Rozpocznijmy od problemu do rozwiązania
Jak połączyć 9 punktów czterema liniami bez
odrywania długopisu?
l� l� l�
l� l� l�
l� l� l�
A. Typy myślenia wg Edwarda Nęcki
myślenie
autystyczne realistyczne
reproduktywne produktywne krytyczne
Myślenie autystyczne:
proces myślenia nie jest nastawiony na osiągnięcie konkretnego
celu
przykład: marzenia fantazje, myślenie nie wiadomo o czym
Funkcje m.a.:
" motywacyjna - pozwala zorientować się co jest ważne
" kompensacyjna - pozwala oderwać się od rzeczywistości
" treningowa - pozwala ćwiczyć umiejętności poznawcze
" uzyskiwanie samowiedzy
Myślenie realistyczne (ukierunkowane):
może zachodzić w sytuacjach dobrze określonych i z
le
określonych
Tolerancja na niejednoznaczność
w sytuacjach nieukierunkowanych z reguły polega na
kolejnych etapach redukowania otwartości zadania
bardzo ważnym aspektem jest zdefiniowanie celu, jakiemu
ma służyć rozwiązanie problemu:
słynny przykład marketingowy: Lewitt -
Hollywood nie produkcja filmów, ale
dostarczanie ludziom rozrywki
B. Definicja problemu i typy problemów
Problem: rozbieżność między aktualnym stanem rzeczy a
pożądanym celem, której nie można usunąć rutynowo.
Rozwiązywania problemów: sekwencja czynności, której celem
jest usunięcie rozbieżności między stanem rzeczy a pożądanym
celem
Problem można zdefiniować jako
przeszkody
serię umysłowych transformacji
zbiór
operacji
Stan wyjściowy Stan końcowy
Typy problemów
Ze względu na cechy:
dywergencyjne i konwergencyjne
proste i złożone
łatwe i trudne
dobrze określone i z
le określone
otwarte (mało informacji) i zamknięte (dużo informacji)
semantycznie bogate i semantycznie ubogie
Ze względu na wymagania poznawcze
ogólne i specyficzne dla dziedziny
wymagające indukcji
wymagające analogii
wymagające dedukcji
C. Generowanie rozwiązania: algorytmy i
heurystyki
Rozwiązywanie problemów przy pomocy algorytmów
Algorytm - konsekwentnie stosowany niezawodnie
prowadzi do rozwiązania problemu
Algorytmy w matematyce
Wyczerpujące poszukiwanie
- nie zawsze możliwe: pierwsze trzy posunięcia w
szachach to 7,5 miliona możliwych układów na
szachownicy
Heurystyki poszukiwania rozwiązania w przestrzeni
problemowej
Przestrzeń problemowa  sposób reprezentacji problemu
przez osobę badaną
-wiedza na temat stanu początkowego, końcowego i
różnych stanów pośrednich
-wiedza na temat możliwych operacji transformacji
kolejnych stanów
Przykład przestrzeni problemowej  wieża Hanoi
Heurystyka podążania w górę (Hill climbing)
W każdym kroku osoba badana wykonuje operację, która
zmienia sytuację problemową w sytuację bardziej
podobną do końcowego stanu
Przykład: problem misjonarze i kanibale
Nieskuteczność heurystyki w pewnym momencie:
-trzeba wrócić dwoma  osobami a nie jednym tak jak
zwykle
-brak zysku netto (tyle samo osób po obu stronach po
wykonaniu operacji)
Heurystyka analizy środków i celów (means  ends analysis)
-określ na czym polega różnica między stanem aktualnym a
docelowym
-znajdz
operację, która zmniejsza różnicę
-jeżeli nie ma takiej operacji, sprawdz
co przeszkadza w jej
znalezieniu
-ustal cel pośredni, który pomoże w usunięciu przeszkody
Przykład: cele pośrednie w rozwiązywaniu problemu wieża
Hanoi
Heurystyka środków i celów  szczególnie przy nowych
problemach, gdy nie można skorzystać z wcześniejszej wiedzy i
gdy znany jest stan docelowy
D. Rozwiązywanie problemów jako zmiana formy
reprezentacji
te samy problemy mogą być w różny sposób definiowane w
różny sposób reprezentowane
przykład: problem zepsutej szachownicy - jak ułożyć
kostki domina na szachownicy, w której brakuje dwóch
czarnych narożników?
1. Znaczenie  formy percepcyjnej
Ponownie problem 9 kropek
l� l� l�
l� l� l�
l� l� l�
Weisberg, Alba (1981) połowa osób badanych w jednej grupie po
10 próbach dostała wskazówkę restrukturyzacji problemu. 20%
osób z tej grupy rozwiązało problem w następnych 10 próbach.
Nikt z grupy kontrolnej nie rozwiązał problemu w 20 próbach
2. Fiksacja funkcjonalna - niezdolność do traktowanie
obiektów inaczej niż w typowy sposób, czyli inaczej:
wyciąganie wniosków na podstawie nieistotnych cech
obiektów
Przykład (Duncker, 1945): W jaki sposób przymocować
trzy świece do ściany mając do dyspozycji trzy pudełka
zapałek.
Grupa kontrolna (fiksacja)  pudełka zapałek są pełne 
43% rozwiązań
Grupa eksperymentalna (brak fiksacji)  pudełka zapałek są
puste o rozłożone na części
100% rozwiązań
3. Uzależnienie rozwiązania od treści  historyjki (znaczenie
warstwy narracyjnej)
przykład 1: szachownica bez dwóch czarnych pól lub pary
małżeńskie
przykład 2: pociągi i gołąb
 O godzinie 14.00 dwa pociągi wyruszyły ze stacji odległych
od siebie o 50 km. Jadą po tym samym torze wprost na siebie.
Wraz z jednym pociągiem wyruszył w podróż gołąb. Leciał ta
długo aż do dotarł do drugiego pociągu, wtedy zawrócił i
doleciał do pierwszego pociągu, znowu zawrócił i doleciał do
drugiego pociągu. I tak latał między pociągami dopóki się nie
zderzyły. Ile km przeleciał gołąb. Pociągi jadą z prędkością 25
km/h, a gołąb lata z prędkością 100 km/h.
E. Znaczenie wiedzy w rozwiązywaniu problemów
Przykład Anna ma rozłożyć 12 ciastek do 3 pudełek. W
jaki sposób ma to zrobić, aby podział był uczciwy?
Dziecko znające arytmetykę będzie uważać, że problem
ten to pytanie o dzielenie 12 na 3
Dziecko nie znające arytmetyki może myśleć, że problem
ten dotyczy relacji pomiędzy dzielącym a tymi, którzy
dostaną ciastka (motywacja, kogo lub bardziej, itd.)
1. Rola doświadczenia z problemami o identycznej lub
analogicznej strukturze
Przykład (Duncker): W jaki sposób naświetlić komórki rakowe,
jeżeli zbyt mocne naświetlanie zniszczy zdrową tkankę, a zbyt
słabe nie odniesienie efektu
Rozwiązanie: naświetlić słabym promieniowaniem równocześnie z
różnych stron
Gick i Holyoak (1980).
Grupa kontrolna  problem Dunckera  10% rozwiązań
Grupa E1  najpierw trzy historyjki w tym o minowaniu zamku
przy pomocy małych bomb wnoszonych przez żołnierzy z różnych
stron  20% rozwiązań problemu Dunckera
Grupa E2  to samo co E1 plus  jedna z historyjek jest podobna do
problemu z rakiem  75% rozwiązań problemu Dunckera
2. Wydobycie z pamięci adekwatnego schematu
abstrakcyjnego
Eksperyment Laury Novick i innych (1999)
Hipoteza: Studenci potrafią reprezentować nowy problem w
postaci wyuczonych wcześniej trzech typów abstrakcyjnych
diagramów:
Diagramów hierarchicznych
Macierzy wierszy i kolumn
Diagramu sieci powiązań
Który typ diagramu najlepiej odpowiada organizacji (większości) wykładów z psychologii
poznawczej?
Eksperyment: Osoby badane miały do rozwiązania od 12 do 15
problemów
Przykład
Samantha is an 8-month-old infant who is a very fussy eater.
She doesn't eat very much in one sitting, so her parents feed
her small meals at different times of the day. It turns out that
Samantha always eats on even-numbered hours (e.g., 8 a.m. or
2 p.m. but not 7 a.m. or 3 p.m.). She drinks 2 ounces of formula
every 4 hours beginning at 6 a.m. She eats a third of a 6-ounce
jar of fruit every 6 hours beginning at 6 a.m. She is fed a fourth
of a cup of cereal every 6 hours beginning at 8 a.m. Finally, she
eats half of a 6-ounce jar of baby vegetables at noon and then
again at 6 p.m. The family is going on an outing to the state
park. They are planning to leave the house at 7 a.m. and return
at 7 p.m. How many ounces of food and drink do Samantha's
parents need to bring for her?
G. Kontrolna: faza wstępna  6 minut czasu na rozwiązanie innego
zadania o podobnej strukturze
G. Eksperymentalna 1: przed każdym problemem 20 s. prezentacja
ogólnego diagramu (jak w przykładach wyżej)
G. Eksperymentalna 2: prezentacja diagramu plus przykład
Wynik: Osoby badane częściej wybierają poprawne rozwiązanie,
gdy mogą przyporządkować problem do ogólnego typu diagramu
3. Znaczenie doświadczenia w dziedzinie
Chase i Simon, 1973: osoby badane uczyły się na pamięć
układu 20 lub więcej figur na szachownicy. Układ był
przypadkowy lub pochodził ze środka rzeczywistej partii
Gdy układ był przypadkowy szachiści zapamiętywali 5,3
figury, laicy  2,6
Gdy układ pochodził ze środka gry, szachiści
zapamiętywali około 20 figur, laicy, około 5.
F. Rozwiązywanie problemów - znaczenie wglądu
Przykłady problemów wymagających wglądu:
1. Szympans, kij i banany,
2. Świeca na ścianie przy pomocy pudełka zapałek
3. Problem naszyjnika:
Połącz trzy zestawy ogniw w jeden łańcuch
Masz 15 centów: rozpięcie ogniwa kosztuje 2 centy, a
zamknięcie 3 centy.
Wspólne cechy takich problemów:
1. Brak poczucia przybliżania się do rozwiązania
2. Nagła zmiana reprezentacji problemu
3. Specyficzny rodzaj procesów psychicznych
Tom Ormerod - wgląd może być wyjaśniony przy pomocy
heurystyki  podążania w górę - hill climbing
Zadanie - zrobić kółeczko w 3 ruchach:
monety można tylko obracać, nie można podnosić
w nowej pozycji moneta musi dotykać dwóch pozostałych
podczas przesuwania nie można ruszyć innych
stan końcowy
stan początkowy
W sumie jest 7426 możliwych 3 ruchowych sekwencji - tylko 2
prowadzą do poprawnego rozwiązania
w eksperymencie 6 osób na 19 znalazło poprawne rozwiązanie
w ciągu 10 minut
Heurystyka podążania w górę również wyjaśnia wgląda
w problemie 9 kropek
W której z poniższych sytuacji zadanie 9 kropek będzie
łatwiejsze do rozwiązania:
A. Definicje twórczości
1. Twórcze jest to, co nowe i wartościowe
Nowe dla kogo? Wartościowe dla kogo?
Def. Morrisa Steina:  ...twórczość to proces prowadzący do
nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub
do przyjęcia dla pewnej grupy w pewnym okresie.
2. Twórczość jest cechą osoby a nie cechą wytworu - jest to zdolność
do produkowania wytworów nowych i wartościowych
Podejście elitarne vs podejście egalitarne
Twórczość przyziemna
" produktywność (wytwory symboliczne),
" tworzenie i wykorzystywanie plastycznych form
reprezentacji
Robocza definicja twórczości Phila Johnson-Lairda (1993)
NONCE NONKI
Novel for the individual. Nowość dla jednostki
Optionally original for society. Oryginalność dla społeczeństwa
Not determinstic process, Nie - determinizm
Constraints on or Criteria for the process. Kryteria
Existing Elements of some sort. Istniejące wytwory
Nie - determinizm
(indeterminizm) - karykatury
Leonarda da Vinci
Johnson-Laird, 2007 - trzy typy procesów twórczych, czyli co
to jest indeterminizm
" Proces neo - darwinowski - przypadkowe idee, niektóre
mogą okazać się skuteczna
" Dwa stadia: generowanie pomysłów, ocena zanim zostaną
zrealizowane, wykorzystywanie poprzedniej wiedzy,
wyciąganie wniosków
" Proces neo - lamarkowski (?!) - wszystkie kryteria brane są
pod uwagę w fazie generowania - przypadkowy wybór w
czasie oceny (przykład: improwizacja jazzowa), to co
wygenerowane w zasadzie jest od razu dobre
A dobrym przykładem dla wszystkich tych procesów jest &
gotowanie, dlaczego?
Kryteria twórczości
Triada kryteriów twórczości Edwarda Nęcki
Reakcja odbiorcy:
 skuteczne zdziwienie
Cechy wytworu:
początkowa nieufność
" trafność
efekt powtórnej oceny
" oryginalność
 nigdy bym na to nie wpadł
" niezwykłość
 tak bym właśnie zrobił
" konieczność
" wartość estetyczna
Twórczość
Cechy procesu:
ruchliwość
synteza
aktywność
przełamanie bloku mentalnego
działanie w sytuacji niedoboru
B. Psychometryczne badania twórczości (J.P. Guilford)
Twórczość do myślenie dywergencyjne - liczne pomysły w
problemach natury otwartej.
Płynność, giętkość i oryginalność myślenie dywergencyjnego
należy badać za pomocą testów psychologicznych
Testy Guilforda:
Test Niezwykłych Zastosowań
Do czego może służyć cegła?
oryginalność / płynność / giętkość / elaboracja (opracowanie)
Test Odległych Konsekwencji
Co by było, gdyby ludzie mieli trzy nogi?
Test odległych skojarzeń S.A. Mednicka
Co łączy: 1. Telefon - życie - odcinek
2. Teatr - mięso - odzież
3. Szkoła - światło - oliwa
I przykład trudniejszy co pasuje do tych słów:
Cottage : Blue: Mouse
Który rysunek jest bardziej
twórczy?
Co to jest?
" nie da się obiektywnie ocenić jakości odpowiedzi np. w testach
Guilforda
" często wskaz
niki są zbyt uproszczone - np. oryginalność =
rzadkość
" wiele zależy od postawy osoby badanej
" trudności z oceną trafności zewnętrznej
" czy testy badają twórczość czy inne umiejętności (dziwaczność,
poczucie humoru).
C. Teorie twórczości
1. Teorie rewizjonistyczne (w sumie poznawcze)
Daniel Perkins: Twórczość nie jest niczym szczególnym
"Creating occurs when ordinary mental processes in an able person are
marshaled by creative ... intentions". Perkins (1981)
Twórczość to przede wszystkim twórczy cel (cf. John Nash -
oryginalna idea)
Robert Weisberg: Teoria stopniowego przyrostu
"Creative individuals possess no extraordinary characteristics -- basically
they do what we are all capable of doing - Weisberg (1986)
Twórczość to stopniowy przyrost wiedzy i umiejętności
najczęściej będący rezultatem  zanurzenia się (około 10 lat) w
jakiejś dziedzinie)
Genialność jest jedynie mitem podtrzymywanym przez
psychologów - ingorantów
Procesy poznawcze i twórczość
Uwaga - wykorzystywanie incydentalnych wskazówek
(Mendelshon, 1976)
znaczenie uwagi ekstensywnej (A. Kolańczyk)
tendencja do gorszego funkcjonowania osób twórczych w
sytuacji wymagającej ignorowanie pewnych bodz
ców
(cech bodz
ca) (Nęcka, gorsze rozwiązywanie testu
Stroopa).
Wyobraz
nia (A Einstein  twórczość to tworzenie obrazów w
wyobraz
ni)
Eksperymenty Finkego i współpracowników (1990)
Wymyśl coś co by wyglądało interesująco i mogło być użyteczne z
następujących przedmiotów:
Kategoryzowanie i pojęcia:
Otwarcie granic kategorii - kategorie rozmyte
Poszerzenie pola semantycznego
Redefinicja obiektu
Synteza pojęciowa
Zmiana kontekstu
Rewolucja pojęciowa
Inne procesy poznawcze
aktywne podejście do problemu - modyfikacja struktury
problemowej
użycie analogii - powielenie struktury (D. Gentner)
przezwyciężenie sztywnych nawyków i nastawień
2. Teorie pragmatyczne (jak ćwiczyć twórczość, a nie skąd się
bierze)
Podejście asocjacjonistyczne (S.A. Mednick) - twórczość to
odległe skojarzenia
Teoria postaci - twórczość do umiejętność domykania figury
3. Podejście psychoanalityczne
- teoria inkubacji Wallasa (1926): 4 fazy procesu twórczego:
przygotowanie, inkubacja, olśnienie, weryfikacja
4. Egzotyczne podejście do twórczości:
40 różnych dychotomii (Nęcka, 1992): myślenie boczne i
pionowe (de Bono), proces pierwotny i wtórny (Freud),
intuicja i rozumowanie logiczne (Arieti), przetwarzanie
prawo i lewo półkulowe (Gowan).
5. Systemowe ujęcie twórczości Sternberg
koncepcja inwestycyjna
Twórczość to jak granie na giełdzie
Premia za ryzyko
6. Koncepcja Transgresji - J. Kozielecki
transgresja - przekraczanie granic
motywacja hubrystyczna - dążenie do
potwierdzenia własnej wartości
D. Twórczość a różnice indywidualne
Inteligencja: hipoteza progu (IQ > 110 albo IQ > 120)
Badanie Wallacha i Kogana (1965) - twórczość,
inteligencja, osobowość dzieci szkolnych
Style poznawcze: niezależność od pola, refleksyjność, intuicja
Sternberg: samorząd umysłu
Osobowość: otwartość, wytrwałość, niezależność
Eysenck: obniżona skuteczność mechanizmu hamowania
poznawczego - twórczość albo psychotyczność
(chłód emocjonalny, zachowania aspołeczne,
niekonwencjonalność)
Paradoksalna struktura osobowości (McMullan, 1976):
autonomiczna motywacja samoistna + dążenie do osiągnięć
i uznania
Twórczość jest wynikiem interakcji między cechami osoby (Person)
przy odpowiednim nacisku środowiska (Press) i występowaniu
specyficznej kombinacji procesów poznawczych (Process)
Person (Barron & Harrington, 1981)
duże znacznie doświadczeń estetycznych,
szerokie zainteresowania,
zainteresowanie złożonymi sytuacjami
dużo energii
niezależność sądu
autonomia
intuicja,
pewność siebie
umiejętność godzenia sprzeczności
Druga litera P - Proces:
Csikszentmihalyi (2003):
Selekcja
Pole Dziedzina
Innowacja Socjalizacja
Osoba
Trzecia litera P - Press:
Harry Murray (1938)
Dostosowanie jednostki do środowiska
wzmacnianie twórczości:
atmosfera wolności, autonomii, pozytywne wzorce, zasoby
(czas), zachęty, atmosfera braku krytycyzmu, środowisko
ceniące innowacje
hamowanie twórczości:
biurokracja, brak autonomii z zasobów, niewłaściwe normy,
zarządzanie typu projektowego, informacje zwrotne, presja
czasowa, rywalizacja, nierealistyczne oczekiwania.
Twórczość jako proces typu 2 (Johnson-Laird, wcześniejszy
ślad)
Historia braci Wright: zróbmy latający rower)
1. Rower musi być ciągle w ruchu, bo inaczej
się przewróci)
Obrazki z wikipedii, teoria
psychologiczna  Johnson-Laird,
2005)
Latawiec nie spada, gdy jest odpowiedni wiatr
Jak manewrować latawcem, gdy się siedzi w środku?
Jak da się manewrować latawcem, to wystarczy dodać mu
mocy, na przykład zakładając silnik
, December 17, 1903, Orville piloting, Wilbur running at
wingtip