BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2006
W artykule omówiono postanowienia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/44/WE w sprawie
doc. dr inż. DANUTA AUGUSTYŃSKA
minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa, dotyczących narażenia pracowników
dr inż. PIOTR KOWALSKI
na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (drganiami mechanicznymi). Zaprezentowano również
Centralny Instytut Ochrony Pracy
wymagania polskich przepisów prawnych wdrażających dyrektywę 2002/44/WE.
 Państwowy Instytut Badawczy
A strategy of protection against vibration at work  New European and Polish regulations
This paper analyses the provisions of Directive 2002/44/EC of the European Parliament and of the Council
on the minimum health and safety requirements regarding the exposure of workers to the risks arising
from physical agents (vibration). Also presented are the provisions of Polish regulations which implement
Directive 2002/44/EC.
wej lub mieszanej: naczyniowo-nerwowej i kostno- malnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia
Wstęp
-stawowej [3]. Najczęściej rejestrowaną postacią i bezpieczeństwa pracowników narażonych
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
zespołu wibracyjnego jest tzw. postać naczyniowa, na czynniki fizyczne [5].
miały obowiązek wprowadzenia w życie do dnia
Ostatecznie, 25 czerwca 2005 r. Parlament
charakteryzująca się napadowymi zaburzeniami
6 czerwca 2005 r. przepisów wdrażających
Europejski i Rada  uwzględniając opinie ko-
krążenia krwi w palcach rąk. Występujące wówczas
postanowienia dyrektywy Parlamentu Europej-
mitetów doradczych Unii  przyjęły dyrektywę
napadowe skurcze naczyń krwionośnych objawiają
skiego i Rady 2002/44/WE z dnia 25 czerwca
2002/44/WE w sprawie minimalnych wymagań
się blednięciem opuszki jednego lub więcej palców.
2002 r. w sprawie minimalnych wymagań
w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa,
Ta postać zespołu wibracyjnego to tzw. objaw
w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa,
dotyczących narażenia pracowników na ryzyko
Raynoda.
dotyczących narażenia pracowników na ryzyko
spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracją),
Narażenie na drgania mechaniczne o ogólnym
spowodowane czynnikami fizycznymi (drganiami
jako szesnastą dyrektywę szczegółową w rozu-
działaniu na organizm człowieka (przekazywane
mechanicznymi) [1]. Dyrektywa ta jest pierwszą
mieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG.
do organizmu przez stopy lub części tułowia,
dyrektywą europejską określającą strategię
w szczególności miednicę lub plecy), tzw. drgania
ochrony pracowników przed drganiami mecha-
ogólne, może być przyczyną zmian chorobowych
Postanowienia
nicznymi.
w układzie kostnym (głównie w odcinku lędz
wio-
dyrektywy 2002/44/WE
Drgania mechaniczne (wibracje) są jednym
wym kręgosłupa) i narządów wewnętrznych.
z czynników środowiska pracy, na który uskarża
W celu zapobiegania szkodliwemu wpływowi
Zespół bólowy kręgosłupa, będący następstwem
się znaczny odsetek pracowników w państwach
drgań mechanicznych na zdrowie i bezpieczeń-
zmian chorobowych, a występujący u osób
członkowskich Unii Europejskiej (w tym w Polsce).
stwo pracowników, dyrektywa ustanawia warto-
narażonych zawodowo na drgania ogólne,
Na pytanie zadane w ankiecie*: Czy jest Pan/i na-
ści graniczne ekspozycji na drgania mechaniczne
został uznany w niektórych krajach (np. w Belgii
rażony na wibracje od narzędzi ręcznych, maszyn
oraz wartości progów działania, przy których
i w Niemczech) za chorobę zawodową, podob-
itp.?  blisko 25% pracowników odpowiedziało:
pracodawca jest zobowiązany podjąć określone
nie jak zespół wibracyjny będący następstwem
Tak, przez co najmniej jedną czwartą czasu pracy,
działania prewencyjne.
działania drgań miejscowych [4].
a ponad 10% (ok. 20 milionów)  Przez cały lub
W przypadku drgań miejscowych:
Na drgania ogólne narażeni są przede
prawie cały czas pracy [2].
" wartość graniczna dziennej ekspozycji
wszystkim kierowcy, motorniczy, maszyniści oraz
Narażenie na drgania mechaniczne przenoszo-
odniesiona do 8 godzin wynosi A(8)h = 5 m/s2.
operatorzy maszyn budowlanych i drogowych,
ne do organizmu człowieka przez kończyny górne,
" wartość progu działania (czyli wartość
a także pracownicy obsługujący w pozycji stojącej
tzw. drgania miejscowe, może być przyczyną
maszyny i urządzenia stacjonarne. dziennej ekspozycji odniesiona do 8 godzin
choroby zawodowej  tzw. zespołu wibracyjnego
Pierwsza propozycja dyrektywy europejskiej, określająca próg działania) wynosi A(8)h =
w postaci naczyniowo-nerwowej, kostno-stawo-
uwzględniającej obowiązek ochrony przed drga- 2,5 m/s2.
niami mechanicznymi, została przedstawiona Wartość dziennej ekspozycji odniesiona
* Przegląd warunków pracy przeprowadzony w latach
przez Komisję w latach 1993  1994 w ramach do 8 godzin A(8)h wyrażona jest jako równoważ-
2000  2001 przez Europejską Fundację Poprawy
Warunków Życia i Pracy w Dublinie.
propozycji dyrektywy Rady dotyczącej mini- na dla 8 h wartość sumy wektorowej skutecz-
8
BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2006
nych, skorygowanych częstotliwościowo wartości " odpowiedzialność pracodawcy za przedłu- wprowadzenia granicznych wartości ekspozycji
przyspieszenia drgań, wyznaczonych dla trzech żenie okresu narażenia na drgania ogólne poza na drgania mechaniczne. W odniesieniu do urzą-
składowych kierunkowych ahwx, ahwy, ahwz. normalne godziny pracy dzeń stosowanych w sektorach rolnictwa i leśnic-
W zakresie metod pomiarów i wyznaczania " szczególne warunki pracy, np. niskie tem- twa przysługuje prawo do przedłużenia okresu
ekspozycji pracowników na drgania miejscowe peratury. przejściowego o nie więcej niż cztery lata.
dyrektywa odnosi się do normy międzynarodowej Uwzględniając postęp techniczny i dostęp- W odniesieniu do transportu morskiego i lot-
ISO 5349-1:2001 (PN-EN ISO 5349-1:2004) [6]. ność środków redukcji drgań, pracodawca niczego państwa członkowskie mogą odstąpić
W przypadku drgań ogólnych: powinien eliminować u z
ródła lub ograniczać od przestrzegania wartości granicznych ekspozycji
" wartość graniczna dziennej ekspozycji do minimum ryzyko wynikające z narażenia na drgania ogólne w przypadkach uzasadnionych
odniesiona do 8 godzin wynosi A(8)w = 1,15 m/s2, na drgania mechaniczne. istniejącym stanem techniki i okolicznościami.
lub w przypadku dawki drgań (VDV) 21 m/s1,75. Gdy przekroczone są wartości progów W przypadku, gdy ekspozycja pracownika
" wartość progu działania wynosi w przy- działania, pracodawca jest zobowiązany ustalić na drgania mechaniczne utrzymuje się poniżej
padku dziennej ekspozycji A(8)w = 0,5 m/s2, i wdrożyć program działań technicznych i/lub wartości progów działania, lecz podlega okre-
a w przypadku dawki drgań (VDV) 9,1 m/s1,75. organizacyjnych, zmierzających do ograniczenia sowo znacznym wahaniom i może sporadycznie
Dzienna ekspozycja A(8)w wyrażona jest jako narażenia, uwzględniający w szczególności: przekraczać wartość graniczną ekspozycji,
równoważna dla 8 h wartość przyspieszenia  inne metody pracy i środki pracy związane państwa członkowskie mogą także zgodzić się
drgań, obliczona jako dominująca (największa) z mniejszym narażeniem na drgania na odstępstwa od tej wartości. Jednakże w tym
skuteczna wartość skorygowanego częstotli-  urządzenia ograniczające drgania ogólne przypadku wartość ekspozycji wyrażona średnią
wościowo przyspieszenia drgań (lub największa (np. wibroizolowane siedziska) i drgania miejsco- dla okresu 40 godzin nie może być większa niż
wartość dawki drgań VDV), spośród wyznaczo- we (np. wibroizolowane uchwyty narzędzi) wartość graniczna ekspozycji.
nych wartości trzech składowych kierunkowych  programy konserwacji środków pracy
z uwzględnieniem właściwych współczynników i stanowisk pracy
Wdrożenie dyrektywy 2002/44/WE
1,4awx, 1,4awy, awz.  informowanie i szkolenie pracowników
do prawa krajowego
W zakresie metod pomiarów dyrektywa odnosi w zakresie bezpiecznego użytkowania środków
Postanowienia dyrektywy dotyczącej drgań
się do normy międzynarodowej ISO 2631-1:1997 [7]. pracy
Jednak obecnie, zdaniem autorów, do pomiarów  odpowiednie harmonogramy pracy z prze- mechanicznych 2002/44/WE zostały wdrożone
do prawa krajowego, równolegle z postanowie-
i wyznaczania dziennej ekspozycji na drgania rwami na odpoczynek
niami dyrektywy 2003/10/UE dotyczącej hałasu
ogólne należy stosować nową normę europejską  odzież chroniącą przed zimnem i wilgocią.
[9], rozporządzeniem ministra gospodarki
EN 14253 (2003) (PN-EN 14253) [8]. W żadnym przypadku ekspozycja pracowni-
i pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie
Uwzględniając wartości graniczne dziennej ków na drgania nie może przekraczać wartości
bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach
ekspozycji na drgania mechaniczne i wartości granicznych dziennej ekspozycji. Jeśli mimo
związanych z narażeniem na hałas lub drga-
progów działania, dyrektywa określa obowiązki podjętych środków dochodzi do przekroczenia
nia mechaniczne [10].
pracodawców w zakresie ochrony pracowników tych wartości, pracodawca ustala przyczyny prze-
Dyrektywa 2002/44/WE, określając minimalne
przed ryzykiem wynikającym lub mogącym kroczenia, uzupełnia środki ochronne i prewen-
wymagania w zakresie ochrony pracowników
wynikać z narażenia na drgania mechaniczne cyjne, aby zapobiec ponownemu przekroczeniu
przed drganiami mechanicznymi, pozostawia pań-
podczas pracy. wartości granicznych.
stwom członkowskim wybór między utrzymaniem
Podstawowym obowiązkiem pracodawcy Pracodawca jest zobowiązany zapewnić
w mocy istniejących a przyjęciem bardziej korzyst-
jest wyznaczenie i ocena ryzyka zawodowego. pracownikom narażonym na drgania informacje
nych przepisów w zakresie ochrony pracowników,
W tym celu pracodawca powinien ocenić i w razie i szkolenie w zakresie wyników oceny ryzyka
w szczególności możliwość ustalenia w odniesieniu
potrzeby, dokonać pomiarów dziennej ekspozycji zawodowego, wartości granicznych ekspozycji
do drgań mechanicznych niższych wartości pro-
na drgania mechaniczne. Dopuszcza się ocenę i wartości progów działania oraz środków podję-
gów działania lub wartości granicznych dziennej
ekspozycji w drodze obserwacji konkretnych tych dla jego wyeliminowania lub ograniczenia.
ekspozycji. Wdrożenie dyrektywy nie może bo-
sposobów wykonywania pracy i odniesienia się W przypadku przekroczenia wartości progów
wiem uzasadniać regresu w stosunku do sytuacji
do odpowiednich danych dotyczących przewi- działania, pracownikom przysługuje odpowiednia
już istniejącej w danym państwie członkowskim.
dywanych wartości ekspozycji, odpowiadających opieka zdrowotna, w tym badania kontrolne
Biorąc to pod uwagę, oraz fakt, że wartości
urządzeniom stosowanym w konkretnych wa- stanu zdrowia.
najwyższych dopuszczalnych natężeń (NDN)
runkach, włącznie z informacją od producenta W przypadku stwierdzenia schorzenia lub
drgań mechanicznych, określone w odrębnym
urządzeń. szkodliwego wpływu dla zdrowia, które lekarz lub
rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej
Ocena i pomiary powinny być planowane specjalista uzna za skutek narażenia na drgania
z dnia 29 listopada 2002 r. [11], są niższe od wartości
i realizowane w odpowiednich odstępach czasu mechaniczne:
granicznych ekspozycji określonych w dyrektywie
przez właściwe, kompetentne służby lub osoby. " lekarz lub osoba odpowiednio wykwalifiko-
2002/44/WE, do rozporządzenia ministra gospo-
Dane uzyskane z oceny i/lub pomiarów powinny wana informuje pracownika o wynikach badania
darki i pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. wprowadzono
być przechowywane w odpowiedniej postaci, " pracodawca dokonuje analizy oceny ryzyka
jedynie wartości progów działania. W rozporzą-
umożliwiającej odwołanie się do nich w póz
niej- i podjętych dotychczas środków prewencyjnych,
dzeniu tym określono natomiast obowiązki praco-
szym etapie. wdraża środki konieczne do wyeliminowania za-
dawców, gdy przekroczone są wartości NDN drgań
Dokonując oceny ryzyka, pracodawca jest zo- grożenia, zasięgając porady specjalisty z zakresu
mechanicznych i wartości progów działania.
bowiązany wziąć pod uwagę m.in.: medycyny pracy lub innej osoby o odpowiednich
W tabeli (str. 10.) przedstawiono najważniejsze
" poziom, rodzaj i czas trwania narażenia kwalifikacjach albo właściwego organu, uwzględ-
obowiązki pracodawców w zakresie ochrony
" wartości graniczne ekspozycji i wartości nia możliwość przeniesienia pracownika do innej
pracowników przed drganiami mechanicznymi
progów działania pracy, przy której nie występuje ryzyko związane
według rozporządzenia ministra gospodarki
" skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracow- z dalszą ekspozycją, zapewnia systematyczną
i pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. wdrażającego
nika wynikające z interakcji drgań mechanicznych opiekę zdrowotną i ocenę stanu zdrowia pracow- postanowienia dyrektywy 2002/44/WE. Przepisy
i miejsca pracy lub środków pracy ników narażonych na podobną ekspozycję.
rozporządzenia dotyczą wszystkich sektorów go-
" istnienie urządzeń zastępczych, zaprojekto- Dyrektywa wprowadza pięcioletni okres przej- spodarki, w tym transportu morskiego i lotniczego
wanych tak, aby ograniczyć narażenie na drgania ściowy na wdrożenie postanowień dotyczących oraz rolnictwa i leśnictwa.
9
BEZPIECZEC
STWO PRACY 5/2006
NAJWAŻNIEJSZE OBOWIĄZKI PRACODAWCÓW W ZAKRESIE OCHRONY PRZED DRGANIAMI MECHANICZNYMI
PIŚMIENNICTWO
WEDŁUG PRZEPISÓW ROZPORZĄDZENIA MINISTRA GOSPODARKI I PRACY [10] WDRAŻAJĄCEGO POSTANOWIENIA
[1] Directive 2002/44/WE of the European Parliament
DYREKTYWY 2002/44/WE [1]
and of the Council of 25 June 2002 on the minimum
The main obligations of employers regarding controlling vibration at work  the requirements of the Polish regulations
health and safety requirements regarding the exposure
[10] which implement directive 2002/44/EC [1]
of workers to the risks arising from physical agents
(vibration). (Sixteenth individual Directive within the
Dzienna ekspozycja na drgania mechaniczne meaning of Article 16(1) of Directive 89/391/EEC). OJ
Wymagane działania A(8)h < 2,5 m/s2 A(8)h = 2,5 m/s2 A(8)h = 2,8 m/s2 L177, 06.07.2002
A(8)w < 0,5 m/s2 A(8)w = 0,5 m/s2 A(8)w = 0,8 m/s2
[2] Augustyńska D. Ochrona przed hałasem i drganiami
23 4
1
mechanicznymi w środowisku pracy  stan zagad-
nienia w roku wstąpienia Polski do Unii Europejskiej.
Wyznaczenie i ocena ryzyka
 Bezpieczeństwo Pracy , 5(394)2004
Pracodawca dokonuje pomiarów wielkości charakteryzujących
drgania mechaniczne oraz porównuje wyniki tych pomiarów
[3] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 lipca
z wartościami NDN [11] * i wartościami progów działania [10]
2002 r. w sprawie wykazu chorób zawodowych, szcze-
Tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonania pomiarów, sposób gółowych zasad postępowania w sprawach zgłaszania
rejestrowania i przechowywania wyników oraz udostępniania
podejrzenia, rozpoznawania i stwierdzania chorób
pracownikom określają przepisy w sprawie badań i pomiarów
zawodowych oraz podmiotów właściwych w tych
czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy [12]
sprawach. DzU nr 132, poz. 1115
Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe związane z narażeniem
[4] Koton J., Kowalski P. Drgania mechaniczne.
pracowników na drgania mechaniczne wynikające z cech

W: Czynniki szkodliwe w środowisku pracy  war-
miejsca pracy oraz stosowanych środków lub procesów pracy
tości dopuszczalne 2005, pod red. D. Augustyńskiej
ze szczególnym uwzględnieniem m.in.:
 poziomu i rodzaju narażenia i M. Pośniak, CIOP-PIB
 czasu trwania narażenia
[5] Commission proposal for a Council Directive on the
 skutków dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika wynikających
minimum health and safety requirements regarding the
z interakcji między hałasem i drganiami mechanicznymi
exposure of workers to the risk arising from physical
i oddziaływań drgań mechanicznych na środki pracy lub miejsce
pracy agents. 93/C77/02, OJ C77,C77, 18.03.1993; 94/C
 wpływu niskich temperatur i zwiększonej wilgotności
230/03, OJ C230, 19.08.1994
na pracowników narażonych na drgania miejscowe
[6] PN-EN ISO 5349  1:2004 Drgania mechanicz-
 informacji dotyczących poziomu emisji drgań mechanicznych
ne. Pomiar i wyznaczanie ekspozycji człowieka
dostarczonych przez producenta środków pracy
 informacji uzyskanych w wyniku profilaktycznych badań na drgania przenoszone przez kończyny górne. Część 1:
lekarskich pracowników [13]
Wymagania ogólne. (ISO 5349-1:2001)
Ocena ryzyka powinna być udokumentowana oraz dokonywana
[7] ISO 2631-1:1997 Mechanical vibration and shock
każdorazowo, gdy nastąpiły zmiany warunków wykonywania pracy
 Evaluation of human exposure to whole-body vibra-
lub jeśli konieczność weryfikacji wykażą wyniki profilaktycznych
tion  Part 1: General requirements
badań lekarskich
[8] PN-EN 14253:2003 (U) Drgania mechaniczne.
Unikanie i eliminowanie ryzyka
Pomiar i obliczanie zawodowej ekspozycji na drgania
Pracodawca eliminuje u z
ródła ryzyko zawodowe związane

o ogólnym działaniu na organizm człowieka dla
z narażeniem na drgania mechaniczne albo ogranicza je
potrzeb ochrony zdrowia. Wytyczne praktyczne (EN
do możliwie najniższego poziomu, uwzględniając dostępne
14253:2003)
rozwiązania techniczne oraz postęp naukowo-techniczny
W przypadku osiągnięcia lub przekroczenia wartości progów [9] Directive 2003/10/EC of the European Parliament

działania [10] pracodawca sporządza i wprowadza w życie
and of the Council of 6 February 2003 on the minimum
program działań organizacyjno-technicznych zmierzających
health and safety requirements regarding the exposure
do ograniczenia narażenia na drgania mechaniczne. Program
of workers to the risks arising from physical agents
powinien uwzględniać w szczególności:
(noise) (seventeenth individual Directive within the
 unikanie procesów lub metod pracy powodujących narażenie
meaning of Article 16(1) of Directive 89/391/EEC), OJ
na drgania mechaniczne i zastępowanie ich innymi, stwarzającymi
L42, 15.02.2003
mniejsze narażenie
 dobieranie środków pracy o możliwie najmniejszym poziomie
[10] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia
emisji drgań mechanicznych
5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny
 ograniczenie narażenia na drgania mechaniczne takimi środkami
pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas
technicznymi, jak: materiały, elementy i układy izolujące i tłumiące
lub drgania mechaniczne. DzU nr 157, poz. 318
drgania, w tym amortyzowane siedziska, uchwyty i rękawice
antywibracyjne
[11] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej
 projektowanie miejsc pracy i rozmieszczenie stanowisk pracy
z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych do-
w sposób umożliwiający izolację od z
ródeł drgań mechanicznych
puszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych
oraz ograniczający jednoczesne oddziaływanie wielu z
ródeł na
dla zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 217, poz. 1833;
pracownika
 ograniczenie czasu i poziomu narażenia oraz liczby osób zm. DzU 2005, nr 212, poz. 1769
narażonych na drgania mechaniczne przez właściwą organizację
[12] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwiet-
pracy, w szczególności stosowanie skróconego czasu pracy
nia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników
lub przerw w pracy i rotacji na stanowiskach pracy
szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU
Narażenie indywidualne pracownika (rzeczywiste narażenie
nr 73, poz. 645

po uwzględnieniu redukcji uzyskanej w wyniku stosowania
środków ochrony indywidualnej) nie może przekroczyć wartości
[13] Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
NDN [11]
z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania ba-
Środki ochrony indywidualnej dań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej
opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń
W przypadku gdy wielkości charakteryzujące drgania mechaniczne
lekarskich wydawanych do celów przewidzianych
przekraczają wartości progów działania oraz występuje

konieczność ochrony przed zimnem i wilgocią, pracodawca w Kodeksie pracy. DzU nr 69, poz. 332; ostatnia zm.
zapewnia pracownikom narażonym na działanie drgań ogólnych
DzU 2001, nr 128, poz. 1405
odzież ochronną, a pracownikom narażonym na działanie drgań
miejscowych  rękawice antywibracyjne
Informowanie i szkolenie pracowników
Publikacja opracowana na podstawie wyników
uzyskanych w ramach II etapu programu wielo-
Pracodawca zapewnia pracownikom narażonym na działanie

drgań mechanicznych informacje i szkolenie w zakresie wyników letniego pn.  Dostosowywanie warunków pracy
oceny ryzyka zawodowego, potencjalnych jego skutków i środków
w Polsce do standardów Unii Europejskiej dofi-
niezbędnych do wyeliminowania lub ograniczenia tego ryzyka
nansowywanego w latach 2005-2007 w zakresie
badań naukowych przez Ministerstwo Edukacji
i Nauki. Główny koordynator: Centralny Instytut
* W przypadku stanowisk pracy kobiet w ciąży oraz młodocianych dopuszczalne wartości drgań mechanicznych są określone w przepisach
Ochrony Pracy  Państwowy Instytut Badawczy
w sprawie prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (DzU 2002, nr 127, poz. 1092) oraz w przepisach w sprawie prac
wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudnienia przy niektórych z tych prac (DzU 2004, nr 200, poz. 2047).
10