktrynie niemieckiej wyrok w sprawie K�c�k-
ned in the most important areas that may be covered by the
deveci oceniany jest emocjonalnie84  jako  cios pałką
formula of general principles of EU law.
(Paukenschlag) w porównaniu z wyrokiem w sprawie Mangold,
zapowiadającym jedynie  delikatnymi dz
więkami nadcho-
prof. dr hab. Jan Barcz
dzące problemy odnoszące się przede wszystkim do zakresu
Autor jest kierownikiem Katedry Prawa Międzynarodowego
jurysdykcji TS. Oddziaływanie praktyczne wyroku w sprawie
K�c�kdeveci, w którym TS potwierdził linię orzeczniczą zapo- i Prawa UE w Kolegium Prawa Akademii Leona Koz
mińskiego
w Warszawie.
czątkowaną w wyroku Mangold, jest oceniane znacznie mniej
emocjonalnie85. Trybunał Sprawiedliwości podkreślił bowiem,
że stanowczy zakaz dyskryminacji ze względu na wiek mający
79 Motyw 55 uzasadnienia wyroku w sprawie K�c�kdeveci.
charakter zasady ogólnej prawa unijnego, odnosi się do wszel- 80 G. Th�sing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 201.
81 J.F. Lindner, Rechtsprechung. Europ�ischer Gerichtshof..., s. 272.
kich ogólnych klauzul zawartych w prawie krajowym państw
82 G. Th�sing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 201.
członkowskich, wprowadzających zróżnicowanie ze względu na
83 G. Th�sing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 201.
wiek. Co jednak nie wyklucza dopuszczenia  z punktu widze-
84 G. Th�sing, Unanwendbarkeit des nationalen Rechts..., s. 199.
nia prawa UE  zróżnicowania w krajowych rozwiązaniach 85 Np. S. Kolbe, K�c�kdeveci und tarifliche Altersgrenzen..., s. 503.
Europejski Przegląd Sądowy wrzesień 2010
19