Stanisław Staszic (1755-1826)

Stanisław Staszic pochodził z rodziny mieszczańskiej. Urodził się w Pile, jako
syn burmistrza. Został księdzem, gdyż to była jedna z niewielu dróg dla
mieszczanina, która dawała szanse zdobycia znaczenia w życiu publicznym. Na
studiach w Lipsku, Getyndze i Paryżu otrzymał gruntowne wykształcenie
przyrodnicze. Po powrocie do kraju został nauczycielem dzieci Andrzeja
Zamoyskiego. Zajmował się badaniem Karpat. Był członkiem, a później prezesem
Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Położył duże zasługi na polu rozwoju szkolnictwa i
górnictwa w Polsce. Staszic łączył w sobie gruntowną i wszechstronną wiedzę z
głęboką szlachetnością serca. Szczególnie mocno przejmował go los mieszczan i
chłopów. Rozdał chłopom swój majątek w Hrubieszowskiem, a w testamencie zapisał
znaczne sumy na cele społeczne. Działalnością swą mował najważniejsze dziedziny
życia politycznego i społecznego. Poglądy swoje wyłożył w dwóch dziełach: w
"Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego" i w "Przestrogach dla Polski". Program
społeczno-polityczny Staszica wyrasta nie tylko z potrzeb mieszczaństwa i
chłopstwa, lecz także z głębokiej troski o kraj, z lęku przed utratą
niepodległości. Pisarz przywiązuje dużą wagę do wychowania młodzieży, dla
której celem powinno być dobro ojczyzny. Ponieważ szczęście społeczeństwa
wynika z użyteczności wszystkich jego członków, dlatego, jak pisał, "końcem
edukacji krajowej powinna być użyteczność obywatela". Proponuje, by w szkołach
stosowano zasadę łączenia teorii z praktyką, poszerzano wiedzę o własnym kraju,
pogłębiano wiadomości z matematyki, fizyki i chemii. Podkreśla konieczność
odebrania Kościołowi prawa opieki nad szkolnictwem, czym poparł zdecydowanie
program reform Komisji Edukacji Narodowej. Wiele rozsądnych postulatów wysunął
Staszic w dziedzinie organizacji władz państwowych i prawodawstwa w Polsce.
Żądał zniesienia liberum veto twierdząc, że "szczęśliwość większej części
obywatelów jest dobrem publicznym", domagał się przyznania sejmowi władzy
wykonawczej i przedstawicielstwa w nim mieszczan, którzy wraz z
przedstawicielami szlachty zasiadaliby w jednej izbie. Przeciwstawiał się
wolnej elekcji, wypowiadając się za tronem dziedzicznym. Mówił o konieczności
utworzenia stałej armii, na której utrzymanie płacić będzie szlachta.
Szczególną troską przejmował go los chłopa. Proponuje uwolnienie go od
pańszczyzny, nie mając jednak odwagi żądać uwłaszczenia chłopów. Postuluje, by
pańszczyznę zamienić na czynsz, by dziedzic nie miał prawa usunąć chłopa z
ziemi bez wyroku sądowego, by zniesiono sądy patrymonialne. Domaga się
większych praw dla mieszczan, ustaw zabezpieczających swobodny rozwój miast, co
byłoby drogą do uprzemysłowienia kraju. Niemałe znaczenie ma przy tym rozwój
handlu i rzemiosła. Osobne miejsce w jego dziełach zajmuje krytyka polskiej
magnaterii, którą wini za upadek kraju. Pisał: "Z samych panów zguba Polaków".
Oni zniszczyli, według Staszica, szacunek dla prawa, doprowadzili do rozbioru
Polski, swoim postępowaniem uczyli innych egoizmu, a nawet zdrady. Do dnia
dzisiejszego Stanisław Staszic uważany jest za najwybitniejszą postać polskiego
oświecenia. Doceniali go też jemu współcześni. Pogrzeb Staszica przybrał
charakter manifestacji, młodzież pielgrzymowała na jego grób na Bielanach,
mnożyły się wiersze ku czci zmarłego.