ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z RZ UÚYCIE WIELKIEJ I MA¸EJ LITERY
Rz piszemy: WielkÄ… liter´ stosujemy na poczÄ…tku kaÅ»dego wypowiedzenia i po dwukropku,
kiedy cytujemy jakąĘ wypowiedÄ™ sk"adajÄ…cÄ… si´ z wi´cej niÅ» jednego zdania.
1. Gdy wymienia si´ na r w innych formach tego samego wyrazu
Cz´sto wielkimi literami zapisujemy ca"e wyrazy na kartach tytu"owych ksiÄ…-
lub w wyrazach pokrewnych, np. starzec, bo stary; morze, bo morski.
Żek (tytu"y rozdzia"ów, artyku"ów prasowych), na afiszach (tytu"y filmów,
2. Po spó"g"oskach: b, ch, d, g, j, k, p, t, w, np. brzuch, chrzan,
sztuk teatralnych), np. ZEMSTA.
grzechotnik.
MoÅ»na uÅ»ywaç wielkiej litery takÅ»e ze wzgl´dów uczuciowych i grzecznoĘcio-
3. W rzeczownikach rodzaju m´skiego zakoÅ‚
czonych na: -arz, -erz, np.
wych, na przyk"ad wyraŻając przyjaęł
, szacunek dla osób, do których si´ pi-
malarz, kÄ…tomierz.
sze, czy szacunek dla tego, o czym si´ pisze, na przyk"ad Drogi Panie Profe-
4. W wyrazach, których pisowni nie uzasadnia Żadna regu"a ortograficzna,
sorze, Ojczyzna, Naród.
np. rzeka, burza.
WielkÄ… literÄ… ze wzgl´dów znaczeniowych piszemy mi´dzy innymi:
ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z H
1. Imiona, nazwiska ludzi (teÅ» przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi),
imiona w"asne bogów, zwierząt i drzew, np. Wis"awa Szymborska, Zeus,
H piszemy:
Reksio, dÄ…b Bartek.
1. Gdy wymienia si´ na g, dz, z, Å», Ä™ w innych formach danego wyrazu lub w wy-
2. Nazwy mieszkał
ców terenów geograficznych, krajów, cz´Ä˜ci Ęwiata, pla-
razach pokrewnych, np. wahaç si´, bo waga; b"ahy, bo b"azen; druh, bo druÅ»ba.
net, np. Kaszuba, Francuz, Amerykanin, Marsjanin (ale: ma"Ä… literÄ…  na-
2. W wyrazach rozpoczynajÄ…cych si´ czÄ…stkÄ… hekto-, higro-, hiper-,
zwy mieszkał
ców miast, np. gdał
szczanin).
hipo-, np. hektolitr, higrometr, hiperpoprawny, hipopotam.
3. Nazwy cz"onków narodów, ras i szczepów, np. Indianin (rdzenny miesz-
3. W wyrazach, których pisowni nie uzasadnia Żadna regu"a ortograficzna,
kaniec Ameryki), Úyd (cz"onek narodu; ale: Å»yd  wyznawca judaizmu),
np. huĘtawka, bohater, herb.
Murzyn (cz"owiek rasy czarnej).
4. Nazwy dynastii, np. Jagiellonowie.
ZASADY PISOWNI WYRAZÓW Z Ń, ó
5. Nazwy geograficzne i miejscowe, nazwy w"asne pał
stw, regionów, dzielnic,
Ń i ó piszemy:
ulic, placów, np. Litwa, Morze Ba"tyckie, Beskidy Wschodnie, Ursynów.
1. W wyrazach rodzimych i spolszczonych, np. wÄ…ski, trÄ…bka, r´ce.
6. Nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np. Wenus, Wielka Niedęwiedzica.
2. W koł
cówkach form deklinacyjnych w liczbie pojedynczej:
7. Nazwy firm, marek i typów wyrobów przemys"owych, np. Ford.
w ´ w mianowniku, np. ksiÄ…Å»´; -Ä… w narz´dniku rodzaju Å»eÅ‚
skiego,
8. Przymiotniki dzierŻawcze zakoł
czone na -owski, -owy, -in, -yn, -ów, np.
np. ksiąŻką;
wiersz Norwidowski, Marysina zabawka.
w Ä… i ´ w bierniku, np. paniÄ…, tamtÄ…, imi´, stron´.
9. Nazwy Ęwiąt i dni Ęwiątecznych, np. BoŻe Narodzenie, Wielkanoc.
3. W czÄ…steczkach form koniugacyjnych:
10. Tytu"y czasopism, np.  Polityka ,  Gazeta Wyborcza .
w w koł
cówkach form osobowych: (ja) id´, (oni, one) idÄ…, umiejÄ…;
11. Nazwy j´zyków programowania, programów i systemów komputero-
w w czÄ…stkach -Ä…", -´", -´l, wziÄ…", wzi´"a, wzi´liĘmy;
wych, np. Word, Windows.
w w koł
cówkach form nieosobowych, np. wziÄ…ç, piszÄ…c, Ęci´to;
12. Nazwy orderów i odznaczeł
, np. Virtuti Militari, Górska Odznaka Tury-
w w koł
cówkach imies"owów przymiotnikowych, np. stojÄ…cy, zakl´ta, wzi´te.
styczna.
13. Skrótowce literowe i g"oskowe piszemy w ca"oĘci wielkimi literami,
np. MEN, LOT (ale: Locie  tylko pierwsza litera jest wielka). W sylabow-
ODMIANA NAZW W¸ASNYCH
cach tylko pierwsza litera jest wielka, np. Pafawag. JeĘli skrótowiec zawie-
Wiele nazw geograficznych i nazwisk zosta"o spolszczonych i odmieniajÄ… si´
ra litery oznaczające przyimek, spójnik, inne litery oznaczające g"oski, to
wed"ug polskich wzorów odmiany, np. ParyŻ, Szekspir. W przypadku odmiany
piszemy je ma"Ä… literÄ…, na przyk"ad WSiP (Wydawnictwa Szkolne i Pedago-
 oryginalnych nazwisk i nazw geograficznych  obowiÄ…zuje zasada ich odmie-
giczne), SdRP (Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej).
niania, jeĘli tylko da si´ je w"Ä…czyç do okreĘlonego wzorca odmiany.
14. Skróty oznaczające symbole nazw pierwiastków chemicznych (np. Fe, P,
1. JeĘli nazwisko koł
czy si´ na -ski, -cki, -dzki, to formy nazwiska Å»on i có-
Ra), niektóre skróty uŻywane w fizyce i matematyce (np. C, V, W), skró-
rek mają koł
cówk´ -a, np. WiĘniewski  WiĘniewska.
ty tytu"ów Starego i Nowego Testamentu (ST, NT) oraz tytu"ów czasopism
JeĘli nazwisko m´skie jest formÄ… przymiotnika (np. Bury), to nazwiska (np. Gaz. Wyb.) i inne (np. SA  spó"ka akcyjna; PS  postscriptum; P. T.
Żeł
skie mogÄ… pozostaç w tej samej formie (np. pani Bury) lub przyjÄ…ç for-  pleno titulo, czyli z zachowaniem naleÅ»nych tytu"ów).
m´ przymiotnikowÄ… zakoÅ‚
czonÄ… na -a (np. Bura).
JeĘli nazwisko koł
czy si´ na spó"g"osk´ bÄ…dÄ™ samog"osk´ e lub o, to na- Ma"Ä… literÄ… piszemy wszystkie wyrazy pospolite, mi´dzy innymi:
zwisko Żony tworzymy za pomocą przyrostka -owa (np. Markiewiczowa),
1. Nazwy dni tygodnia, miesi´cy, okresów kalendarzowych, okresów, epok,
a nazwisko córki przyrostkiem -ówna (np. Markiewiczówna).
prądów kulturalnych, kierunków filozoficznych i kulturowo-artystycz-
JeĘli nazwisko koł
czy si´ na -a (np. Kuna), to nazwisko Å»ony tworzymy nych, np. wtorek, lipiec, pozytywizm (ale: M"oda Polska), realizm.
za pomocą przyrostka -ina (np. Kunina), a nazwisko córki przyrostkiem -
2. Nazwy wydarzeł
, aktów dziejowych, np. kongres wiedeł
ski, powstanie
anka (np. Kunianka).
styczniowe.
Nazwiska Żeł
skie zakoł
czone na -owa, -ewa odmieniajÄ… si´ jak przymiot-
3. Poj´cia i terminy geograficzne, np. biegun pó"nocny.
niki, np. Goędzikowa, DCMs. Goędzikowej, BN. Goędzikową.
4. Nazwy okr´gów administracyjnych wspó"czesnych i historycznych, np.
Nazwiska Żeł
skie zakoł
czone na -a odmieniajÄ… si´ tak jak rzeczowniki po-
województwo "ódzkie.
spolite, np. Duda, D. Dudy, CMs. Dudzie, B. Dud´, N. z DudÄ….
5. Nazwy mieszkał
ców miast, osiedli i wsi, np. "odzianka, gdał
szczanin.
Nazwiska Żeł
skie zakoł
czone na -ówna  choç majÄ… zakoÅ‚
czenie jak
6. Nazwy cz"onków bractw, zgromadzeł
zakonnych, cz"onków spo"eczno-
przymiotniki  odmieniajÄ… si´ jak rzeczowniki, np. Markiewiczów-
Ęci wyznaniowych, np. franciszkanin, muzu"manin (ale: KrzyŻak  cz"o-
na, D. Markiewiczówny, CMs. Markiewiczównie, B. Markiewiczówn´,
nek zakonu i jednoczeĘnie obywatel pał
stwa krzyŻackiego).
N. z Markiewiczówną.
7. Nazwy cz"onków partii, stronnictw politycznych, organizacji spo"ecz-
2. MoÅ»na nie odmieniaç nazwisk m´skich (g"ównie zakoÅ‚
czonych na -e, -o),
nych, cz"onków zespo"ów, np. filomata, sybirak.
które poprzedza imi´ lub rzeczownik pospolity, np. z ministrem Kopytko.
8. Tytu"y naukowe i zawodowe, nazwy godnoĘci, np. inŻynier, premier.
3. Nieodmienne pozostajÄ… nazwy, dla których nie moÅ»na ustaliç wzoru odmiany
9. Przymiotniki utworzone od nazw osobowych w"asnych, oznaczajÄ…ce
(np. Baku) czy nazwy rodzaju nijakiego zakoł
czone na -um (np. Monachium).
charakterystyczne cechy, w"aĘciwoĘci; odpowiadają na pytania: jaki? (-
Nazwy oryginalne zakoł
czone na -u, -i, -o, -e w wi´kszoĘci pozostajÄ… nie-
a, -e), który? (-a, -e), np. porównanie homeryckie (ale: Homerowe dzie-
odmieniane, np. Porto, Enschede, Lindau. Nazw wielu innych miast teÅ» si´
"a  przymiotnik okreĘla przynaleÅ»noĘç do kogoĘ; odpowiada na pytania
nie odmienia, np. Bonn, Saint Louis.
czyj?, -a, -e).
4. Niektóre nazwy zakoł
czone na -a, -na, -owa odmieniajÄ… si´ wed"ug odmia-
10. Przymiotniki utworzone od nazw miejscowych, np. gwara podhalał
ska,
ny rzeczownikowej, np. Jab"onna (do Jab"onny, w Jab"onnie).
aglomeracja "ódzka (ale: Warszawska Jesieł
 nazwa imprezy).
5. Wyst´pujÄ…ce tylko w lm. Bieszczady, Tychy majÄ… formy oboczne:
11. Nazwy obrz´dów, zabaw, zwyczajów, taÅ‚
ców, np. miko"ajki, tango.
do Bieszczad/ Bieszczadów, do Tych/ Tychów. Nazwa Mi´dzyzdroje ma
12. Nazwy róŻnych wytworów przemys"owych, na przyk"ad samochodów, apa-
koł
cówk´ -ów: do Mi´dzyzdrojów.
ratów fotograficznych, zegarków, artyku"ów spoŻywczych, odzieŻy, np. ford,
6. JeĘli nazwa miejscowa jest zestawieniem bądę zrostem, to odmieniamy
kodak, omega, polopiryna, marlboro, tokaj, adidasy (ale: nazwy firm oraz
oba cz"ony, np. w Dusznikach Zdroju, w Krasnymstawie.
nazwy marek pisze si´ wielkÄ… literÄ…, np. samochód marki Ford).
NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY EPOK LITERACKICH
StaroÅ»ytnoĘç:
Homer, Hezjod, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Pindar, Wergiliusz, Horacy,
Owidiusz, Tacyt, Swetoniusz, Cyceron, Seneka, Marek Aureliusz
Âredniowiecze:
FranÜois Villon, Wincenty Kad"ubek, Jan D"ugosz
Odrodzenie:
Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Pierre de Ronsard, FranÜois Rabelais, Mi-
chel de Montaigne, Erazm z Rotterdamu, Miguel de Cervantes, Thomas Mo-
re, Niccolò Machiavelli, Boccaccio, William Szekspir, Klemens Janicki, Miko-
"aj Rej, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski
Barok:
Giambattista Marino, Pierre Corneille, Miko"aj S´p-SzarzyÅ‚
ski, Piotr Skarga,
Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Wac"aw Potocki, Wespazjan Ko-
chowski, Jan Chryzostom Pasek, Jan III Sobieski, ElŻbieta DruŻbacka
OĘwiecenie:
Daniel Defoe, Jonathan Swift, Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Igna-
cy Krasicki, Stanis"aw Trembecki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemce-
wicz, Franciszek Karpił
ski, Stanis"aw Staszic, Alojzy Felił
ski
Romantyzm:
James Macpherson, Johann Wolfgang Goethe, Friedrich Schiller, George Gor-
don Byron, Percy Shelley, Walter Scott, Heinrich Heine, Aleksander Puszkin,
Michai" Lermontow, Victor Hugo, Aleksander Dumas, Alfred de Musset, Ma-
dame de Staël, Mary Shelley, Emily Brontë, George Sand, Adam Mickiewicz,
Juliusz S"owacki, Zygmunt Krasił
ski, Cyprian Kamil Norwid, Kornel Ujejski,
W"adys"aw Syrokomla, Teofil Lenartowicz
Realizm i pozytywizm:
Honoriusz Balzac, Stendhal, Miko"aj Gogol, Charles Dickens, Gustaw Flau-
bert, Fiodor Dostojewski, Lew To"stoj, Adam Asnyk, Eliza Orzeszkowa, Maria
Konopnicka, Boles"aw Prus, Henryk Sienkiewicz
Modernizm:
Théophile Gautier, Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Stéphane
Mallarmé, Maurice Maeterlinck, Henryk Ibsen, August Strindberg, Selma La-
gerlöf, Sigrid Undset, Emil Zola, Guy de Maupassant, Oskar Wilde, Joseph Con-
rad, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leopold Staff, Stanis"aw Wyspiał
ski, Stefan
Úeromski, W"adys"aw Reymont, Tadeusz Boy-ÚeleÅ‚
ski, Jan Kasprowicz
Literatura po 1918 roku:
Marcel Proust, James Joyce, André Gide, André Malraux, FranÜois Mauriac,
Jean-Paul Sartre, Erich Maria Remarque, Jaroslav Haa
ek, Ernest Hemin-
gway, Truman Capote, William Faulkner, Michai" Bu"hakow, Michai" Szo"o-
chow, Boris Pasternak, Franz Kafka, Thomas Mann, Albert Camus, George
Orwell, Umberto Eco, EugÅ»ne Ionesco, Bertold Brecht, Friedrich Dürrenmatt,
Boles"aw LeĘmian, Julian Tuwim, Julian PrzyboĘ, Zofia Na"kowska, Witold
Gombrowicz, Stanis"aw Ignacy Witkiewicz, Jerzy Andrzejewski, Czes"aw Mi-
"osz, Gustaw Herling-Grudził
ski, Krzysztof Kamil Baczył
ski, Tadeusz RóŻe-
wicz, Zbigniew Herbert, Wis"awa Szymborska, S"awomir MroŻek, Stanis"aw
Barał
czak, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Edward Redlił
ski
RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE
liryka: sonet, hymn, oda, sielanka, pieĘł
, tren, elegia, wiersz liryczny, epigra-
mat, fraszka
dramat: tragedia, komedia, dramat w"aĘciwy, misterium, farsa
epika: epos, epopeja, opowiadanie, powieĘç, nowela, baĘł

Gatunki literackie  stanowiÄ… element systematyzacji literatury (kategoria
nadrz´dna: rodzaj; kategoria podrz´dna: odmiany gatunkowe). Wyznaczniki ga-
tunkowe okreĘlają sposób konstruowania dzie"a literackiego. Niekiedy są
traktowane jako zespó" rygorystycznie obowiązujących norm. Gatunki są wy-
razem ĘwiadomoĘci artystycznej epoki  zaleŻą od prądu literackiego domi-
nującego w danym okresie. Wskutek wzajemnego oddzia"ywania róŻnych ga-
tunków nast´puje ich przekszta"canie i ewolucja, powstajÄ… teÅ» gatunki
mieszane.
Gatunki mieszane (synkretyczne)  posiadają cechy róŻnych rodzajów lite-
rackich, np. ballada, powieĘç poetycka, dramat romantyczny.
ÂRODKI STYLISTYCZNE S¸OWOTWÓRSTWO
Alegoria  motyw lub zestaw motywów, który poza znaczeniem dos"ownym Dzia" nauki o j´zyku zajmujÄ…cy si´ analizÄ… budowy wyrazów oraz opisem spo-
ma jeszcze inne, ukryte i domyĘlne. sobów ich tworzenia.
Wyrazy, którymi si´ pos"ugujemy, moÅ»emy podzieliç na dwie grupy:
Aliteracja  rozpoczynanie od identycznych g"osek sÄ…siadujÄ…cych ze sobÄ…
wyrazów. w wyrazy podstawowe, od których tworzymy inne, nowe wyrazy;
w wyrazy pochodne, czyli nowe wyrazy, które zosta"y utworzone od wyra-
Anafora  powtarzanie tego samego sformu"owania (wyrazu lub zwrotu)
zów podstawowych.
na początku kolejnych zdał
wersów lub akapitów.
Animizacja (oŻywienie)  polega na nadaniu przedmiotom, zjawiskom przy-
WYRAZ PODSTAWOWY WYRAZ POCHODNY
rody lub poj´ciom cech istot Å»yjÄ…cych.
kot kotek
Antropomorfizacja  rodzaj animizacji; polega na przypisywaniu zjawiskom
natury, tworom nieoÅ»ywionym, poj´ciom, zwierz´tom cech w"aĘciwych cz"o- kwiat kwiatek
wiekowi.
czytaç przeczytaç
Antyteza  zestawienie dwóch wypowiedzi kontrastowych, przeciwnych
ma"y malutki
pod wzgl´dem znaczenia.
Apostrofa  bezpoĘredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu,
idei.
Wyrazy podstawowe odsy"ają nas bezpoĘrednio do osoby, przedmiotu, zja-
Archaizm  wyraz pochodzący z czasów minionych, który wyszed" z po- wiska, na przyk"ad: ch"opiec, dach, deszcz, lampa. Mówimy o nich, Że są
wszechnego uŻycia. niepodzielne s"owotwórczo i mają tylko znaczenie s"ownikowe (czyli defini-
cj´ podajÄ…cÄ… znaczenie wyrazu).
Epifora  powtarzanie tego samego sformu"owania (wyrazu lub zwrotu)
na koł
cu zdania lub wersu.
Wyrazy pochodne, na przyk"ad: ch"opczyk, daszek, deszczyk, lampka, odsy-
Epitet  okreĘlenie rzeczownika, wyraÅ»one najcz´Ä˜ciej za pomocÄ… przymiot- "ajÄ… do tego samego przedmiotu, zjawiska, osoby, co wyraz podstawowy, za-
nika, rzadziej imies"owu bÄ…dÄ™ rzeczownika.
wierajÄ… jednak dodatkowÄ… informacj´ zawartÄ… w dodanej czÄ…stce:
Eufemizm (odmiana peryfrazy)  wyraz, zwrot, który zast´puje drastyczne,
daszek  o tym, Że daszek to ma"y dach mówi nam cząstka -ek;
dosadne, wulgarne wyraŻenie innym, "agodniejszym, os"abiając tym samym
lampka  o tym, Że lampka to ma"a lampa mówi nam cząstka -ka.
jego znaczenie.
O wyrazach pochodnych mówimy, Że są podzielne s"owotwórczo i mają za-
Hiperbola  opisanie, przedstawienie zjawiska, przedmiotu, czynnoĘci
równo znaczenie s"ownikowe, jak i s"owotwórcze zawarte w dodanych
w sposób przesadny, przejaskrawiony, wyolbrzymiony. Ma na celu wywarcie
czÄ…stkach (np.: -yk, -ek, -ka).
na odbiorcy silniejszego wraŻenia.
IstniejÄ… teÅ» takie wyrazy, które, b´dÄ…c wyrazami pochodnymi, sÄ… jednoczeĘnie
Instrumentacja g"oskowa  taki dobór wyrazów, aby pewne g"oski powtarza- podstawowymi w stosunku do innych wyrazów pochodnych.
"y si´ z ponadprzeci´tnÄ… cz´stotliwoĘciÄ…. SÄ… one podzielne s"owotwórczo.
Inwokacja  rozwini´ta apostrofa umieszczana na poczÄ…tku utworu epickie-
WYRAZ PODSTAWOWY WYRAZ POCHODNY
go.
dom domek domeczek
Kalambur  rodzaj gry s"ów (o zbliŻonym bądę identycznym brzmieniu a róŻ-
nych znaczeniach).
liĘç listek listeczek
Koncept  wyszukany, oryginalny pomys" kompozycyjny, stylistyczny.
karta kartka karteczka
Kontrast  zestawienie wyrazów bądę wypowiedzi (np. motywów, cech)
WYRAZ PODSTAWOWY WYRAZ POCHODNY
przeciwstawnych, sprzecznych.
Metafora (przenoĘnia)  zestawienie dwóch lub wi´cej wyrazów, które osob-
no znaczÄ… co innego, a w zestawieniu nabierajÄ… nowego znaczenia, zwanego
znaczeniem metaforycznym.
OPIS
Neologizm  wyraz tworzony w celu nazwania nowych rzeczy czy zjawisk
bÄ…dÄ™ ch´ci wyraÅ»enia okreĘlonych treĘci w sposób oryginalny, wyszukany.
Co opisujemy?
Oksymoron  rodzaj zwiÄ…zku frazeologicznego, który sk"ada si´ z wyrazów
w przedmioty, obiekty nieoŻywione, na przyk"ad: elementy stroju, dzie"a sztu-
o przeciwstawnej treĘci.
ki, wn´trza, budowle
Onomatopeja (dÄ™wi´konaĘladownictwo)  jako zabieg poetycki polega
w elementy natury, zjawiska przyrody, na przyk"ad: krajobrazy i ich elementy,
na wprowadzeniu do utworu wyrazów dÄ™wi´konaĘladowczych bÄ…dÄ™ tworze-
wschody i zachody s"oł
ca, burze, sztormy, ĘnieÅ»yce, zwierz´ta
niu dÄ™wi´konaĘladowczych uk"adów g"oskowych czy uk"adów rytmicznych.
w osoby: wyglÄ…d zewn´trzny, cechy charakteru, przeÅ»ycia w"asne i cudze
Paradoks  zestawienie sprzecznych wewn´trznie, kontrastujÄ…cych znacze- (postaci literackich i rzeczywistych)
niowo wyraŻeł
.
Jak opisujemy?
Parenteza  wypowiedzenie nawiasowe, wtrÄ…cone, dopowiedzenie, dygresja,
odautorski komentarz. w ze zwróceniem uwagi na kompozycj´
Personifikacja (uosobienie)  rodzaj animizacji; przedstawianie przedmio- w od cech ogólnych do szczegó"owych
w na podstawie planu
tów, zwierzÄ…t, roĘlin, poj´ç abstrakcyjnych, zjawisk natury jako dzia"ajÄ…cych,
w precyzyjnie  z uwzgl´dnieniem cech najwaÅ»niejszych i najbardziej cha-
mówiących postaci ludzkich.
rakterystycznych
Peryfraza (omówienie)  zastąpienie konkretnej nazwy jakiegoĘ zjawiska,
w z odtworzeniem rzeczywistego wyglÄ…du opisywanego obiektu
czynnoĘci, przedmiotu, osoby opisem lub charakterystyką.
w z zachowaniem statycznoĘci
Porównanie  przyrównanie czegoĘ do czegoĘ innego, najcz´Ä˜ciej za pomo-
w z ujawnieniem sądów subiektywnych
cą wyraŻeł
: jak, jako, na kszta"t, niby.
Porównanie homeryckie  porównanie, w którym cz"on porównujący jest
Jakich form j´zykowych uÅ»ywamy w opisie?
obrazem poetyckim rozbudowanym do rozmiarów epizodu.
w zdał
rozwini´tych z wieloma okreĘleniami przymiotnikowymi
Przerzutnia  wyst´puje w liryce; polega na przeniesieniu cz´Ä˜ci zdania z jed-
w zdał
z"oÅ»onych podrz´dnie
nego wersu do drugiego.
w rzeczowników wraz z okreĘleniami, g"ównie przymiotnikowymi
Pytanie retoryczne  pytanie, które nie zostaje uŻyte w celu otrzymania od-
w przymiotników
powiedzi.
w s"ownictwa nazywajÄ…cego stosunki przestrzenne
Symbol  znak, przedmiot, poj´cie majÄ…ce poza znaczeniem dos"ownym in- w czasowników oznaczajÄ…cych zmian´ kolorów
ne, ukryte. w czasowników w formie bezosobowej
w orzeczeł
imiennych
Wulgaryzm  dosadny, ordynarny wyraz lub zwiÄ…zek wyrazowy.
w okreĘleł
porównawczych
Wykrzyknienie (eksklamacja)  wypowiedzenie (wyraz, grupa wyrazów lub
zdanie wykrzyknikowe) zakoł
czone znakiem wykrzyknienia.
Wyliczenie  wymienienie w szeregu zdał
rzeczy, poj´ç lub cech.
S¸OWNIKI PODZIA¸ ZAIMKÓW
publikacje zawierające alfabetyczny rzeczowy zbiór
RODZAJE
RZECZOWNE PRZYMIOTNE LICZEBNE PRZYS¸OWNE
wyrazów z ich objaĘnieniami
ZAIMKÓW
osobowe ja, ty, my, wy,   
JóZYKOWE
(on, ona, ono,
oni, one)
ogólne, uniwersalne
zwrotny si´   
na przyk"ad:
S"ownik wspó"czesny j´zyka polskiego
dzierŻawcze  mój, twój,  
przek"adowe nasz, wasz,
swój, (jego,
dwu- lub wieloj´zyczne, na przyk"ad:
jej, ich)
S"ownik polsko-angielski, S"ownik niemiecko-polski
wskazujÄ…ce on, ona, ono, ten, tamten, tyle tak, owak,
specjalistyczne
oni, one, to taki, ów tu, tam, t´dy,
zawierajÄ…ce wyrazy dobrane z jednego punktu widzenia,
tamt´dy,
na przyk"ad:
wtedy, odtÄ…d
S"ownik ortograficzny j´zyka polskiego, S"ownik poprawnej
pytajno- kto, co jaki, który, ile jak, gdzie,
polszczyzny, S"ownik wyrazów obcych
-wzgl´dne czyj któr´dy,
skÄ…d, dokÄ…d,
RZECZOWE
kiedy, odkÄ…d
na przyk"ad:
nieokreĘlone ktoĘ, coĘ, jakiĘ, któryĘ, ileĘ, ilekol- jakoĘ, gdzieĘ,
S"ownik pisarzy i lektur, Szkolny s"ownik historyczny, S"ownik
ktokolwiek, czyjĘ, pewien, wiek, ile bądę, skądĘ, kiedyĘ,
gatunków literackich
cokolwiek; jakikolwiek, kilkanaĘcie, jakkolwiek,
kto bÄ…dÄ™, co jaki bÄ…dÄ™, par´, wiele, jak bÄ…dÄ™, byle
LEKSYKONY
bÄ…dÄ™, byle byle jaki wielu jak
kto, byle co
s"owniki (uniwersalne lub specjalistyczne) zawierajÄ…ce
skondensowane wiadomoĘci encyklopedyczne
ROZPRAWKA
Jest to forma wypowiedzi, w której omawia si´ jakiĘ temat, roztrzÄ…sa zagad-
nienie, uwzgl´dniajÄ…c róŻne punkty widzenia.
ZWIŃZKI FRAZEOLOGICZNE
Kompozycja rozprawki
ZwiÄ…zki frazeologiczne sÄ… to sta"e, utrwalone w j´zyku po"Ä…czenia dwu lub kil- I. Wprowadzenie II. Rozwini´cie III. ZakoÅ‚
czenie
ku wyrazów. Znaczenie związku frazeologicznego nie jest sumą znaczeł
po-
szczególnych wyrazów wchodzących w jego sk"ad, na przyk"ad:
BUDOWA ROZPRAWKI
pisaç maczkiem  nie oznacza: uÅ»ywaç do pisania maku, lecz pisaç bardzo
drobnym pismem; PIERWSZY SCHEMAT DRUGI SCHEMAT TRZECI SCHEMAT
nabijaç kogoĘ w butelk´  nie oznacza: wciskaç, wbijaç kogoĘ w butel-
I. Teza. WyjaĘnienie I. Zagadnienie. Wątpli- I. Teza albo zagadnienie
k´, sprawiaç, by ktoĘ si´ w niej znalaz", ale oszukiwaç kogoĘ.
g"ównej myĘli woĘci. Ewentualna
PODZIA¸ FRAZEOLOGIZMÓW ZE WZGLóDU NA RODOWÓD hipoteza
POCHODZENIE PRZYK¸ADY
II. Argumentacja II. Argumentacja II. Argumentacja
1. Argument A 1. Argument A 1. Argument A przeciw
plagi egipskie,
Biblia 2. Argument B 2. Argument B tezie
chodziç od Annasza do Kajfasza
3. Argument C 3. Argument C 2. Argument B przeciw
syzyfowa praca, ......................... ......................... tezie
mitologia
pi´ta Achillesa 3. Argument A za tezÄ…
4. Argument B za tezÄ…
walczyç z wiatrakami,
literatura, legendy ................................
bazyliszkowy wzrok
III. Podsumowanie III. Teza III. Podsumowanie.
pójĘç do Canossy,
historia rozmyĘlał
Teza
koĘci zosta"y rzucone
robiç (kogoĘ) w konia, I. Wprowadzenie
Życie codzienne
wszystko na jedno kopyto
1. W tej cz´Ä˜ci naleÅ»y sprecyzowaç problem zawarty w temacie; wyjaĘniç
podstawowe poj´cia lub przytaczany cytat.
Do związków frazeologicznych zaliczamy takŻe przys"owia.
2. Teza ogólna  precyzujemy ją w postaci zdania lub grupy zdał
oznajmujÄ…-
cych. Teza moÅ»e byç prawdziwa lub fa"szywa.
PODZIA¸ FRAZEOLOGIZMÓW ZE WZGLóDU NA BUDOWó
II. Rozwini´cie
po"Ä…czenie dwóch lub wi´cej wyrazów, w których
1. WyjaĘnienie 2. Uzasadnienie 3. Wnioskowanie
cz"onem nadrz´dnym jest rzeczownik, zaimek lub inny
WyjaĘnianie, uzasadnianie, wnioskowanie to rodzaje argumentowania. MoŻ-
wyraz odmieniajÄ…cy si´ przez przypadki,
WYRAÚENIA
na je wzmocniç nast´pujÄ…co:
na przyk"ad: miodowy miesiąc, iskierka Życia, tamten
Ęwiat, bia"y kruk
w przytoczyç odpowiedniÄ… liczb´ przekonujÄ…cych przyk"adów,
w porównaç cechy, fakty, zjawiska z innymi cechami, faktami i zjawiskami,
po"Ä…czenie wyrazów, w których cz"onem nadrz´dnym
aby pokazaç podobieÅ‚
stwa lub róŻnice,
jest czasownik,
ZWROTY w powo"aç si´ na autorytet  kogoĘ majÄ…cego uznanie w danej dziedzinie (pi-
na przyk"ad: p"aciç z góry, drzeç koty, zapieraç dech,
sarza, naukowca, filozofa), takŻe na ksiąŻki, filmy itp.,
ubieraç si´ na cebul´
w przywo"aç stosowny cytat potwierdzajÄ…cy podawane argumenty.
zwiÄ…zki frazeologiczne majÄ…ce budow´ wypowiedzenia;
Nie wszystkie rodzaje argumentowania muszÄ… wystÄ…piç w rozprawce. MoÅ»e
frazami sÄ… przys"owia, sentencje,
si´ ona opieraç tylko na wyjaĘnianiu lub uzasadnianiu czy teÅ» wnioskowaniu.
FRAZY
na przyk"ad: Baba z wozu, koniom lŻej; Lepszy wróbel
w garĘci, niŻ go"ąb na dachu
III. ZAKOÄ„CZENIE
SKRÓTY STRESZCZENIE
W j´zyku pisanym cz´sto pos"ugujemy si´ skróconymi pojedynczymi wyra- Forma wypowiedzi, która w sposób zwi´z"y ujmuje najistotniejsze treĘci
zami pospolitymi i wyraŻeniami, jednak odczytujemy je jako ca"e s"owa: zawarte w streszczanym tekĘcie. Streszczając utwór fabularny, naleŻy:
ob.  obywatel w uwaÅ»nie przeczytaç tekst,
ul.  ulica w zwróciç uwag´ na kompozycj´ fabu"y (kolejnoĘç zdarzeÅ‚
),
p.n.e.  przed naszÄ… erÄ… w sporzÄ…dziç plan ramowy zdarzeÅ‚
fabu"y,
pt.  pod tytu"em w rozwinÄ…ç poszczególne punkty planu, zwracajÄ…c uwag´ na zwi´z"oĘç tekstu,
w po"Ä…czyç cz´Ä˜ci kompozycyjne w spójnÄ… i logicznÄ… ca"oĘç, poprawnÄ… pod
Wyrazy takie nazywamy skrótami.
wzgl´dem j´zykowym i stylistycznym.
Zasady pos"ugiwania si´ skrótami Przyk"ady Aby streszczaç, naleÅ»y poj´cia szczegó"owe zast´powaç ogólnymi.
Skrócone nazwy polskie zapisujemy ma"ymi litera- c.d.n.  ciąg dalszy
mi, natomiast skróty przej´te z "aciny, wielkimi. nastÄ…pi
DYSKUSJA
P.T. (pleno titulo)
 z zachowaniem Dyskusja to wymiana poglÄ…dów na jakiĘ temat z innymi osobami. Dyskusj´ za-
wszelkich tytu"ów zwyczaj prowadzi si´ publicznie, a w"asne zdanie konfrontuje si´ ze zdaniem
dn.  dnia innych. Nie zawsze w dyskusji wyraÅ»amy pewnoĘç i przekonanie. Bywa, Å»e nie
tj.  to jest jesteĘmy do koł
ca pewni wypowiadanych poglądów. Wtedy podkreĘlamy to,
A.D. (anno domini) uŻywając odpowiednich sformu"ował
, na przyk"ad:
 Roku Pał
skiego
w pewnoĘç: sÄ…dz´, Å»e...; moim zdaniem...; uwaÅ»am, Å»e...;
w brak stanowczoĘci: wydaje mi si´, Å»e...; sk"onna (sk"onny) jestem sÄ…dziç,
Po skrótach, które są pierwszą lub pierwszymi lite- prof.  profesor
Å»e...; przychylam si´ do stwierdzenia, Å»e ....
rami skróconego wyrazu, stawiamy kropk´. lek. med.  lekarz
Swoje zdanie naleÅ»y poprzeç przyk"adami, argumentami, dowodami. MoÅ»na
medycyny
je wprowadziç, stosujÄ…c sformu"owania:
Sz. P.  szanowny pan
w Ęwiadczy o tym...,
Nie stawiamy kropki po skrótach, które z"oŻone są mgr  magister
w powo"am si´ na...,
z pierwszej i ostatniej litery skróconego wyrazu. dr  doktor
w pozwol´ sobie przytoczyç tekst (s"owa)...,
MogÄ… teÅ» zawieraç jednÄ… z liter Ęrodkowych. p"k  pu"kownik
w dowodzi tego...,
mjr  major
w na dowód s"usznoĘci mego zdania (mojej opinii) mog´ wskazaç (zacyto-
Uwaga!
waç, przypomnieç...).
Skróty tego typu piszemy bez kropki w mianowni-
Podczas dyskusji naleÅ»y uwaÅ»nie s"uchaç przedmówców, aby dobrze ich zro-
ku liczby pojedynczej. W innych przypadkach mo-
zumieç, w swoim wystÄ…pieniu moÅ»na równieÅ» odwo"aç si´ do ich s"ów,
Å»emy zapisaç je dwojako:
na przyk"ad:
 zaznaczyç koÅ‚
cówki fleksyjne (mgra, mgrem),
w odwo"ujÄ…c si´ do wypowiedzi przedmówcy (Ani, Tomka)...,
 postawiç po skrócie kropk´, która zast´puje od-
w zgadzam si´ z tym, co powiedzia"a Kasia, jednak...,
powiednią koł
cówk´ (mgr. Nowakowi, dr. Ko-
w mam odmienne zdanie od opinii Jacka...,
walskiego, ale dr Kowalskiej, mgr Malinowskiej,
w s"uchając wypowiedzi moich poprzedników, stwierdzam, Że....
poniewaÅ» skrót zawiera ostatniÄ… liter´ wyrazu
 dotyczy tytu"ów kobiet).
W dyskusji zawsze naleÅ»y zachowaç takt i kultur´, szanowaç zdanie innych,
nawet jeĘli si´ z nim nie zgadzamy. Niedopuszczalne sÄ… s"owa i gesty obraÄ™-
liwe, naruszajÄ…ce godnoĘç innych, wulgarne.
Skróty stosujemy nie tylko w odniesieniu do nazw jednowyrazowych, lecz
równieÅ» wielowyrazowych. Tutaj obowiÄ…zujÄ… nast´pujÄ…ce zasady:
w jeĘli drugi albo trzeci wyraz zaczyna si´ samog"oskÄ…, kropk´ stawiamy
FELIETON
po skrócie kaŻdego s"owa:
c.o.  centralne ogrzewanie
Felieton jest gatunkiem publicystycznym, rodzajem artyku"u dziennikarskiego,
p.n.e.  przed naszÄ… erÄ…
który pozostawia duŻą swobod´ piszÄ…cemu. MoÅ»e on wybraç najbardziej b"a-
m.in.  mi´dzy innymi
hy temat i na tej podstawie zaprezentowaç w"asne poglÄ…dy w przyst´pnej,
w w przypadku, gdy drugi lub trzeci wyraz rozpoczyna si´ spó"g"oskÄ…,
dowcipnej formie.
kropk´ stawiamy na koÅ‚
cu skrótu:
Felieton odznacza si´ nast´pujÄ…cymi cechami:
np.  na przyk"ad
w omawia aktualne wydarzenia,
itd.  i tak dalej
w zawiera osobiste refleksje, poglÄ…dy, opinie piszÄ…cego,
cd.  ciÄ…g dalszy
w informacje są podawane w sposób lekki i b"yskotliwy,
w przeplatajÄ… si´ w nim sprawy waÅ»ne i drobnostki,
w moŻliwe jest przeskakiwanie z tematu na temat (np. sport, polityka, moda,
OPOWIADANIE
sztuka).
Jak napisaç dobre opowiadanie?
J´zyk i styl felietonu
w na okreĘlony temat,
Styl ma charakter gaw´dziarski, autor wykorzystuje gr´ s"ów, moÅ»e pos"uÅ»yç
w wed"ug trójdzielnej kompozycji: wst´p, rozwini´cie, zakoÅ‚
czenie,
si´ Å»artem lub ironiÄ….
w zgodnie z planem,
J´zyk wykorzystuje zarówno s"ownictwo potoczne, jak i Ęrodki artystyczne,
w z zachowaniem uk"adu przyczynowo-skutkowego,
w umieszczajÄ…c wydarzenia w czasie i przestrzeni oraz wprowadzajÄ…c po- na przyk"ad:
stacie (czasami dialog), w metafory,
w przedstawiajÄ…c rozwój akcji   dzianie si´ , w porównania,
w uÅ»ywajÄ…c odpowiedniego czasu narracji, najcz´Ä˜ciej przesz"ego, czasami w neologizmy, takÅ»e o charakterze artystycznym,
teraęniejszego w celu  unaocznienia przedstawianych wydarzeł
. w wyrazy nacechowane emocjonalnie,
w s"ownictwo wartoĘciujące i oceniające.
Jakich form j´zykowych uÅ»ywamy w opowiadaniu?
Narrator wypowiada si´ w pierwszej osobie liczby pojedynczej, ujawnia swo-
w czasowników wyraÅ»ajÄ…cych ruch i stawanie si´, je poglÄ…dy, jest rozpoznawalny dzi´ki uÅ»yciu zaimka osobowego ja, mnie itp.
w róŻnych typów wypowiedzeł
,
w s"ownictwa oceniajÄ…cego, wartoĘciujÄ…cego, o róŻnym zabarwieniu uczu- Jak napisaç felieton
ciowym,
Aby napisaç felieton, naleÅ»y:
w porównał
, przenoĘni,
w byç bacznym, uwaÅ»nym obserwatorem rzeczywistoĘci,
w s"ownictwa zdradzajÄ…cego przynaleÅ»noĘç narratora lub postaci (w dialo-
w wybraç ciekawy, interesujÄ…cy, aktualny temat i dobrze si´ z nim zapoznaç,
gach) do okreĘlonego Ęrodowiska.
w okreĘliç krÄ…g odbiorców i pisaç tak, aby byç dla nich zrozumia"ym i zainte-
resowaç ich tematem i formÄ…,
w pisaç ciekawie, dowcipnie, lekko,
w ujawniaç w"asne sÄ…dy, opinie, przemyĘlenia, LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO
w wprowadziç elementy s"uŻące ubarwieniu tekstu, w tym fikcyjne (postaci,
Odmiana liryki, w której podmiot liryczny wyst´puje jako grupa ludzi, pewna
dialogi, sytuacje) w celu lepszego ukazania zjawisk i procesów,
zbiorowoĘç,  my (gramatyczne formy liczby mnogiej). PierwotnÄ… postaciÄ…
w zawrzeç elementy ironii, satyry, groteski, Å»artu, dowcipu, zadumy, wzru- tej odmiany liryki by"a grecka liryka chóralna.
szenia, liryzmu, wpleĘç anegdot´ (oczywiĘcie nie wszystkie muszÄ… wystÄ…-
piç jednoczeĘnie),
w wymyĘliç celnÄ… puent´ (zakoÅ‚
czenie), LIRYKA POÂREDNIA
w nadaç ciekawy, intrygujÄ…cy tytu".
Odmiana liryki, w której obecnoĘç podmiotu lirycznego, jego uczucia i myĘli
nie są wyraŻone wprost, lecz ukryte na przyk"ad za zdarzeniami, wypowie-
dziami innych czy w bezosobowej refleksji. Obok monologu lirycznego moŻe
RECENZJA
wystÄ…piç tu narracja i dialog. Odmiany liryki poĘredniej to:
w liryka opisowa  uczucia, refleksje podmiotu lirycznego ukryte są w jakimĘ
Omówienie dzie"a sztuki, na przyk"ad ksiąŻki, filmu, spektaklu, wystawy. Mo-
opisie, na przyk"ad opis pejzaŻu wyraŻa uczucia i myĘli podmiotu liryczne-
Å»e mieç charakter informacyjny, polemiczny bÄ…dÄ™ refleksyjny (np. w formie
go, kryje w sobie charakterystyk´ mówiÄ…cego,
felietonu) lub zawieraç szczegó"owe omówienie dzie"a (np. w prasie specjali-
w liryka sytuacyjna  przedstawia sceny lub fabu"y, w których podmiot bez-
stycznej).
poĘrednio nie uczestniczy; obok podmiotu lirycznego pojawia si´ bohater
liryczny.
REPORTAÚ
Gatunek publicystyczno-literacki obejmujÄ…cy utwory b´dÄ…ce sprawozdaniem
LIRYKA ROLI
z wydarzeł
, których autor by" uczestnikiem, Ęwiadkiem, obserwatorem lub
Typ liryki, w której twórca nadaje utworowi form´ mowy wypowiadanej
zrekonstruowa" je na podstawie relacji Ęwiadków. Charakterystyczne cechy
przez fikcyjnÄ… postaç. Bohatera lirycznego nie moÅ»na utoÅ»samiaç z autorem
reportaÅ»u to mi´dzy innymi dokumentaryzm, wiarygodnoĘç, obiektywizm,
wiersza.
dok"adnoĘç opisu, szkicowa charakterystyka postaci, lapidarnoĘç, zwi´z"oĘç,
swoboda kompozycyjna i stylistyczna.
IstniejÄ… róŻne rodzaje reportaÅ»y, mi´dzy innymi reportaÅ»e spo"eczno-obycza-
LIRYKA WYZNANIA
jowe, wojenne, podróŻnicze, prasowe, sądowe, sportowe, radiowe, telewizyj-
Typ liryki zawierajÄ…cej bezpoĘrednie wyznanie uczuç podmiotu lirycznego.
ne, fotoreportaŻe.
Dla tej odmiany liryki charakterystyczny jest monolog liryczny, czyli d"uŻsza
wypowiedÄ™  ja lirycznego.
LIRYKA
Jeden z trzech rodzajów literackich; obejmuje utwory pisane wierszem. Uka-
MONOLOG LIRYCZNY
zują one przede wszystkim przeŻycia, emocje i doznania podmiotu liryczne-
Wyst´puje przede wszystkim w liryce. Ma charakter subiektywny. Jest wyra-
go przekazywane w formie monologu lirycznego. IstotnÄ… rol´ odgrywa wywo-
zem przeÅ»yç, uczuç, myĘli osoby mówiÄ…cej, czyli podmiotu lirycznego.
"anie nastroju. J´zyk poetycki charakteryzuje przede wszystkim bogactwo
Ęrodków stylistycznych.
Ze wzgl´du na temat wyróŻniamy liryk´:
PODMIOT LIRYCZNY
w mi"osnÄ…  dotyczy uczuç, których doĘwiadcza podmiot liryczny,
w filozoficzną  dotyczy kwestii filozoficznych, na przyk"ad przemijania, wol- Fikcyjna osoba, która wypowiada w wierszu swoje przeŻycia, doznania, re-
noĘci, wartoĘci, sensu Życia, fleksje.
w religijnÄ…  dotyczy stosunku cz"owieka do Boga i do kwestii wiary, Najcz´Ä˜ciej nie moÅ»na utoÅ»samiç podmiotu lirycznego z autorem. Jest to
w patriotyczną  dotyczy problemów związanych z narodem, pał
stwem, oj- moŻliwe jedynie wtedy, gdy informacje zawarte w wierszu są zgodne z bio-
czyznÄ….
grafią autora lub utwór ma charakter bezpoĘredniego wyznania. Twórca de-
klaruje, Å»e pragnie wyraziç w"asne przeÅ»ycia bÄ…dÄ™ doĘwiadczenia.
Ponadto wyróŻniamy mi´dzy innymi: liryk´ bezpoĘredniÄ…, poĘredniÄ…, liryk´
Rodzaje podmiotu lirycznego:
apelu, inwokacyjnÄ…, podmiotu zbiorowego, roli (maski), wyznania.
w ujawniony wprost (liryka bezpoĘrednia)  podmiot moÅ»e uwidaczniaç si´
w zaimkach osobowych lub formach czasownika  1 os. liczby pojedyn-
czej lub 1 os. liczby mnogiej,
LIRYKA APELU
w ukryty (liryka poĘrednia)  podmiot i jego przeŻycia są ukryte za sytuacją
Odmiana liryki, w której podmiot liryczny kieruje swą wypowiedę do okreĘlo- przedstawioną w utworze,
w indywidualny  podmiot wyraŻa uczucia lub poglądy jednostki,
nego adresata z zamiarem wywarcia wp"ywu na jego postawy i poglÄ…dy, wzy-
w zbiorowy  podmiot wyraŻa uczucia lub poglądy jakiejĘ grupy, zbiorowo-
wa go do konkretnego dzia"ania.
Ęci; wyst´pujÄ… zaimki bÄ…dÄ™ czasowniki w 1 os. liczby mnogiej.
LIRYKA BEZPOÂREDNIA
BOHATER LIRYCZNY
Odmiana liryki, w której podmiot liryczny ujawnia swoje uczucia wprost,
Postaç przedstawiona w wierszu. Podmiot liryczny moÅ»e opowiadaç o boha-
bezpoĘrednio. Na jego obecnoĘç wskazujÄ… czasowniki w 1 os. liczby po-
terze lirycznym (liryka poĘrednia), zwracaç si´ do niego (liryka inwokacyjna)
jedynczej lub liczby mnogiej oraz zaimki, na przyk"ad ja, mój, my, nasz.
bÄ…dÄ™ ukrywaç si´ pod jego maskÄ… (liryka roli i maski).
Odmianą liryki bezpoĘredniej jest liryka osobista, w której moŻemy utoŻ-
samiç podmiot liryczny z autorem (odwo"uje si´ ona do Å»ycia i doĘwiad-
czeł
poety).
BOHATER UTWORU
(postaç literacka)  fikcyjna osoba wyst´pujÄ…ca w Ęwiecie przedstawionym,
w utworach epickich i dramatach.
LIRYKA INWOKACYJNA
Ze wzgl´du na funkcj´ w utworze wyróŻniamy:
(inaczej liryka zwrotu do adresata)  odmiana liryki, w której wyraęnie wska-
w postacie pierwszoplanowe  biorÄ… udzia" we wszystkich zdarzeniach,
zany jest adresat utworu (monolog liryczny skonstruowany jest jako zwrot
w postacie drugoplanowe  uczestniczą w niektórych zdarzeniach,
do odbiorcy). Adresatem moÅ»e byç konkretna osoba, grupa osób, upersoni-
w postacie epizodyczne  pojawiajÄ… si´ w epizodach i nie majÄ… wi´kszego
fikowane zjawisko, poj´cie. Przyk"adem liryki inwokacyjnej jest oda.
znaczenia dla rozwoju akcji.
Ze wzgl´du na rol´ w kszta"towaniu fabu"y wyróŻniamy:
w postaci pasywne  nie ulegają przemianom w toku akcji, ich losy zaleŻą
LIRYKA MASKI
od zaistnia"ych okolicznoĘci,
w postaci aktywne  podlegajÄ… przemianom w toku akcji, a ich decyzje, dzia-
Odmiana liryki, w której twórca nadaje utworowi form´ mowy wypowiadanej
"ania wp"ywajÄ… na przebieg akcji.
przez fikcyjnÄ… postaç. Bohater liryczny wypowiada treĘci, które moÅ»na przy-
pisaç autorowi wiersza.