Mazowieckie Studia Humanistyczne
Nr 2, 1997
Ludwik Hass
CENZURA I INNE MECHANIZMY STEROWANIA
HISTORYKAMI W PRL
(Osobiste doświadczenia i przemyślenia)
Cenzura PRL-owska jest zamkniętym fragmentem, raczej drobnym podro-
zdziałem niż choćby rozdziałem, dziejów PRL. Poważniejsze bowiem zastano-
wienie się nad rolą tej instytucji w życiu umysłowym i publicznym, zwłaszcza
w rozwoju historiografii polskiej, w ciągu minionych ponad czterech dekad pro-
wadzi do wniosku, że była jednym z kilku instrumentów, jakimi warstwa biuro-
kracji stalinowskiej w Polsce ukierunkowywała twórczość historyków krajowych,
sterowała nią i reglamentowała. W tym skomplikowanym mechanizmie cenzura
pełniła niejako rolę - że odwołam się do średniowiecznej analogii -  ramienia
świeckiego" Świętej Inkwizycji, czyli Wydziału Nauki Komitetu Centralnego
PZPR, bądz
nawet jego Biura Politycznego. Rządzący sięgali po jej sankcje, kiedy
innymi drogami czegoś osiągnąć nie potrafili. Obecnie, gdy również dzieje PRL
i nią rządzącej faktycznej monopartii należą do przeszłości, nic - wydawałoby
się - nie stoi na przeszkodzie pełnemu zbadaniu przez historyka zasygnalizowa-
nego mechanizmu oddziaływania na historiografię, wypowiedzeniu się na temat
szkód, jakie przyniósł rozwojowi badań historycznych, korzyści przecież - co
być winno chyba sprawą ewidentną, bezsporną - z natury swej przynieść nie
mógł. Chyba, że staniemy na stanowisku, iż istnieją kwestie, dziedziny, w któ-
rych ujawnienie całej prawdy, nawet po upływie sporego czasu, wręcz wieków,
nie jest wskazane, nawet szkodliwe. Casus Liber chamorum Waleriana Nekan-
dy-Trepki, opracowania - niechaj będzie że paszkwilanckiego, lecz dotyczącego
ludzi od wieków już nieżyjących - każe się poważnie zamyśleć. Wszak próba
wydania tego utworu drukiem w pierwszych latach naszego wieku została stor-
pedowana, a ukazanie się - dopiero w PRL - niejako było uwarunkowane uprzed-
nim obaleniem dotychczasowych porządków społecznych i politycznych nasze-
go kraju. Wypada się zastanowić nad mechanizmami rozmaitego rodzaju cen-
zur, zwłaszcza zaś nieformalnych, za to szczególnie długotrwale funkcjonujących.
Ograniczając się zaś do wspomnianych nieformalnych mechanizmów cen-
zury PRL-owskiej, to - już na wstępie - wypada zaznaczyć, że uczestniczyli w
86 Ludwik Hass
nich również ludzie nadal funkcjonujący w środowisku historyków, nieraz w tym
czy innym ich kręgu cieszący się autorytetem. Niektórzy z nich, o czym będzie
jeszcze mowa, piekli przy tym ognisku represji swoje prywatne pieczenie. Nie-
wykluczone zatem, że przytoczenie takich nazwisk bądz
uniemożliwiłoby publika-
cję przyczynków na temat zasygnalizowanej w tytule problematyki, bądz
nara-
ziłoby piszącego na rozmaite przykrości, do procesów sądowych włącznie. Za-
skarżony nie zawsze mógłby dostarczyć materialnych dowodów potwierdzających
podane przez siebie informacje. Najczęściej raczej prócz własnego zapewnienia,
że tak było, na nic nie mógłby się powołać. W jednych przypadkach świadkowie
opisywanych przezeń faktów nie żyją, w innych najczęściej odmówią ich po-
twierdzenia ( przecież Pan rozumie, nie wypada mi tego uczynić, są względy...";
czy też wręcz -  nie plącz mnie w swoje sprawy"). W tej sytuacji w poniższych
rozważaniach została zastosowana - ze wspomnianej konieczności - maksyma,
może niezbyt moralna, a będąca odwrotnością normy, zresztą dla historyków
zabójczej, czyli de mortuis nihil nisi bene. Więc w danym przypadku żyjący, o któ-
rych wypadnie wypowiadać się negatywnie, pozostaną bezimienni, przynajmniej
względnie. Historycy starszych pokoleń na ogół ich rozszyfrują. I jeszcze jedno
przedstawione ograniczenie, natury już ściśle indywidualnej, będzie dotyczyć
wyłącznie dziesięcioleci po 1956 r., czyli tych czasów PRL, które piszący zna
z autopsji. Dopiero bowiem w połowie 1957 r. uzyskał możność powrotu do Polski.
Najogólniej biorąc, oddziaływanie cenzury w ścisłym słowa znaczeniu na
historiografię polską można podzielić na czynne i bierne. W pierwszym przy-
padku będzie to bardziej czy mniej bezpośrednia ingerencja urzędu w teksty
autorskie, po uniemożliwienie ich ukazania się włącznie. Temu na ogół bywają
poświęcone rozmaite przyczynki, w jakimś stopniu również niniejszy. Mianem
biernego oddziaływania można określić utrudnianie korzystania z opublikowa-
nych opracowań, wydawnictw z
ródeł bądz
czasopism przez niedopuszczanie ich
do obiegu, również naukowego.
Ta druga funkcja cenzury, zdaniem piszącego, raczej niewiele szkód poczy-
niła w naszej nauce historycznej. Do publikacji bowiem zagranicznych czy kra-
jowych sprzed 1945 r., jeśli były przechowywane w polskich bibliotekach nau-
kowych w PRL, nawet gdy ich udostępnienie było obwarowane najsurowszymi
rygorami - odrębna sprawa to archiwalia i pokrewne rękopisy względnie ma-
szynopisy - badacze potrafili dotrzeć. Oczywiście, wymagało to zabiegów dla
niejednego mocno kłopotliwych, choćby pisma cieszącego się autorytetem opie-
kuna naukowego danego historyka. Pewne utrudnienie polegało na tym, że karty
katalogowe  trefnych" tytułów nie wszędzie włączano do ogólnie dostępnych
katalogów. Trzeba więc było posiąść odpowiednią na ten temat wiedzę, której
nigdzie nie wykładano, mogli nią służyć jedynie bardziej doświadczeni koledzy,
niekiedy również pracownicy biblioteczni. Spotkać też można było takich  roz-
sądnych" badaczy, którzy nie pragnęli zapoznać się z zabronionymi pozycjami,
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 87
żeby głowy sobie nie  zamulać" niesłusznymi wiadomościami czy poglądami.
Wszak nawet mimowoli mogą potem dojść do głosu w twórczości, w konsekwen-
cji więc stać się z
ródłem trudności cenzuralnych czy przykrości politycznych.
Tacy  racjonaliści" na usprawiedliwienie swoich mniej czy bardziej ewidentnych
przekłamań, jeśli nie czegoś gorszego, po latach twierdzili, że nie wiedzieli, nawet
czegoś o czym w maglu opowiadano, gdyż nie mieli dostępu itd.
Pewne tytuły były autentycznie, fizycznie, niedostępne z tej prostej przy-
czyny, że biblioteki naukowe ich nie nabyły. Kierownictwa jednych książnic tak
postępowały, nie chcąc narażać się na zarzuty, że sprowadzają z zagranicy  szko-
dliwe śmiecie", inne - raczej bardzo nieliczne - tak postępowały z rzeczywiste-
go głębokiego przekonania. Jeszcze inne - w sytuacji niemal stałego niedoboru
dewiz - stojąc wobec dylematu co zakupić, wolały sprowadzać z zagranicy książ-
ki, którymi nie narażałyby się władzy zwierzchniej czy własnej organizacji par-
tyjnej. Sytuacje tego rodzaju, częstsze na prowincji, rzadkie zaś w Warszawie,
nie tylko zubożały wiedzę historyczną, miały jeszcze drugą stronę, nazwijmy ją
umownie personalną. Stosunkowo nieliczni, którzy uzyskali stypendia na wyja-
zdy naukowe na Zachód, automatycznie okazywali się w sytuacji uprzywilejo-
wanej. Mieli tam możność korzystania z  owocu zakazanego". To poniekąd rze-
czywiście wzbogacało ich horyzonty naukowe, co więcej - następnie umożli-
wiało czynić w publikacjach aluzje bądz
zamieszczać informacje, nawet odsyłacze
z
ródłowe, dzięki którym zdobywali opinię odważnych i wiele wiedzących. Nie-
kiedy badacz potrafił dotrzeć również do pozycji nie znajdujących się w księgo-
zbiorach publicznych, bez wyjazdu z kraju. Przywozili je bowiem ze sobą, w ten
czy inny sposób, omijając kontrole graniczne, powracający z delegacji zagranicz-
nych. Jednostki ze świata nauki, odgrywające zarazem ważną rolę w życiu pu-
blicznym, miały nawet w paszporcie zagranicznym jakąś zaszyfrowaną adnota-
cję, mówiącą że nie podlegają kontroli celnej. Inni, również tylko nieliczni, za-
łatwiali sobie przewóz prohibitów przez przekazywanie ich drogą dyplomatyczną
do MSZ, skąd je następnie odbierali. Cenzura zaś część książek i periodyków,
zatrzymanych w urzędach pocztowych bądz
na granicy, przekazywała mniej czy
bardziej - jej zdaniem - godnym uczonym. Tego rodzaju różnorodni szczęścia-
rze, jeśli nie byli tchórzem podszyci, kierując się rozmaitymi motywami czy
w przystępie dobrego humoru, takie publikacje udostępniali niektórym już mniej
godnym znajomym.
Nieporównanie istotniejsza dla rozwoju historiografii była owa czynna, in-
gerencyjna funkcja cenzury, spośród rozmaitych sposobów oddziaływania na
twórczość historyków najłatwiej uchwytna. Poniższe jej omówienie wymaga kilku
wstępnych konstatacji i uwag. Jest ono na swój sposób subiektywne. Jego z
ró-
dłem są bowiem wyłącznie doświadczenia osobiste, w których - z natury rzeczy
- element przypadku niewątpliwie odgrywa pewną rolę. Nie badałem przecież
archiwów cenzury. Pozostawiam to zajęcie m.in. niejednemu z takich, którzy ko-
88
Ludwik Hass
rzystali z jej płaszcza ochronnego, choćby po to, żeby za jego pomocą topić
swoich rywali naukowych (przykład tego rodzaju przytoczę). Pragnę zresztą -
przy sposobności - zwrócić uwagę, że zachowane archiwalia tego urzędu uległy
już selekcji nie tylko losowej, co jest udziałem wszelkiej dokumentacji histo-
rycznej, lecz od końca 1989 r. czy też od roku następnego innej, w pełni świado-
mej i ukierunkowanej, analogicznie i z podobnych względów, jak dokumentacja
aparatu bezpieczeństwa. Ulubieńcy czy pomocnicy nowej władzy - nieraz też
byli nimi  zawodowi" pomocnicy każdej władzy, więc i poprzedniej - zadbali
przecież o to, żeby nie padło na nich światło nienajlepsze. Zresztą, co może istot-
niejsze, od upowszechnienia się telefonu nie wszystko znajduje odzwierciedle-
nie na papierze. Przekazane tą nową drogą techniczną sugestie, rady, nawet istotne
polecenia niejako bezpowrotnie - jeśli nie odnotuje ich po latach pamiętnikarz,
kwestia na ile rzetelny - siłą rzeczą umykają z pola widzenia historyka. Wre-
szcie odwieczny problem życia, nie tylko publicznego: teoria a praktyka, czyli,
w przypadku naszego wątku, kwestia pojmowania przez urzędnika, nie tylko
cenzury, otrzymywanych dyrektyw i ich realizacji. Im bardziej jest zaawanso-
wana biurokratyzacja, tym bardziej wszystko to komplikuje się. W systemach
mniej czy bardziej autokratycznych - biurokracja może świetnie rozwijać się
nawet w ustrojach demokratycznych, przykładem Francja - nakładają się na to
walki grupowe na szczytach warstwy biurokracji (tzw. walki frakcyjne). Bierze
je w swoim służbowym zachowaniu pod uwagę nawet szeregowy członek apa-
ratu władzy, niekiedy świadomie opowiada się po stronie jednej czy drugiej gru-
py. Toteż poniższe będzie się opierać wyłącznie na osobistych doświadczeniach
i własnych przemyśleniach.
Z problemem cenzury urzędowej zetknąłem się w 1958 r., zatem odkąd za-
cząłem publikować i brać udział w dyskusjach historyków. Odtąd też towarzy-
szył mi on - w tej czy innej formie - w ciągu trzech dziesięcioleci, tj. do likwi-
dacji tej instytucji. Już nieco wcześniej wiodła ona żywot efemeryczny, jeszcze
istniała, lecz przestała być groz
na, nie ingerowała w teksty. Mimo tak długiego
czasu naszej przymusowej znajomości nie zaznałem zaszczytu - z jednym jedy-
nym wyjątkiem, o którym jeszcze będzie mowa - przekroczenia progu tej insty-
tucji, tym bardziej osobistego rozmawiania z jej funkcjonariuszami w sprawie
swoich tekstów. Zatem ani razu nie zaproponowano mi zamieszczenia takiego
czy innego akapitu. Również ani jeden z maszynopisów moich przyszłych pu-
blikacji książkowych czy rozpraw naukowych w periodykach nie zawędrował
na ulicę Mysią (siedziba Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Wido-
wisk oraz jego terenowej placówki warszawskiej). Widocznie takie procedury
były zarezerwowane dla ważniejszych osobistości świata pióra, do grona któ-
rych mnie nie zaliczano. Natomiast owo długotrwałe  współżycie" na odległość
z tą instytucją pozwala mi na sformułowanie pewnych wniosków o jej funkcjo-
nowaniu czy roli w rozwoju naszej historiografii.
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 89
Na czoło wysunąłbym kwestię tematyki. Dla każdego piszącego było oczy-
wistością istnienie tematów, których rzetelne potraktowanie nie jest możliwe, jeśli
pragnie się, żeby publikacja na ich temat ukazała się legalnie, zaś drugi obieg
prac historycznych, sygnowanych autentycznym nazwiskiem, do póz
nych lat
siedemdziesiątych nie istniał. Nie sądzę też, żeby ktokolwiek z naszego grona
pisał do szuflady. Do takich zagadnień należał Katyń czy mordowanie komuni-
stów - w tym też polskich - w ZSRR. Chyba żaden historyk nie żywił w tej
kwestii wątpliwości. Chcąc być rzetelny mógł nie koncentrować się na takiej
tematyce, mógł wybierać sobie inną. Nie znam przypadku, żeby kogokolwiek
zmuszano do podejmowania podobnej tematyki, co najwyżej kuszono do niej
prebendami. Każdy miał zatem możność wybierania sobie takiej, która dawała-
by się traktować rzetelnie, przynajmniej w miarę. Ja np., będąc zdecydowanie
krytycznie usposobiony do taktyki Frontów Ludowych partii robotniczych i po-
stępowych mieszczańskich (lata trzydzieste XX w.) nie poświęciłem tej proble-
matyce ani jednego artykułu, również partycypującej w niej lewicy PPS, otacza-
nej wówczas w naszej historiografii mnóstwem zachwytów. Wiedziałem wszak,
że mój punkt widzenia nie ma szans na ujrzenie w druku światła dziennego. Zaj-
mując się problematyką ruchu robotniczego, znajdowałem sobie inne wątki, jak
można się przekonać z bibliografii moich prac.
Jednak na temat ograniczeń tematycznych stawianych przez cenzurę w śro-
dowisku historyków przeważała opinia superostrożna. Rzecz zaś miała się jak
z owym sławetnym puddingiem - o jego smaku można się przekonać jedynie
jedząc go. Znaczenie miał też styl, język wykładu. Napisane spokojnie, niejako
skromnie, a zaopatrzone w spory aparat naukowy, cenzura przepuszczała, prze-
oczała nasuwające się wnioski, nawet wcale nie  bogobojne". Natomiast to samo
utrzymane w stylu patetycznym zwracało na siebie jej uwagę, więc reagowała.
Pierwszy raz przekonałem się o tym w związku z VIII Powszechnym Zjazdem
Historyków jesienią 1958 r. w Krakowie. Zabrałem wtedy głos w Sekcji Historii
Nowożytnej nad referatem o problemach międzywojennego polskiego ruchu ro-
botniczego, wygłoszonym przez jednego z ówczesnych partyjnych historyków-
matadorów. Między innymi postawiłem jednoznacznie jako problem wymagają-
cy zbadania kwestię ewolucji Komunistycznej Partii Polski (KPP), mianowicie
tę, że partia, która na początku lat dwudziestych potrafiła przeciwstawiać się
Międzynarodówce Komunistycznej - m.in. jeden z jej prominentnych działaczy
w okresie marszu Armii Czerwonej na Warszawę w 1920 r. opublikował artykuł
krytykujący ostro to postępowanie i nie doznał za to represji partyjnych - w
1938 r. nie tylko z pokorą przyjęła swoje rozwiązanie, formalnie przez Między-
narodówkę, lecz nie zdobyła się na oprotestowanie oszczerczych zarzutów, jaki-
mi ten krok został uzasadniony. Rozmaite  ciotki rewolucji" wprawdzie nie pod-
jęły ze mną dyskusji, lecz potem w Warszawie z oburzeniem rozpowiadały o mo-
im wystąpieniu. Znajomi byli przekonani, że ten mój głos w dyskusji nie ma
90 Ludwik Hass
najmniejszych szans na publikację. Mimo to przekazałem go w pisemnej formie
zjazdowej (ściśle biorąc - już pozjazdowej) komisji redakcyjnej i w 1960 r. uka-
zał się bez najmniejszej zmiany w materiałach zjazdowych1.
Inny przykład. W 1961 r. redaktor działu historii najnowszej miesięcznika
 Mówią Wieki" - znała mnie z seminarium historycznego na Uniwersytecie War-
szawskim - zwróciła się do mnie z propozycją napisania artykułu o Maju 1926 r.
Póz
niej dowiedziałem się, że już wcześniej rozmawiała o tym z młodymi histo-
rykami, wówczas będącymi na topie, ci zaś odmówili. Uznali za rzecz nie do
pomyślenia, żeby artykuł na ten temat, w miarę rzetelny, cenzura dopuściła do
druku, i to w periodyku względnie wysokonakładowym a przeznaczonym dla
młodego czytelnika. Napisałem, i mój dwuczęściowy esej ukazał się - o ile pa-
miętam - bez jakiejkolwiek ingerencji cenzuralnej2. Ośmielony, w tymże piśmie
opublikowałem na przełomie lat 1964/1965 - czyli w czasie kiedy z odwilży po-
paz
dziernikowej pozostało niewiele, jeśli w ogóle coś - trzyczęściowy szkic o Le-
gionach Polskich Józefa Piłsudskiego. Również i z nim większych przygód nie
było3. Obu tych utworów popularno-naukowych również obecnie nie wstydzę się,
wyrażają punkt widzenia, który nadal wyznaję. Jeśli dostrzegam w nich błędy,
to wyłącznie natury erudycyjnej, dotyczące szczegółów. Dodam jeszcze, że prof.
gen. Marian Kukieł w jednym ze swoich cotygodniowych przeglądów nowości
historycznych na falach Radia Wolna Europa dostrzegł mój artykuł  legionowy"
i wyraził zdziwienie, iż rzecz bez tradycyjnych już obelg, wręcz zawierająca nutki
sympatii dla Legionów, mogła się ukazać w PRL (fragment tej wypowiedzi
przedrukował krakowski tygodnik  Przekrój").
Przytoczone przypadki nie mogą stanowić podstawy dla wniosków o jakimś
okresowym zliberalizowaniu się cenzury. Raczej uspokajał ją spokojny, rzeczo-
wy ton publikacji i brak sygnałów z zewnątrz o szykującym się wystąpieniu pra-
sowym, zawierającym jakieś niepożądane akcenty. Cenzorzy nie byli przecież
osobami obeznanymi ze stanem historiografii danego tematu, nie specjalizowali
się w określonych dziedzinach. Skoro napisane nie zawierało bezpośredniej po-
lemiki z punktami widzenia reprezentowanymi przez ówcześnie  miarodajnych"
historyków, ani nie mówiło o współczesności, nie dostrzegali racji dla interwe-
niowania. Niektórzy zaś, nadmiernie upolitycznieni historycy, ustawicznie wę-
szący skąd wiatr wieje, bywali bardziej wyczuleni na aluzje polityczne w publi-
kacjach historyków. Wręcz dostrzegali je w opisach czy rozumowaniach, które
samemu piszącemu nie kojarzyły się ze współczesnością. Tak więc jeden z mo-
1
VIII Powszechny Zjazd Historyków Polskich, [zesz.] V, Historia Najnowsza Polski, War-
szawa 1960, s. 217-220.
2
Zamach majowy 1926. Geneza i miejsce w dziejach międzywojennej Polski,  Mówią Wie-
ki" 1961, nry 10, 11.
3
Legiony Polskie z perspektywy półwiecza,  Mówią Wieki" 1964, nry 11, 12; 1965, nr 1.
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 91
ich przyjaciół-historyków w związku z ostatnim odcinkiem  Legionów..." po-
wiedział mi: Ludwiku, czy ty sobie za dużo nie pozwoliłeś? Przecież pisząc niby-
to o zachowaniach i losach elity legionowej po 1926 r., w istocie szkicowałeś
grupę  partyzantów" (sięgająca wówczas po władzę klika skupiona wokół gen.
Mieczysława Moczara). Ja natomiast - szczerze przyznaję się do tego również
obecnie - niczego podobnego wtedy nie miałem na myśli.
Mam podstawy nie wątpić, iż niektórzy z tak mocno zatroskanych o dobro PRL
sygnalizowali swoje wnioski temu czy owemu pracownikowi cenzury. Oczywiście,
nie w formie formalnego donosu, lecz w toku przyjacielsko-partyjnej rozmowy, nie
na piśmie. W danym przypadku było to już  po balu", artykuł przecież ukazał się.
Zaś cenzura nie miała możności zrewanżować się za swoje przeoczenie wzmożo-
ną  czujnością", gdyż niebawem na kilkanaście miesięcy dokumentnie zamilkłem,
najzwyczajniej zostałem aresztowany..., nie za publicystykę historyczną.
Nieco wcześniej mogłem przekonać się, że cenzura, z natury swej fachowo
nie przygotowana do oceny zawiłości problematyki historycznej, za to uważnie
przysłuchuje się prewencyjnym sygnałom na temat nieprawomyślności, jakie
niewątpliwie znajdą się w przygotowywanych do druku publikacjach tego czy
innego historyka. Doświadczyłem tego w przypadku mojej pierwszej publikacji
książkowej, wyboru z
ródeł do dziejów międzywojennej PPS-Lewicy4. Z racji
tematu umowę na nią zawarło ze mną wydawnictwo partyjne -  Książka i Wie-
dza". Odpowiednio też nadzór naukowy nad pozycją autora jeszcze niezbyt zna-
nego, lecz z wielce nieprawomyślną przeszłością, udzielającego się w niebawem
rozwiązanym Klubie Krzywego Koła, zarezerwował sobie wicedyrektor Zakła-
du Historii Partii przy KC PZPR, prof. Józef Kowalski. Z rozmowy ze mną,
umowa już została wcześniej zawarta, wyciągnął wnioski, iż mam niewłaściwe
podejście do tematu, błędnie wartościuję działaczy owej partii. Toteż szczotko-
wą odbitkę książki - jeszcze przed złamaniem - przekazał do zaopiniowania dwu
swoim niewysokiego lotu pracownikom. Ci orientowali się, że w materiale win-
ni znalez
ć niepoprawności w doborze z
ródeł i moich do nich przypisach. Starali
się też ile mogli. Lecz nie orientowali się w jakim kierunku mają zmierzać ich
poszukiwania. Toteż, kiedy na spotkaniu z redaktorami z wydawnictwa i ze mną
zaczęli przedstawiać zarzuty, szef najzwyczajniej im przerwał, po czym zarzą-
dził, żeby materiał z
ródłowy uporządkować nie według powszechnie stosowa-
nego w tego rodzaju edycjach kryterium chronologicznego, lecz aby przekazy
zgrupować według ich proweniencji, a dopiero w obrębie każdej takiej części
chronologicznie. Zaś dokumenty wewnętrznej opozycji w PPS-Lewicy, mającej
na pieńku z KPP, winny zostać uwzględnione jedynie jako  Załączniki" i to w po-
staci arcyzwięzłych regestów.
4
PPS Lewica 1926-1931. Materiały z
ródłowe, oprać, i przypisami zaopatrzył L. Hass,
Warszawa 1963.
92 Ludwik Hass
Po zakończeniu tej  narady produkcyjnej" poprosił mnie o pozostanie. W roz-
mowie w cztery oczy zarządził, zaznaczając, że  taka jest wola partii", inaczej
rzecz nie ukaże się, żebym z zamieszczonych zeznań na policji przywódcy
PPS-Lewicy Andrzeja Czumy usunął akapit mówiący o sumach przekazanych
jego partii przez KPP. Na moje zastrzeżenia zareplikował, że przecież żadna partia
nie ujawnia swoich finansów, jak gdyby sprawa dotyczyła partii aktualnie czyn-
nej5. Rozmowę zakończyła jednoznaczna propozycja, abym zmienił tematykę
swoich zainteresowań badawczych, przecież świat nie kończy się na ruchu ro-
botniczym6. Niechcący oddał mi przysługę, zmuszony zająłem się dziejami in-
teligencji i wolnomularstwa, co zaowocowało chyba niez
le.
Ostrzeżone zaś wydawnictwo zleciło dodatkową weryfikację mojej książki
swemu konsultantowi historycznemu, którym był nie kto inny, jak przedpaz
dzier-
nikowa osobistość - Jakub Berman. W rozmowie ze mną m.in. zaproponował
usunięcie przekazu policyjnego o II Kongresie PPS-Lewicy (1-2 lutego 1931 r.
w A
odzi), zawierającego wystąpienie Włodzimierza Sokorskiego (w latach pięć-
dziesiątych i sześćdziesiątych szef Polskiego Radia i Telewizji), gdyż błędnie
streszczone zostały tu jego wywody na temat Centrolewu. Oponowałem, wska-
zując, że jakkolwiek brzmią absurdalnie, przecież są identyczne z ówczesnym
stanowiskiem w tej sprawie KPP, której młody Sokorski był członkiem. Wska-
zał też na niecelowość zamieszczenia tekstu wystąpienia na jednym ze zgroma-
dzeń PPS-Lewicy Władysława Gomułki. Na żadną z tych i kilku innych propo-
zycji nie wyraziłem zgody, dość ostro argumentowałem. Widocznie inni rozmów-
cy tego konsultanta bywali bardziej ugodowi, skoro - jak mi po wyjściu od niego
powiedziała obecna przy tej rozmowie redaktor książki - jeszcze nigdy nie wi-
działa go tak poirytowanego. Lecz rzecz na tym nie zakończyła się - doszło do
ingerencji cenzury, zakwestionowane przez konsultanta wydawnictwa przekazy
sama usunęła (ich szczotkowe odbitki zachowałem)7. Prof. Kowalskiego nie sa-
tysfakcjonował poprzedzający publikację z
ródeł zarys dziejów PPS-Lewicy mego
pióra, więc - bez mojej wiedzy - polecił go usunąć. W rezultacie mój  Wstęp"
został ograniczony do problematyki wyłącznie edytorskiej. Wietrząc zaś, że mimo
wszystko coś niewłaściwego przemyciłem, czego nie wyłowiono, zdecydował,
5
Pozostał z niego jedynie regest i jeden, raczej nieistotny akapit. W ten sposób wskazałem
dociekliwemu badaczowi potencjalnemu, gdzie znajdzie informacje, ibidem, s. 445,
dok. 195.
6
Por. Mój stosunek do współczesnego wolnomularstwa u nas jest w zasadzie pozytywny,
z prof. L. Hassem rozmawia E. Wichrowska,  Ars Regia" 1993, nr 1, s. 119.
7
Z wystąpienia W. Gomułki pozostał jedynie regest {PPS Lewica ..., s. 420, dok. 187), zaś
istnienie przekazu zawierającego wystąpienie W. Sokorskiego zasygnalizowałem w przy-
pisie do innego (s. 469, dok. 202, przyp. 5). Perypetii z publikacją uważny czytelnik mógł
domyślić się z metki wydawniczej informującej, że książkę oddano do składu 16 maja
1961 r., zaś podpisano do druku 25 marca 1963 r.
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 93
że - wbrew pierwotnemu ustaleniu z wydawnictwem książka nie ukazała się
pod firmą Zakładu Historii Partii, czego boleśnie raczej nie przeżywałem.
O daleko posuniętej niesamodzielności cenzury przy podejmowaniu istot-
niejszych decyzji tego typu, świadczyć mogą zupełnie niekonfliktowe perypetie
tuż potem podjętej przeze mnie - wespół z innym historykiem - analogicznej
edycji z
ródeł Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej  Samopomoc", ugrupowania po-
dobnie jak PPS-Lewica uzależnionego od KPP i przez nią sterowanego. Tyle tylko,
iż książka ukazała się w Ludowej Spółdzielni Wydawniczej, która nie zatrosz-
czyła się o kuratelę polityczną nad nią. Nauczeni losami poprzedniej pozycji,
zdecydowaliśmy - współautor i ja - nikomu ani słowa o naszym przedsięwzię-
ciu nie opowiadać. Więc zlikwidować możliwość jakiegokolwiek ostrzeżenia cen-
zury. Toteż jej ingerencja ograniczyła się do uzgodnionego ze mną - za pośred-
nictwem redaktora pozycji - jednego (dosłownie jedynego) nieistotnego zdania
we  Wstępie". Nikt nie zgłosił zastrzeżeń do wyłącznie chronologicznego ukła-
du przekazów, niezależnie od ich proweniencji. Co zaś bardziej pouczające, cen-
zura nic nie wiedziała o rzekomej regule, iż spraw finansowych nie publikuje
się. Nie została więc zakwestionowana wzmianka w tekście proweniencji
KPP-owskiej o środkach wydzielonych przez kierownictwo tej partii na działal-
ność  Samopomocy"8.
Przyjacielsko-towarzyska nieformalna donosicielska współpraca z cenzurą
raczej nielicznych historyków z rzadka bywała przez nich wykorzystywana rów-
nież dla pognębienia swoich konkurentów. Tak więc gdzieś jesienią 1968 r. cen-
zura nieoczekiwanie usunęła z  Kwartalnika Historycznego" moją politycznie
całkowicie niewinną i zupełnie bezaluzyjną recenzję świeżo wydanych w War-
szawie pamiętników Wincentego Witosa z jego przymusowego pobytu w Cze-
chosłowacji. Uczyniła to bez podania jakiegokolwiek uzasadnienia. Kiedy zaś
zaniepokojona sekretarz redakcji zapytała się jak ma w tej sytuacji postąpić z moją
rozprawą złożoną w redakcji  Najnowszych Dziejów Polski", usłyszała odpo-
wiedz
, że jeśli przedstawi ją dopiero za kilka miesięcy, wówczas sprawa wyglą-
dać będzie, być może, inaczej. Wynikałoby stąd, iż zostałem objęty kolejną listą
zakazów publikowania, mającą ograniczony okres ważności. Znana bowiem była
tego rodzaju praktyka, zwłaszcza po Marcu '68. Pozostając od momentu przed-
terminowego zwolnienia mnie z więzienia wczesną jesienią 1966 r. bez zatru-
dnienia etatowego, byłem tą nową moją sytuacją wielce zaniepokojony - wszak
oznaczała czasową utratę jednego z moich arcyskromnych z
ródeł utrzymania -
wręcz zdesperowany. Zwróciłem się zatem z prośbą o poradę do obytego z ma-
nipulacjami cenzury i realistycznie je traktującego kierownika Redakcji Historii
8
Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej Samopomoc 1928-1931, oprać., wstęp i przypisy B. Dy-
mek, L. Hass, Warszawa 1964, s. 83-84, 85. W danym przypadku książka została oddana
do składu 24 lutego 1964 r., a podpisana do druku już 11 maja tego samego roku.
94 Ludwik Hass
PWN, a mojego znajomego jeszcze z czasów gdy był sekretarzem redakcji  Mó-
wią Wieki" Edwarda Frąckiego. Powiedziałem mu, że zamierzam napisać list
do premiera, którym wówczas był Józef Cyrankiewicz i postawić w nim kwe-
stię, że w moim przypadku tego rodzaju decyzja równoznaczna jest ze skaza-
niem na śmierć głodową; po cóż więc zostałem przedterminowo zwolniony z wię-
zienia - żeby mnie  humanitarnie wykończyć". Frącki przede wszystkim wyra-
ził wątpliwość, czy rzeczywiście znajduję się na niedawnej liście dwudziestu kilku
- wydaje mi się - osób objętych zakazem publikowania, jako że czytał ją i ra-
czej nie mógłby mego na niej nazwiska przeoczyć. Jednak poszedł raz jeszcze ją
oglądnąć, przechowywana była w kasie pancernej redaktora naczelnego pionu
humanistycznego Wydawnictwa. Powrócił z miną triumfalną - miał rację, mnie
w spisie nie było! Wobec tego poradził mi  nie skakać na najwyższy szczebel",
zawsze pozostanie czas na to, a zwrócić się ze skargą do prezesa GUKPPiW.
Rady posłuchałem i 10 września 1968 r. wysłałem do tegoż prezesa list
polecony, w którym przedstawiłem wspomnianą wyżej argumentację. Niebawem
dodatkowo zdezorientował mnie nowy fakt. Oto w publikacji wydawanej we
wrocławskim  Ossolineum" bez jakichkolwiek przeszkód ukazała się moja roz-
prawa, co przemawiałoby przeciwko wersji zakazu publikowania. Wszak te same
zarządzenia cenzury obowiązują w stolicy i na prowincji. Po upływie miesiąca
otrzymałem pismo dyrektora departamentu GUKPPiW Bohdana Sowadskiego
z prośbą o skomunikowanie się telefoniczne dla ustalenia daty spotkania, na któ-
rym uzyskam wymagane przeze mnie wyjaśnienia (pismo z 10 paz
dziernika
1968 r., znak DN-06/13/68). Taka kurtuazja w stosunkach pomiędzy urzędem
a petentem była ówcześnie niecodziennością. Kiedy zaś doszło do owego spo-
tkania, usłyszałem od Sowadskiego, że zaszło przykre nieporozumienie - podle-
gły mu urzędnik zamiast dokonać ingerencji w tekst, usunął go. Zapewnił mnie
też, iż Główny Urząd nie zamierzał mnie represjonować, o czym świadczy ów
wspomniany przeze mnie artykuł  wrocławski", który miał pod ręką i pokazał
mi go. Dodał też, iż w sprawie konfiskaty recenzji usiłował już skomunikować
się z redaktorem naczelnym  Kwartalnika", żeby gafę naprawić, lecz nie zdołał
dodzwonić się do niego. Zatem upoważnia mnie do przekazania mu, iż ową re-
cenzję może włączyć do najbliższego zeszytu czasopisma. Racjonalnie zaś bę-
dzie, jeśli ktoś z redakcji uprzednio podejdzie do niego, on zaś wskaże mu in-
kryminowane zdanie podlegające przeredagowaniu. Rozmowę zakończył pyta-
niem-zwrotem, czy incydent możemy uznać za załatwiony, co w ówczesnym
klimacie i w tej instytucji brzmiało dość niecodziennie. Dodał też, iż pismo moje
było skierowane do prezesa GUKPPiW, ten jednak wobec faktu, że incydent -
zapamiętałem sobie, iż tego wyrażenia użył - wydarzył się w jego, tj. Sowad-
skiego, Departamencie, polecił mu przeprowadzić ze mną rozmowę wyjaśniają-
cą. Z  Kwartalnika" poszedł więc ze skonfiskowanym tekstem do cenzury za-
stępca redaktora naczelnego, prof. Stanisław Trawkowski. Zastał już nowego
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 95
dyrektora Departamentu - Sowadski na tle tragedii rodzinnej popełnił samobój-
stwo - który poprosił go o danie mu dwutygodniowej zwłoki dla zorientowania
się w sprawie. Po upływie tego czasu prof. Trawkowski usłyszał od niego, że
tekst może zostać opublikowany, już wzmianki nie było o jakiejkolwiek inge-
rencji. Recenzja rzeczywiście ukazała się9.
Wszystko to przedstawiało się dość dziwacznie, tajemniczo. Z czasem do-
wiedziałem się jak sprawa w rzeczywistości przedstawiała się. Okazało się, iż
pewien historyk dziejów najnowszych, osoba arcyrzutka i  swój człowiek" w Wy-
dziale Nauki KC PZPR, póz
niej prywatny doradca sekretarza Komitetu Warszaw-
skiego PZPR, Józefa Kępy, w sprawach historyków (nie historii!) - zresztą rów-
nież aktualnie będący na topie - zapewnił znajomego pracownika cenzury, że na
wspomnianej liście zakazanych autorów nie znalazłem się przez przeoczenie
maszynistki, które zostanie naprawione - przyjdzie uzupełnienie wykazu. Ten
zaś nie miał podstaw nie wierzyć mu, zatem z urzędniczą gorliwością, nie cze-
kając na zapowiedziany aneks, usunął moją recenzję. Sprawa wyszła na jaw po
otrzymaniu przez prezesa GUKPPiW mego listu. Sowadski usiłował ratować
twarz Urzędu opowiadaniem o pomyłce, jego następca o tym wybiegu nie wie-
dział, nie pozostał wszak po nim ślad na papierze.
Generalnie biorąc, z cenzurą oficjalną, czyli w wąskim słowa znaczeniu, więc
realizowaną bezpośrednio przez urzędników, zajmując się ówcześnie historią
Międzywojnia i pierwszą dekadą XX w., kłopotów zbyt wiele nie miałem.
W większym stopniu były udziałem kolegów badających okres okupacji hitle-
rowskiej, nie mówiąc już o piszących o latach powojennych, czego wówczas nie
uważałem za autentyczną historiografię, lecz zamaskowaną publicystykę poli-
tyczną. Inaczej mówiąc - trudności mnożyły się w miarę zbliżania się do współ-
czesności, wszak chodziło o legitymizację władzy czy jej kwestionowanie. Ja
zaś raczej więcej żywiłem obaw, niepokojów każdorazowo oczekując decyzji cen-
zury, niż natykałem się na rzeczywiste przykrości pisarskie. Po latach pojąłem
na czym mechanizm zachowań cenzorów polegał. Każdy z nich - niezależnie
od swoich cech indywidualnych - był przecież urzędnikiem, więc nastawiał się
na doraz
ność, na znalezienie w tekście, którego sprawdzenie przypadło mu
w udziale, w danym momencie politycznie z
le brzmiącego słowa czy zwrotu,
również niedyskretnej - określmy to tak - informacji, czyli faktografii pozosta-
jącej w związku ze współczesnością, chociażby na zasadzie dla niego przejrzy-
stej (niekoniecznie tak pomyślanej przez autora) analogii. W takich przypadkach
ingerował w tekst, dokonywał cięć bądz
żądał zmiany sformułowania. Groz
ny
był więc przede wszystkim dla autorów-reklamiarzy, dla nastawionych na robie-
nie wokół siebie hałasu, zwrócenie na siebie uwagi czytelnika tanimi efektami
9
 Kwartalnik Historyczny" 1969, nr 3, s. 783-788. Wspomniana wymiana listów z cenzurą
znajduje się w moich zbiorach.
96 Ludwik Hass
retorycznymi, nie zaś sumiennością badawczą, wgłębianiem się w gąszcz z
ró-
deł, odnajdywaniem nowych przekazów czy przemyśleniem nowatorskim spraw,
zdawałoby się, już w pełni znanych. Poniekąd zmiany w cenzuralnej  czujno-
ści" bywały przewidywalne. Towarzyszyły, z niedużym opóz
nieniem, zmianom
politycznym oraz przesunięciem  frakcyjnym" w obrębie kierownictwa PZPR.
Cenzura otrzymywała wtedy stosowne dyrektywy od aparatu KC PZPR. Z regu-
ły cechowała je nie pryncypialność a koniunkturalizm połączony z represyjno-
ścią. Toteż niekiedy wystarczała zmiana słownictwa czy retoryki, by uniknąć
przykrości. Na przykład zastąpienie w pewnej chwili - zresztą trwało to niedłu-
go - terminu AK zwrotem ruch oporu. Co rozsądniej si cenzorzy zdawali sobie
sprawę z przejściowości takich dyrektyw i - po minięciu pierwszego impetu -
wracali do poprzednich norm postępowania.
Gdzieś do połowy lat sześćdziesiątych, gdy wśród pracowników cenzury
znajdowały się  ciotki i wujowie rewolucji", czyli byli członkowie Komunistycz-
nej Partii Polski, zdarzały się z ich strony ingerencje w przypadkach opisów bądz

ocen nie będących w zgodzie z ich pamięcią o danych wydarzeniach czy zapa-
miętaną dawną partyjną tychże oceną. Tacy jednak stopniowo odchodzili na
emeryturę, a w urzędzie dominować zaczęli ludzie dbający, żeby nie narazić się
zwierzchności niewypełnianiem otrzymywanych dyrektyw (bądz
pragnący się
wyróżnić przesadną gorliwością, jak w wyżej opisanym moim przypadku). Biu-
rokratyczny charakter cenzury (zatem i merytoryczna niekompetentność) spra-
wiał, że pilnowała słów czy zwrotów, natomiast w dużym stopniu uchodziły pła-
zem podejścia ideologiczne (nawet wielkie w tym okresie operacje), odniesienia
do rzeczywistości historycznej, pośrednio do społecznej czy politycznej, a wiel-
ce krytyczne wobec reżimu czy nawet aktualnego stanu rzeczy, słowem właśnie
sprawy zasadnicze. Skoro nie było to wykładane wprost, stanowiło dla cenzury
raczej rzeczą wtórną, nie wychwytywała takich  niuansów". Dość jaskrawym
przykładem tej mentalności mogą być losy mojej monografii pt. Wybory war-
szawskie 1918-1926. Postawy polityczne mieszkańców Warszawy w świetle wy-
ników glosowania do ciał przedstawicielskich, która ukazała się pod koniec
1972 r. w Państwowym Wydawnictwie Naukowym (PWN). Wpływy KPP, w do-
tychczasowej historiografii niepomiernie przesadnie przedstawiane, zostały tu zre-
dukowane do rzeczywistych rozmiarów. Ówczesny dyrektor naczelny PWN
J. Wołczyk, którego moi  przyjaciele" ostrzegali, jaki dynamit monografia za-
wiera, osobiście przeglądnął maszynopis i wyraził kierownikowi Redakcji Hi-
storii opinię, że wszystko jest poważnie udokumentowane, lecz stanowi ładunek
wybuchowy, który w ręku cenzury może wybuchnąć i spowodować dla Wydaw-
nictwa straty materialne, nie mówiąc już o politycznych. Rozmówca, był nim
wspominany już E. Frącki, uspokoił dyrektora. Powołując się na swoje wielolet-
nie doświadczenia z cenzurą, zapewnił go, że wie jak ją uspokoić. Nader więc
starannie śledził za stylistyczną redakcją tekstu, dokonywaną przez redaktora,
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 97
by nie wzbudzała odruchów cenzora. Dzięki temu ten rzeczywiście nie zwrócił
uwagi na stronę merytoryczną i tekst powrócił od niego do redakcji bez żadnych
zastrzeżeń10.
Generalnie biorąc, cenzura jako urząd - ściślej: jej pracownicy - miała men-
talność biurokratyczną, co w pewnych, nawet nader drażliwych sytuacjach dzia-
łać mogło na korzyść historyka. Tak np., kiedy jesienią 1966 r. zostałem zwol-
niony przedterminowo z więzienia, zwróciłem się do Edwarda Frąckiego, wów-
czas jeszcze sekretarza redakcji  Mówią Wieki", z pytaniem czy istnieją dla mnie
jakieś szanse publikacyjne. Z miejsca zapewnił mnie, że mogą spokojnie wziąć
się za pisanie, bez obaw o reakcję na to cenzury. Wyjaśnił: przecież to urzędni-
cy, dla nich jesteś wręcz  swój chłop". To inni mieli  przez ciebie" przykrości,
musieli pisać wyjaśnienia itp. Od nich nikt tego w twojej sprawie nie żądał, nie
musieli się z niczego usprawiedliwiać. Rzeczywiście - bez najmniejszych wstrę-
tów z tej strony - już pod koniec 1967 r. ukazała się moja kolejna rozprawa hi-
storyczna, zresztą na temat mogący wzbudzić wątpliwości natury politycznej11.
Nie mogę w tym miejscu nie zaznaczyć jednak odwagi decyzji przyjęcia jej do
druku w  Kwartalniku" przez profesorów Bogusława Leśnodorskiego i Stanisława
Trawkowskiego. Oni zresztą tuż po moim wyjściu z więzienia, zobaczywszy mnie
na korytarzu Instytutu Historii, zaprosili do redakcji i jednym z pierwszych py-
tań, jakie postawili było, co zamierzam dalej robić. Nie zgłosili zastrzeżeń ani
obaw, kiedy usłyszeli, iż zamierzam kontynuować swoje badania i publikować
ich wyniki, m.in. w ich periodyku. Natomiast urzędnicza troska cenzorów o nie-
narażenie się niekiedy owocowała ingerencjami niczym innym nie uzasadniony-
mi. Tak np. zeszyt  Kwartalnika Historycznego" wydany w sześćdziesiątą rocz-
nicę odzyskania niepodległości w 1918 r. został w związku z ową datą cenzural-
nie niemal zmasakrowany. Urzędnik nie mógł więc pominąć w tej operacji
czujnościowej również mego artykułu. Poczynił zatem w nim jedną ingerencję,
merytorycznie niezrozumiałą, jako że konstatacja zawarta w usuniętym zdaniu
powtarzała się w rozprawie jeszcze kilkakrotnie. Sądzę, że motyw ingerencji był
życiowy: skoro w innych znaleziono jakieś  niewłaściwości", nie można mego
pozostawić w stanie dziewiczym. Wszak cenzor w takim przypadku łatwo mógłby
narazić się na zarzut kumoterstwa, czy chociażby na podejrzenia, iż z lenistwa
najzwyczajniej nie przeczytał go12.
10
Pewien badacz, na moje szczęście już po ukazaniu się książki, dostrzegł moją  rewizję",
rzekomo pomniejszającą bojowość rewolucyjną proletariatu stolicy w 1919 r. Por.
M. M. Drozdowski, Miejsce stołecznej klasy robotniczej w społeczeństwie Warszawy lat
1918-1939, w: Społeczeństwo Warszawy w rozwoju historycznym, Warszawa 1977, s. 611-
-614. Moja replika:  Dzieje Najnowsze" 1983, nr 1-2, s. 31, przyp. 23.
11
L. Hass, Działalność wolnomularstwa polskiego w latach 1908-1915 (w relacji pamiętni-
karskiej M. Malinowskiego),  Kwartalnik Historyczny" 1967, nr 4, s. 1045-1063.
12
L. Hass, Związek Patriotyczny 1918-1926. Z dziejów infrastruktury życia politycznego
Drugiej Rzeczypospolitej,  Kwartalnik Historyczny" 1978, nr 4, s. 913-942.
98 Ludwik Hass
Owa  łagodność", niemal  idylliczność" cenzury - takie wrażenie obecny
czytelnik mógłby odnieść z tych moich doświadczeń, widoczna staje się dopiero
z perspektywy dziesięcioleci, jakie od opisywanych wydarzeń upłynęły. Na bie-
żąco jednak autor - przynajmniej ja - przeżywał w przypadku każdego artykułu
czy książki, jaką wydawnictwo w trybie normalnym przekazywało do cenzury,
niepokój: co się też wydarzy, czy rzecz ujrzy światło dzienne w druku. Oriento-
wał się też, że poważniejsze ingerencje spowodować mogą, iż edytorzy, wiado-
mości o takich przypadkach szybko rozchodziły się w środowisku, na przyszłość
z niechęcią odnosić się będą do jego kolejnych propozycji wydawniczych.
W atmosferze wspomnianych obaw piszących i wydawców samo czyjeś
powoływanie się na rzekome reakcje cenzury bądz
wypowiedzi cenzorów nie-
raz służyło niektórym  ustosunkowanym" historykom do bardziej czy mniej
skutecznego załatwiania swoich osobistych interesów, czyli usuwania z połą
konkurentów, chociażby zaledwie potencjalnych. Tak np. jeszcze w 1967 r., tuż
po moim wspomnianym już opuszczeniu celi więziennej, redaktor seryjnego
wydawnictwa  Warszawa II Rzeczypospolitej 1918-1939" zamówił u mnie do
jego zeszytu pierwszego dwie rozprawy, stanowiące część pisanej przeze mnie
dysertacji doktorskiej: Wybory do Sejmu Ustawodawczego (26 11919) w War-
szawie oraz Wybory do Rady Kasy Chorych (25 IX1921). Złożyłem je w ustalo-
nym terminie, przeszły też przez normalny proces wydawniczy, a cenzura nie
zgłosiła żadnych zastrzeżeń. Kiedy w 1968 r. wypłacono mi, jak i pozostałym
autorom tego zeszytu, pełne honorarium, było to równoznaczne z ukazaniem się
w najbliższym czasie w tej publikacji moich rozpraw. Rzeczywiście ukazała się,
jednak bez moich pozycji. Zapytana o przyczyny tego, Redakcja Historii PWN,
dla niej było to wydawnictwo zlecone przez Instytut Historii PAN, wyjaśniła, iż
obie rozprawy zostały w ostatniej chwili wycofane przez wspomnianego redaktora
naukowego, który je zamówił, osoby, która do wydarzeń Marca '68 wprawdzie
przyłączyła się z pewnym opóz
nieniem, lecz nadrabiała je wzmożoną gorliwo-
ścią. To poniekąd ów incydent tłumaczyło. Zapytałem jednak owego pana wprost
o przyczyny takiego wobec mnie kroku już po pozytywnym przejściu artykułów
przez sito cenzury. Odpowiedz
brzmiała: Wydział Nauki był złego zdania o nich.
Oczywiście nie usłyszałem dlaczego w ogóle znalazły się w tej instytucji13.
13
Teksty obu rozpraw (druk) z pieczątkami  Po przeprowadzeniu wszystkich poprawek można
drukować" i  PWN Poznań Korektę wykonał" Redakcja Historii PWN przekazała mi - za
pokwitowaniem - 14 stycznia 1969 r., znajdują się w moich zbiorach. We wspomnianym
zeszycie miały to być strony 287-378. W skróconej wersji rozprawy te ukazały się jako
rozdz. II i VI moich Wyborów warszawskich 1918-1926 (Warszawa 1972).
Wspomniane wycofanie rozpraw wydarzyło się jeszcze przed intrygą, która zaowocowała
opowiedzianym już usunięciem mojej recenzji pamiętników W. Witosa. Jedno i drugie na-
stąpiło po artykule A. Werblana Do genezy wydarzeń marcowych ( Miesięcznik Literacki"
1968, nr 8), w którym znalazł się akapit poświęcony mej skromnej osobie. Zostałem w nim
przedstawiony, całkowicie bezpodstawnie, jako jeden z inspiratorów tych wydarzeń.
99
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL
Sprawa jednak na tym nie mogła się zakończyć - w redakcji wspomnianej serii
leżała bowiem jeszcze jedna moja rozprawa, również uprzednio zamówiona, mia-
nowicie o wyborach parlamentarnych w Warszawie w listopadzie 1922 r., prze-
znaczona do zeszytu 2  Warszawy...", która również nie ukazała się, o czym pry-
watnymi kanałami zostałem uprzedzony, kiedy ów zeszyt znajdował się jeszcze
w toku procesu redakcyjnego w PWN. Na moje zapytanie skierowane do tegoż
redaktora naukowego, a napisane na karteczce i wręczone mu w toku jakiegoś
zebrania naukowego, otrzymałem na tymże karteluszku ręcznie napisaną odpo-
wiedz
:  Wołczyk nie chce publikować ze względów politycznych twoich roz-
praw. Mogę załatwić tylko honorarium. Sprawa wymaga interwencji w Wydzia-
le Nauki KC". Tyle było w tym prawdy co w poprzednim wyjaśnieniu.
Oto bowiem pod koniec 1969 r. - bodajże w paz
dzierniku, zgłosiłem się
do dyrektora naczelnego PWN, czyli owego  Wołczyka", na rozmowę. W jej toku
oświadczył, iż ani jednego mego artykułu nie wycofał, czynił to wyłącznie na-
ukowy redaktor serii  Warszawa...". Dodał też, że dla postawienia kropki nad
 i" pismo, stwierdzające ów fakt, otrzyma Dyrekcja Instytutu Historii PAN, co
też nastąpiło14.
Z podobnym przypadkiem wykorzystywania dla celów prywatnych opinii
osoby dobrze poinformowanej, jaki miał miejsce w opisanym incydencie usu-
nięcia przez cenzora mej recenzji, zetknąłem się raz jeszcze, u schyłku lat sie-
demdziesiątych, czyli w atmosferze odmiennej od panującej dziesięć lat wcze-
śniej. Oto ówczesny konsultant naukowy w sprawach historii wydawnictwa
 Ossolineum" we Wrocławiu, osoba niejako  rodzinnie" dobrze zorientowana
w intencjach władzy, zapewnił redaktora naczelnego tego wydawnictwa, iż za-
wartą ze mną umowę na napisanie Historii wolnomularstwa w Europie Środko-
wo-Wschodniej należy w sposób zręczny zerwać. W przypadku bowiem opubli-
kowania tej książki może oczekiwać utraty stanowiska, raczej nawet nie on je-
den. Ten zatem usiłował w rozmowie telefonicznej skłonić mnie, chyba w 1978 r.,
do rozwiązania umowy za obustronną zgodą, zarazem obiecując mi wspaniałe
gruszki na wierzbie, na które jednak nie połakomiłem się. Rozpoczęły się zatem
ze strony wydawnictwa rozmaite podchody mające mnie zdegustować, m.in. gra
na zwłokę z drukiem. Merytorycznie bowiem książki nie dało się odrzucić, jako
14
Zacytowana kartka z odpowiedzią redaktora serii znajduje się w moich zbiorach, natomiast
nie mogę stwierdzić, czy w archiwum IH PAN zachowało się wspomniane pismo dyrekto-
ra naczelnego PWN. Jako mało istotne mogło ulec zniszczeniu w ramach rutynowego okre-
sowego brakowania akt. Ówcześnie wymieniona w tym piśmie osoba dość publicznie, m.in.
w mojej obecności, oświadczyła: dyrektor Wołczyk pragnie teraz uchodzić za liberała i przy-
słał list w sprawie Ludwika. Dyrekcja odpowie mu. Wątpię by takiej odpowiedzi udzielo-
no. Na długo przed rozmową z naczelnym dyrektorem PWN pisemnie zwróciłem się do
dyrektora IH PAN w sprawie dziwnych manipulacji wokół wspomnianego artykułu (list
z 28 kwietnia 1969 r.), żadnej odpowiedzi nie otrzymałem.
100 Ludwik Hass
że zamówiona u prof. Stefana Kieniewicza recenzja utrzymana była niemal w sa-
mych superlatywach. Dopiero ukazanie się w 1979 r. w wysokonakładowym
tygodniku  Argumenty" mego pióra cyklu 12-stu odcinkowego Wolnomularstwo
na ziemiach polskich, zaś rok póz
niej w PIW mojej monografii Sekta farmazonii
warszawskiej (w obu przypadkach bez negatywnych konsekwencji dla wydaw-
ców) posiało u wspomnianego redaktora naczelnego wątpliwości co do  dobre-
go poinformowania" owego doradcy naukowego. We Wrocławiu przystąpiono
więc, nieoczekiwanie dla mnie, do redakcyjnego opracowania maszynopisu
i książka ukazała się15.
Przedstawione przypadki-przykłady działania cenzury i gierek osób podszy-
wających się pod nią daleko nie wyczerpują problematyki kontroli sprawowanej
przez kierownicze ośrodki partyjno-państwowe nad twórczością historyków.
Skłonny wręcz jestem do formułowania wniosku, iż nieporównanie bardziej do-
głębny wpływ na nią wywierała cenzura - nazwijmy to tak - w szerokim słowa
znaczeniu, niejako pozaurzędowa. Jednym z jej mechanizmów była autocenzura
autorska. Psychologiczne zastraszenie, mniejsza o to czy i na ile zasadne, w ja-
kimś stopniu kierowało piórem piszącego. Niemal bezwiednie zastanawiał się
jak na napisane zareaguje nie tylko urzędowa cenzura, lecz i redakcja wydaw-
nictwa. Tam zaś w jednych przypadkach ograniczano się do troski, by je nie
narażać na przykre konsekwencje administracyjno-polityczne za opublikowanie,
czy raczej przepuszczenie przez sito redakcyjne, tekstów, które urząd cenzury
mógłby uznać za niewłaściwe. W innych można było się spotkać z nadmierną
gorliwością, czy  czujnością" polityczną niektórych redaktorów bądz
ich sze-
fów. Różnie z tym bywało. W momencie mego aresztowania w marcu 1964 r.
miałem trzy umowy wydawnicze po jednej z PWN,  Wiedzą Powszechną"
i  Książką i Wiedzą". Pierwsze z tych wydawnictw tuż po upływie terminu zło-
żenia maszynopisu, pismem z 6 czerwca 1966 r. upomniało się o zwrot zaliczki
otrzymanej na poczet umowy. Zostało ono wysłane na mój adres domowy, mimo
że w prasie - przynajmniej w  Trybunie Ludu" i  Polityce" - jeszcze na począt-
ku roku ukazała się informacja o procesie i wyroku skazującym. Po zwolnieniu
z więzienia pisemnie zwróciłem się (list z 16 listopada 1966 r.) z prośbą o przed-
łużenie terminu złożenia maszynopisu do 31 grudnia 1967 r. Prośba została od-
rzucona, jakkolwiek zaproponowany przeze mnie termin był w pełni realny, do-
tyczył bowiem opracowania zaledwie 8-arkuszowego Obóz pilsudczyków 1908-
-1927 (dla serii wydawniczej  Omega"). Traktując sprawę z punktu widzenia strat
dla nauki, może powstałoby coś dla historiografii pożytecznego. Wydawnictwo
też z żelazną konsekwencją wyegzekwowało ode mnie zwrot zaliczki, jakkol-
wiek wiedziało, iż pozostaję bez etatowego zatrudnienia, a dochody moje z roz-
15
L. Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław
1982.
Cenzura i inne mechanizmy sterowania historykami w PRL 101
maitych prac redakcyjnych i innych zleconych są nader skromne. Natomiast
w przypadku dwu pozostałych wydawnictw obeszło się bez groz
nych listów-mo-
nitów, poszły na kompromis i - jakkolwiek przewidzianych umowami pozycji
nie napisałem - innymi zleceniami umożliwiły mi sukcesywne, rozciągnięte
w czasie, pogaszenie zaliczek.
Wreszcie kwestia nieformalnych cenzorów w obrębie samych redakcji.
W  Kwartalniku Historycznym", przynajmniej do połowy lat sześćdziesiątych
taką funkcję pełnił pewien profesor, formalnie tylko członek Komitetu Redak-
cyjnego. Zetknąłem się z tą jego rolą gdzieś w połowie 1960 r., w związku z moją
pierwszą większą rozprawą naukową Kształtowanie się lewicowego nurtu w Pol-
skiej Partii Socjalistycznej na tle sytuacji wewnątrzpartyjnej (listopad 1923 -
maj 1926)16. W jakiś czas po złożeniu maszynopisu zostałem poinformowany,
że dla omówienia go mam przyjść o określonej godzinie takiego to a takiego
dnia do wskazanego mi pokoju w budynku Wydziału Prawa Uniwersytetu War-
szawskiego. Zastałem tam znanych mi z wcześniejszej współpracy z  Kwartal-
nikiem Historycznym" jego redaktora naczelnego prof. Bogusława Leśnodorskie-
go, sekretarza redakcji, póz
niejszego profesora, Tadeusza A
epkowskiego, i wów-
czas nieznajomego mi jeszcze jednego pana. On właśnie ostro zabrał się do
mojego tekstu, kwestionował w nim akapity odbiegające od przyjętej wówczas
wersji dziejów PPS, bez próby powoływania się na jakąkolwiek dokumentację,
zwyczajnie na podstawie swego autorytetu. Nie orientując się w całej delikatno-
ści sytuacji, ostro replikowałem na zarzuty, powołując się na wykorzystane (i cy-
towane w przypisach) z
ródła. W jednym punkcie wręcz zarzuciłem memu  re-
cenzentowi" ahistoryczność podejścia do któregoś z wątków. On natomiast
w pewnej chwili zapytał mnie - bez związku z tematem - o miejsce mojej pracy
zawodowej. Odpowiedz
: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, poniekąd
zaskoczyła go. Było to bowiem miejsce, gdzie nie mogło być mowy o  politycz-
nej" z jego strony interwencji, naczelny dyrektor Henryk Altman miał mocną
pozycję, zaś w sądach o ludziach był całkowicie samodzielny. Dwaj pozostali
cały ten czas milczeli. Dwugodzinny, chyba, dialog-polemikę przerwał prof. Le-
śnodorski konkluzją: autor zbadał z
ródła, więc do niego należy ostatnie słowo
jak było. O znaczeniu całej tej wymiany zdań czy poglądów nieco zorientowa-
łem się w kilka dni póz
niej, kiedy z maszynopisem ponownie przyszedłem do
redakcji  Kwartalnika". Starsza pani, pełniąca w niej funkcję sekretarki technicz-
nej i maszynistki, powiedziała mi z nieskrywanym zdumieniem: pan odrzucił
wszystkie uwagi Profesora. Oczywiście, nie opowiedział jej o tym on sam, lecz
jeden z dwu przysłuchujących się  wymianie zdań". Widocznie było coś nieco-
dziennego w tym, że znalazł się ktoś - przy tym zupełny nowicjusz - kto ośmie-
lił się konsekwentnie oponować  politrukowi".
16
Rozprawa pod tymże tytułem ukazała się -  Kwartalnik Historyczny" 1961, nr 1, s. 69-105.
102 Ludwik Hass
Na tym epizodzie nie zakończyły się moje kontakty z nim. W 1964 r. (może
pod koniec 1963 r.) w jednej z dyskusji na zebraniu Towarzystwa Miłośników
Historii wypowiedziałem ówcześnie heretycko brzmiące sądy na temat lewico-
wego, jednolitofrontowego skrzydła PPS drugiej połowy lat trzydziestych, jego
współpracy z całkowicie zstalinizowaną KPP, zbrodni stalinowszczyzny w Hi-
szpanii lat wojny domowej i ich ukrywania wtedy przez gloryfikowany w naszej
historiografii  Dziennik Popularny". Jakkolwiek wspomniany  komisarz politycz-
ny" nie był na sali obecny, najwidoczniej został poinformowany o tak bogobur-
czym wystąpieniu i zareagował na nie surową sankcją: zarządził, żeby  Kwar-
talnik" natychmiast i całkowicie zerwał stosunki ze mną, prof. Leśnodorskiemu
- j ak się póz
niej zorientowałem - nie pozostawało nic innego niż wykonanie
dyrektywy. Zaś jej autor - po pewnym czasie stało się to mi wiadome - pochwa-
lił się na posiedzeniu Komisji Historycznej przy Wydziale Nauki KC PZPR po-
czynionym przez siebie krokiem.
Opisane przeze mnie rozmaite epizody prowadzą - tak mi się wydaje - do
konkluzji ogólnej: strach ma wielkie oczy. Cenzura raczej nie zniweczyła żad-
nego poważniejszego przedsięwzięcia historyka, jeśli odważył się, mimo wszy-
stko, podjąć je. Obecnie, po latach, najhałaśliwiej wspominają o szkodach wy-
rządzonych przez cenzurę ci, którzy z wyrachowania swoje pióro dostosowywa-
li do wymogów, nieraz tylko przez siebie wydedukowanych, kierownictwa PZPR,
co więcej, niekiedy nawet sami organizowali pewne kampanie represyjne.