Wizualność jako przedmiot badaÅ„ kulturoznawczych 1. Audiowizualność jako kategoria poznawcza kultury lð Kultura współczesna jest w dużym stopniu ksztaÅ‚towana poprzez media audiowizualne, które wpÅ‚ywajÄ… na jej specyfikÄ™. lð Obrazy pochodzÄ…ce z mediów audiowizualnych nawet poprzedzajÄ… i antycypujÄ… wydarzenia realne, tworzÄ…c rodzaj hiperrealnoÅ›ci. lð PrzyjÄ™cie tego zaÅ‚ożenia powoduje, że w diagnozach niektórych teoretyków kultury współczesnej np. Nicholasa Mirzoeffa, daje siÄ™ odnalezć stwierdzenia mówiÄ…ce o tym, że rzeczywistość jest niczym obraz filmowy , tak, obrazowo , niemal fikcyjnie możemy jÄ… postrzegać: lð Mirzoeff pisze: Po wydarzeniach z 11 wrzeÅ›nia [& ] terroryzm jest kinem. Wizualny dramat wydarzeÅ„ w Nowym Jorku rozgrywaÅ‚ siÄ™ jak gdyby byÅ‚ wyreżyserowany dla kina. Trafiony zostaÅ‚ najwiÄ™kszy z możliwych celów za pomocÄ… możliwie najbardziej wybuchowych Å›rodków, po to, by wytworzyć maksymalny efekt na widzach. Na poziomie symbolicznym katastrofa byÅ‚a wynikiem oddziaÅ‚ywania dwóch dominujÄ…cych symboli triumfu nowoczesnoÅ›ci nad ograniczeniami ciaÅ‚a i przestrzeni samolotu i drapacza chmur. WÅ‚aÅ›nie dlatego ten scenariusz miaÅ‚ sens dla widzów, ponieważ wszyscyÅ›my go już wczeÅ›niej widzieli [w kinie]. Wielu naocznych Å›wiatków, próbujÄ…c zwerbalizować potworność tego, siÄ™ wówczas wydarzyÅ‚o, używaÅ‚o w swoich relacjach metafory kina N. Mirzoeff, Podmiot kultury wizualnej, PoznaÅ„ 2006, s. 255. Tendencje rozwoju kultury audiowizualnej: A. od reprodukcji mechanicznej do symulacji komputerowej B. od rzeczywistoÅ›ci realnej do rzeczywistoÅ›ci wirtualnej C. od przestrzeni publicznej do przestrzeni prywatnej D. od globalizacji do pluralizacji A. od reprodukcji mechanicznej do symulacji komputerowej lð To przemiany zwiÄ…zane z technologicznym zapleczem sÅ‚użącym do tworzenia obrazów we współczesnej kulturze. Reprodukcja mechaniczna odpowiada za powstanie obrazu analogowego a symulacja cyfrowa za powstanie obrazu cyfrowego. Inna nazwa tej tendencji mogÅ‚a by brzmieć: od obrazu analogowego do obrazu cyfrowego albo od mimesis (odbicie rzeczywistoÅ›ci) do simulacrum (gdzie nie sÄ… konieczne odpowiedniki w rzeczywistoÅ›ci) lð Pojawienie siÄ™ możliwoÅ›ci technicznej reprodukcji spowodowaÅ‚o, że koncepcja obrazu w kulturze zostaÅ‚a poÅ‚Ä…czona z poznaniem zmysÅ‚owym, w którym naczelnÄ… rolÄ™ przypisano mechanizmowi widzenia. Od tej pory ksztaÅ‚tuje siÄ™ postawa, która zakÅ‚ada, że poznanie przebiega od form wizualnych, poprzez budowanie modeli teoretycznych, aż do prób zrozumienia konceptualnych konstrukcji mentalnych. lð Ta postawa przesadza o tym, że paradygmat wizualnoÅ›ci może kierować naszym sposobem myÅ›lenia o rzeczywistoÅ›ci. lð IstotÄ™ tego procesu trafnie uchwyciÅ‚ Walter Benjamin, piszÄ…c, że: Wraz z wynalazkiem fotografii, po raz pierwszy w procesie reprodukowania obrazu, nastÄ…piÅ‚o uwolnienie rÄ™ki od najważniejszych zadaÅ„ artystycznych. PrzypadÅ‚y one już tylko oku, zespolonemu z obiektywem. [& ] reprodukcja Å›rodkami technicznymi okazuje siÄ™ bardziej samodzielna wobec oryginaÅ‚u niż manualna. Na przykÅ‚ad w fotografii może ona wydobyć aspekty oryginaÅ‚u, dostÄ™pne jedynie, dajÄ…cej siÄ™ ustawić i dowolnie zmieniajÄ…cej punkt widzenia, soczewce, a nieuchwytne dla ludzkiego oka, lub za pomocÄ… pewnych technologii, jak powiÄ™kszenie czy tzw. ruch zwolniony, utrwalić obrazy, które siÅ‚Ä… rzeczy wymykajÄ… siÄ™ optyce naturalnej . lð Symulacja komputerowa jest odpowiedzialna za pojawienie siÄ™ obrazów cyfrowych, które zrywajÄ… z odwiecznÄ… tradycjÄ… reprezentacji, ale paradoksalnie techniki cyfrowe mogÄ… prowadzić też do popularyzacji zjawiska reprezentacji (popularność kamer/aparatów cyfrowych / czy portali spoÅ‚ecznoÅ›ciowych, gdzie chÄ™tnie dzielimy siÄ™ naszÄ… rejestracjÄ… otaczajÄ…cej nas rzeczywistoÅ›ci). B. od rzeczywistoÅ›ci realnej do rzeczywistoÅ›ci wirtualnej lð Dynamiczny rozwój technologii audiowizualnych, a w szczególnoÅ›ci Internetu, dogÅ‚Ä™bnie przeobraziÅ‚y przestrzenie naszych doÅ›wiadczeÅ„. Obecnie żyjemy w Å›wiecie obnażonym przez media; lð W rezultacie rozwoju technologii uksztaÅ‚towaÅ‚a siÄ™ nowa sfera rzeczywistoÅ›ci, gdzie trudno jest ustalić granicÄ™ pomiÄ™dzy sferÄ… życia wirtualnÄ…, medialnÄ… a rzeczywistoÅ›ciÄ… realnÄ…. lð Obecnie granica ta nie ma cech trwaÅ‚oÅ›ci czy niezmiennoÅ›ci, staÅ‚a siÄ™ procesem, w ramach którego obserwujemy ciÄ…gÅ‚Ä… wymianÄ™ jakoÅ›ci, przesuniÄ™cia i przemieszczenia pozycji, zmianÄ™ wartoÅ›ci znaczeÅ„. Jest ona ze wzglÄ™du na swój proces mentalny, nieuchwytna granicÄ…, swoistym fenomenem nomadycznym, przenoszÄ…cym i przeobrażajÄ…cym siÄ™ zawsze wraz z nami siÄ™ zawsze wraz z nami, który stale nam towarzyszy. lð Å»ycie współczesnego czÅ‚owieka rozgrywa siÄ™ obecnie w hybrydycznej miÄ™dzy-przestrzeni rozpoÅ›ciera siÄ™ miÄ™dzy rzeczywistoÅ›ciÄ… wirtualnÄ… a rzeczywistoÅ›ciÄ… realnÄ…; w żadnej z tych sfer nie przebywamy już na staÅ‚e, ale pÅ‚ynnie przenosimy siÄ™ z jednej do drugiej; C. od przestrzeni publicznej do przestrzeni prywatnej lð Ta sfera miÄ™dzy-przestrzeni wydaje siÄ™ obecnie bardzo istotna. JednoczeÅ›nie sfera ta przestaje być granicÄ… (miejscem oddzielenia zjawisk), a staje siÄ™ miejscem spotkania, tymczasowej stycznoÅ›ci, przechodzenia jednego w drugie i przestrzeniÄ… ksztaÅ‚towania siÄ™ nowych jakoÅ›ci. We współczesnej kulturze miejsce , integralnie zwiÄ…zane z przestrzeniÄ…, zmieniÅ‚o swój charakter, a jego konstytutywnÄ… cechÄ… staje siÄ™ bycie miÄ™dzy w tzw. miÄ™dzy-przestrzeni . lð Opisane zjawisko w przejrzysty sposób komentuje Ewa Rewers piszÄ…c, że: Przyimek miÄ™dzy staÅ‚ siÄ™ jednak w jeszcze wiÄ™kszym stopniu sÅ‚owem-kluczem w analizach kultury ponowoczesnej, ulubionym ujÄ™ciem relacji miÄ™dzy izolowanymi dotychczas zjawiskami i procesami, i to nie tylko relacji przestrzennych oraz czasowych. lð Postmodernistyczna retoryka pomiÄ™dzy zaczęła najpierw przeksztaÅ‚cać siÄ™ w nowy styl pisania i myÅ›lenia, pózniej w postmodernistycznÄ… manierÄ™. lð To próba rozdzielania /lub Å‚Ä…czenia znaczeÅ„ przestrzeni prywatnej i przestrzeni publicznej, trudno definitywnie uznać je za odrÄ™bne, Å‚atwiej za nowÄ… przestrzeÅ„ pomiÄ™dzy D. od globalizacji do pluralizacji lð to badanie statusu rzeczywistoÅ›ci zmediatyzowanej, którÄ… kiedyÅ› okreÅ›lano głównie jako: masowÄ…, globalnÄ…, dziÅ› coraz częściej zaczyna siÄ™ okreÅ›lać pluralistycznÄ… lð Pluralizm czyli inaczej zwielokrotnienie, skutkuje np. prezentowaniem tej samej informacji na kilka różnych sposobów lð ponieważ cechÄ… kultury współczesnej jest eklektyzm i różnorodność, a nie homogenizacja; lð przejÅ›ciu od globalizacji do pluralizacji odpowiada również opozycja miÄ™dzy tradycyjnymi mediami audiowizualnymi (np. biernie oglÄ…danÄ… telewizjÄ…) a multimediami interaktywnymi, gdzie docenia siÄ™ różnorodność, a nie masowość 2. Audiowizualność jako cecha dominujÄ…ca współczesnej kultury Kultura współczesna jest w dużym stopniu ksztaÅ‚towana przez media audiowizualne. Dzieje siÄ™ tak z nastÄ™pujÄ…cych powodów: lð audiowizualne doÅ›wiadczenie kulturowe zostaÅ‚o uprzywilejowane w stosunku do doÅ›wiadczeÅ„ werbalnych, uczestnicy kultury współczesnej nastawieni sÄ… na scalanie informacji audialnych i wizualnych w jednÄ… znaczeniowÄ… caÅ‚ość - wzrost znaczenia komunikacji niewerbalnej i mowy ciaÅ‚a (ważny jest nie tylko jÄ™zyk, ale i gest, wyglÄ…d) lð audiowizualna percepcja ukierunkowuje postrzeganie Å›wiata, orientacjÄ™ w otoczeniu i narzuca odbiorcom dominujÄ…cy sposób rozumienia kultury; lð rozwój techniki zmierza w kierunku audiowizualnoÅ›ci, która staÅ‚a siÄ™ podstawowÄ… cechÄ… multimedialnych systemów komputerowych, opartych na dzwiÄ™ku i obrazie cyfrowym; lð oddziaÅ‚ywanie mediów audiowizualnych objęło również strukturÄ™ spoÅ‚ecznÄ…, ujawniajÄ…c siÄ™ dobitnie w rozwoju spoÅ‚eczeÅ„stwa konsumpcji, ekranów, spektaklu 3. Audiowizualność jako nowa praktyka komunikacyjna lð komunikacja spoÅ‚eczna jest zdominowana przez przekazy oparte na technikach rejestrujÄ…co- odtwarzajÄ…cych audiowizualne aspekty rzeczywistoÅ›ci oraz zachowaÅ„ ludzkich; lð nowy typ komunikacji zmienia i utrwala sposoby przedstawienia czÅ‚owieka, jego relacji z innymi, ze Å›wiatem rzeczy i Å›wiatem natury; spaja wymiary audialne i wizualne, aspekty werbalne i niewerbalne; lð komunikacja wizualna jest również zdominowana przez przekazy audiowizualne, które sytuujÄ… siÄ™ w centrum kultury, ustanawiajÄ… wÅ‚asne kryteria, hierarchie, zasady i preferencje tworzÄ…c ukÅ‚ad odniesienia dla innych dziedzin komunikacji spoÅ‚ecznej i przeksztaÅ‚cajÄ… Å›wiadomość komunikujÄ…cych siÄ™ uczestników kultury; lð repertuar spoÅ‚ecznych praktyk komunikacyjnych jest oparty na rozwoju audiowizualnoÅ›ci powstajÄ… nowe praktyki zwiÄ…zane przede wszystkim z wynalazkami technicznymi i rozwojem nowych sposób przekazywania przedmiotów kulturowych; lð spoÅ‚eczne aspekty interakcji ujawniajÄ… siÄ™ obecnie w formie (audio)wizualnych spektakli, które obywajÄ… siÄ™ w sferze publicznej. Co staje siÄ™ przedmiotem badaÅ„ nad kulturÄ… audiowizualnÄ… (visual culture studies)? lð BiorÄ…c za punkt wyjÅ›cia koncepcje visual culture studies możemy przyjąć, że przedmiotem badaÅ„ nad kulturÄ… audiowizualnÄ… jest przede wszystkim zdarzenie wizualne (visual event), którym bÄ™dziemy okreÅ›lać konkretne wydarzenie odbywajÄ…ce siÄ™ w przestrzeni publicznej przy udziale technologii, w których generowanie znaczenia odbywa siÄ™ za pomocÄ… mediów wizualnych; lð Konsument poszukuje w zdarzeniu wizualnym informacji, znaczenia albo przyjemnoÅ›ci, uzyskiwanych dziÄ™ki narzÄ™dziom i wizualnym technologiom, czyli konkretnym obiektom, przedmiotom patrzenia, jak i Å›rodkom sÅ‚użącym do ich prezentacji: najczęściej sÄ… to media wizualne poczÄ…wszy od fresków i obrazów olejnych, poprzez fotografiÄ™, film, wideo, telewizjÄ™, aż po multimedia cyfrowe oraz Internet - to definicja Nicholasa Mirzoeffa. lð Ważnym aspektem zdarzenia wizualnego jest problematyka widzenia. Mirzoeff podkreÅ›la, że istota tego zjawiska polega na interakcji wizualnego znaku i technologii, która umożliwia i podtrzymuje ten znak, z aktywnÄ… postawÄ… widza. Mirzoeff proponuje swego rodzaju strategicznÄ… reinterpretacjÄ™ historii mediów wizualnych, rozumianych jako pewien caÅ‚oÅ›ciowy fenomen, a nie w rozwój pojedynczych mediów (sztuk wizualnych, filmu, wideo, telewizji). lð Teoria semiotyczna zostaje tutaj odczytana w duchu tezy gÅ‚oszÄ…cej, że podczas gdy jeden rodzaj reprezentacji rzeczywistoÅ›ci traci podstawy, w jego miejsce pojawia siÄ™ inny, bez potrzeby eliminacji tego pierwszego . W tym sensie rozwój współczesnej kultury audiowizualnej przejawia swego rodzaju zmienność w procesie historycznym, co pozwala na budowanie tego rodzaju konkluzji teoretycznych. Zakres badaÅ„ nad kulturÄ… audiowizualnÄ… Badania nad kulturÄ… audiowizualnÄ… możemy podzielić na kilka grup: filozoficzne aspekty kultury audiowizualnej (filozofia mediów), spoÅ‚eczne aspekty (socjologia mediów), psychologiczne (psychologia mediów) antropologiczne (antropologia mediów): lð Filozoficzne aspekty status obrazu, kryzys reprezentacji, symulacja rzeczywistoÅ›ci; w tym: lð Epistemologiczne aspekty problematyka widzenia i poznawczego oddziaÅ‚ywania mediów media jako przedÅ‚użenia zmysłów czÅ‚owieka sÅ‚użących poznaniu Å›wiata; lð Socjologiczne aspekty globalizacja, pluralizm, nomadyczność, ideologia, determinizm technologiczny, spoÅ‚eczne reprezentacje tożsamoÅ›ci spoÅ‚eczne, spoÅ‚eczne metafory funkcjonowania mediów audiowizualnych: spoÅ‚eczeÅ„stwo ekranów, spoÅ‚eczeÅ„stwo konsumpcyjne, spoÅ‚eczeÅ„stwo nadzoru, spoÅ‚eczeÅ„stwo spektaklu; lð Psychologiczne aspekty przemoc ikoniczna, problematyka tożsamoÅ›ci, feminizm i kulturowa tożsamość pÅ‚ci gender studies; lð Antropologiczne aspekty perfomatywizm (kultura jako performance zdarzenie spoÅ‚eczne), tekstualność (kultura jako tekst), spektakularność (kultura jako spektakl). Perspektywy teoretyczne: zwrot obrazowy lð Dynamiczny rozwój mediów wizualnych: filmu, wideo, telewizji, animacji komputerowej, Internetu i rzeczywistoÅ›ci wirtualnej wyznacza obecnie kilka obszarów rozwoju refleksji nad współczesnÄ… kulturÄ…. lð Jednym z nich jest spoÅ‚eczna problematyka obrazów uzyskiwanych za pomocÄ… wyżej wymienionych mediów, która znajduje siÄ™ obecnie w centrum zainteresowania takich dziedzin wiedzy, jak socjologia wizualna i antropologia obrazu. lð Opisana sytuacja jest konsekwencjÄ… rozwoju interdyscyplinarnej teorii obrazu i wkraczania jej w zakres nauk humanistycznych. Dla niektórych teoretyków jest to ewidentny przejaw zwrotu obrazowego . lð Ten punkt widzenia prezentuje np. W. J. Thomas Mitchell, u którego obraz urasta do rangi systemu znakowego, lð Uznaje on, że zwrot obrazowy doprowadziÅ‚ do rozwoju badaÅ„ nad kulturÄ… wizualnÄ… (visual culture studies), które powstaÅ‚y na skrzyżowaniu interdyscyplinarnej refleksji studiów kulturowych (cultural studies) i postmodernistycznej historii sztuki (visual studies). Geneza studiów nad kulturÄ… wizualnÄ… lð Studia nad kulturÄ… wizualnÄ… powstaÅ‚y dziÄ™ki popularnoÅ›ci i rozwojowi postmodernistycznych badaÅ„ nad historiÄ… sztuki. Wielu badaczy podkreÅ›la takÄ… wÅ‚aÅ›nie genezÄ™ omawianej dziedziny wiedzy. lð Jednak za rozwój studiów nad kulturÄ… wizualnÄ… w równym stopniu odpowiedzialne sÄ… przemiany, które nastÄ…piÅ‚y w zakresie brytyjskich studiów kulturowych i miaÅ‚y znaczÄ…cy wpÅ‚yw na obszarze refleksji podejmujÄ…cej zagadnienia kultury tworzonej za poÅ›rednictwem mediów. lð Ponadto warto wspomnieć o niemieckiej myÅ›li antropologicznej, gdzie podobnie pojawia siÄ™ odwoÅ‚anie do zwrotu obrazowego, a wÅ‚aÅ›ciwie w wersji niemieckiej zwrotu ikonicznego , które to refleksje weszÅ‚y w skÅ‚ad szerszej nauki o obrazie lð Studia nad kulturÄ… wizualnÄ… dziÅ› stajÄ… siÄ™ jednÄ… z najbardziej burzliwie rozwijajÄ…cych siÄ™ dziedzin wiedzy o obrazach i różnych aspektach ich funkcjonowania w kontekÅ›cie kulturowym. Badania te zostaÅ‚y zainicjowane już w latach 60-tych i osiÄ…gnęły dużą popularność na przeÅ‚omie lat 80-tych i 90-tych. lð Obecnie sÄ… one powiÄ…zane z problemami spoÅ‚eczeÅ„stwa postmodernistycznego, które objawiajÄ… siÄ™ min. w postaci koncepcji globalizacji czy pluralizacji. Jednak, co warto podkreÅ›lić, znamiennÄ… cechÄ… tych procesów jest obecnoÅ›ci obrazów w każdym aspekcie życia spoÅ‚ecznego. lð Najciekawsze wydajÄ… siÄ™ dziÅ› koncepcje: estetyki mediów, szerzej - filozofii, a także socjologii i antropologii mediów. Estetyka mediów lð DziaÅ‚ filozofii mediów, który zajmuje siÄ™, min.: - charakterystykÄ… medialnÄ… obrazu (estetykÄ… obrazu analogowego i cyfrowego), - wyznaczeniem relacji ontologicznych miÄ™dzy obrazem analogowym i cyfrowym a reprezentowanÄ… przez niego rzeczywistoÅ›ciÄ…, - opisem zjawisk kryzysu reprezentacji i wzrostu symulacji rzeczywistoÅ›ci; - widzeniem zapoÅ›redniczonym medialnie, voyeuryzmem telewizyjnym i internetowym; lð Estetyka mediów audiowizualnych bada współczesne przemiany kulturowe, które dajÄ… o sobie znać zwÅ‚aszcza na styku różnych generacji obrazów medialnych. PrzestrzeniÄ… tak pojÄ™tej nauki jest medialna miÄ™dzy-przestrzeÅ„ , w której dochodzi do relacji intermedialnych. lð Z tego powodu wspomniana dziedzina wiedzy jest zawarta pomiÄ™dzy dwoma przeciwstawnymi biegunami: reprodukcjÄ… i symulacjÄ…, pomiÄ™dzy obrazem przedmiotu a jego fantomem. lð Jest zawieszona miÄ™dzy tymi dwoma wyznaczonymi biegunami Socjologia mediów lð bada spoÅ‚eczne oddziaÅ‚ywanie mediów audiowizualnych w ramach współczesnych tendencji spoÅ‚ecznych (globalizacja, pluralizm, nomadyczność) lð bada ideologiczne konsekwencje powstania nowych technologii komunikowania spoÅ‚ecznego (nadzór i sprawowanie wÅ‚adzy w ramach spoÅ‚eczeÅ„stwa demokratycznego); lð bada status i kondycjÄ™ podmiotu, którego widzenie i rozumienie tego, co wokół niego i w nim samym w coraz wiÄ™kszym stopniu determinujÄ… procesy medialne; lð bada spoÅ‚eczne reprezentacje, które tworzÄ… siÄ™ pod wpÅ‚ywem funkcjonowania mediów audiowizualnych (pokolenie X, spoÅ‚eczeÅ„stwa sieciowe, subkultury sieci); lð analizuje metafory funkcjonowania mediów audiowizualnych w kulturze współczesnej (spoÅ‚eczeÅ„stwo konsumpcyjne, spoÅ‚eczeÅ„stwo ekranów, spoÅ‚eczeÅ„stwo nadzoru, spoÅ‚eczeÅ„stwo spektaklu); lð próbuje ustalić wpÅ‚yw mediów audiowizualnych (telewizji i Internetu) na poszczególnych czÅ‚onków spoÅ‚eczeÅ„stwa. Psychologia mediów Zajmuje siÄ™ problematykÄ…: lð przemocy symbolicznej/ikonicznej, lð edukacji medialnej, lð tożsamoÅ›ci osobowej, lð tożsamoÅ›ci pÅ‚ciowej gender studies, lð emocjonalnego oddziaÅ‚ywania mediów, lð poznawczego oddziaÅ‚ywania mediów, lð widza telewizyjnego i jego zachowaÅ„ prospoÅ‚ecznych lð strategii marketingowych i reklamowych na obszarze kultury audiowizualnej, lð empirycznymi badaniami preferencji i percepcji widzów telewizyjnych. Antropologia mediów Obejmuje problematykÄ™ zwiÄ…zanÄ… z nastÄ™pujÄ…cymi koncepcjami teoretycznymi: lð Kultura audiowizualna jako performance, którego uczestnicy odbiorcy i konsumenci kultury przypominajÄ… tradycyjnÄ… wspólnotÄ™ , lð Kultura audiowizualna jako tekst - to tendencja, która wiążę siÄ™ ze zwrotem lingwistycznym w badaniach kulturowych, ten nurt myÅ›lowy kÅ‚adzie nacisk na traktowanie kultury jako formy symbolicznych systemów znaczÄ…cych, które funkcjonujÄ… tak jak jÄ™zyk, lð Kultura audiowizualna w stadium spektaklu ukazuje obraz jako towar do konsumpcji i sprzedaży, fikcyjność instancji widza i jego przedmiotu percepcji, spektakl jest traktowany jako element przemiany symbolicznej.