Rozdział XXI: Środki smarne dla przemysłu...
Rozdział XXI
ŚRODKI SMARNE
DLA PRZEMYSA
U
SPOŻYWCZEGO
21.1 Problem środków smarnych Stosowanie wszelkich materiałów w przemyśle spożywczym,
w tym środków smarnych, powinno być poprzedzone dokonaniem
Zanieczyszczanie artykułów spożywczych środkami smarnymi analizy zagrożeń w krytycznych punktach kontrolnych (HACCP1),
używanymi w procesach ich produkcji i pakowania, stwarza zagro- w taki sposób, aby zapewnić wymaganą higienę żywności.
żenia dla konsumentów. Mimo, że zagrożenia takie są skutecznie Pozytywne rezultaty takiej analizy, ze wskazaniem zagrożeń
zmniejszane na wiele sposobów, w dalszym ciągu nie są one i metod unikania skutków tych zagrożeń, są m.in. podstawą do sto-
całkowicie wykluczone. Ryzyko, wynikające ze stosowania niewła- sowania środków smarnych w określonych skojarzeniach trących
ściwych środków smarnych w pewnych przypadkach, jest nawet maszyn, stosowanych w przemyśle spożywczym, a także kosme-
większe niż można było by przypuszczać, a na pewno jeszcze nie tycznym i farmaceutycznym.
do końca jest wyjaśniony wpływ tych środków na organizm ludzki.
Przypadkowe zanieczyszczenia środkami smarnymi są trudno wy- HACCP  jest to system, który umożliwia ogólne racjonalne po-
krywalne, do ich wykrycia jest niezbędne stosowanie kosztownej, dejście do zapewnienia bezpieczeństwa w zakresie żywności.
specyficznej aparatury kontrolno-pomiarowej.
Środki smarne stosowane w przemyśle spożywczym muszą System HACCP został opracowany w ramach amerykańskiego
odpowiadać nie tylko kryteriom technicznym: warunki temperatu- programu kosmicznych lotów załogowych, w celu zapewnienia
rowe, obciążenia, charakter smarowanych materiałów, geometria bezpieczeństwa mikrobiologicznego żywności dla załóg statków
elementów będących w kontakcie, itd. (wszystko to, co stanowi kosmicznych.
zwykłe kryteria stosowane w odniesieniu do zwykłych środków Aktualnie system ten jest stosowany w zakładach przemysłu
smarnych) ale, aby proces smarowania, nie stał się z
ródłem zanie- spożywczego na całym świecie; ma on na celu rozpoznawanie
czyszczenia wyrobów niezbędne jest stosowanie dodatkowych i kontrolę zagrożeń, które mogą przynieść szkodę konsumentowi,
obostrzeń i zaleceń. Stosowane są następujące sposoby unikania a które mogą wystąpić w jakimkolwiek momencie procesu produk-
ryzyka zanieczyszczenia: cji i magazynowania żywności. System HACCP ma międzynarodo-
q identyfikacja zagrożeń i ocena istniejącego ryzyka, wą akceptację, jako sposób zapewniający produkcję bezpiecznej
q stosowanie się do uregulowań prawnych i norm obowiązują- i zdrowej żywności.
cych w tym zakresie, Zagrożenia są rozpoznawane poprzez obserwację każdego
q ograniczenie możliwości zanieczyszczenia przez odpowiednie etapu procesu produkcyjnego żywności i postawienie pytania:
projektowanie maszyn lub wprowadzanie zmian konstrukcyj- Które z prowadzonych działań mogą spowodować wyprodukowa-
nych do maszyn już użytkowanych, nie niebezpiecznej żywności? Na tej podstawie jest ustanawiany
q używanie środków smarnych obojętnych fizjologicznie, mają- nadzór i kontrola procesów, w taki sposób, aby nie dopuścić do
cych odpowiednie rekomendacje i homologacje, wyprodukowania niebezpiecznej żywności. Są to punkty krytyczne
q stosowanie właściwych procedur postępowania i przestrzega- systemu HACCP.
nie zasad kontroli jakości. W trakcie eksploatacji urządzeń technicznych, używanych
w produkcji artykułów spożywczych, punktem krytycznym jest
21.2 Analiza zagrożeń możliwość zanieczyszczenia żywności substancjami obcymi.
W analizie zagrożeń, pierwsze pytanie jakie należy sobie zadać,
Podstawowym wymogiem w procesach produkcji żywności jest i to w stosunku do każdej użytkowanej maszyny, to: Czy istnieje
zagwarantowanie odpowiedniej higieny żywności. ryzyko zanieczyszczenia? Drugie zaś dotyczy tego, czy istnieje spo-
sób zaradzenia? Od odpowiedzi na te pytania zależy wybór środka
Higiena żywności  niezbędne działania, jakie powinny zostać smarnego. Mogą wystąpić dwa typy zanieczyszczenia:
podjęte w celu zapewnienia bezpieczeństwa i zdrowej żywności, q Zanieczyszczenie pochodzące z podestów, łożysk, prowadnic,
obejmujące wszystkie formy przed, w trakcie produkcji, jak i po niej. łańcuchów, przenośników, zaworów itd., które należy ograni-
czyć do jak najniższego poziomu i które wymagają użycia od-
Z pojęcia higiena żywności wywodzi się pojęcie zdrowa żywność. powiednio przystosowanego środka smarnego, pozbawionego
smaku i toksyczności, ale pozostającego w pełni skutecznym
Zdrowa żywność - artykuły żywnościowe, których etapy pro- z technicznego punktu widzenia;
dukcji od surowców do momentu sprzedaży klientowi podlega- q Zanieczyszczenie przypadkowe, związane z wadami konstruk-
ły regulacjom HACCP i nadzorowi producenta, a ich parametry cyjnymi stosowanych maszyn i procesów technologicznych
jakościowe są zgodne z wymaganiami i odpowiednie do spoży-
cia dla ludzi.
1
HACCP  Hazard Analysis and Critical Control Points.
XXI 1
i wynikłe w trakcie pracy maszyny (przekroczenie parametrów i konstrukcji urządzeń, z drugiej składu chemicznego używanych
eksploatacyjnych (np. ciśnienia), wycieki oraz częsta awaryjność, środków smarnych.
wynikająca ze złego utrzymania ruchu itp.). W Polsce, w tym zakresie obowiązuje norma europejska PN-EN
Przykładowo załóżmy, że mamy do czynienia z przekładnią 16726. Norma ta precyzuje zagrożenia oraz niekorzystne oddzia-
redukcyjną ugniatarki do ciasta, zlokalizowaną poza strefą spo- ływania, jakie dla wytwarzanej żywności mogą stwarzać maszyny
żywczą, powodującą poziome zagniatanie, bez żadnej możliwo- stosowane w przemyśle spożywczym. Norma ta wyróżnia nastę-
ści kontaktu z masą wyrabianego ciasta, można wtedy stosować pujące strefy istotne z punktu widzenia stosowania środków smar-
bez problemu, klasyczny środek smarny. Jeśli jednak przekładnia nych, definiując je następująco:
redukcyjna o pionowej osi, znajduje się powyżej ugniatarki, z moż-
liwością zanieczyszczenia poprzez wał napędowy, to nie ma innego Strefa spożywcza: powierzchnia maszyn, aparatów, urządzeń,
rozwiązania, jak polegające na zastosowaniu środka smarnego  do która wchodzi w kontakt z artykułami spożywczymi w normal-
kontaktu z żywnością . nych warunkach użytkowania. W strefie tej wymagania w zakre-
W każdym przypadku należy rozważyć, w odniesieniu do któ- sie bezpieczeństwa i higieny są najostrzejsze.
rych maszyn należy przeprowadzić szczegółową analizę? Do jakich
podzespołów czy części powinna taka analiza być zastosowana? W obszarze strefy spożywczej są precyzowane wymagania dla:
Następne pytanie jakie się nasuwa, to jakie są dozwolone środki q materiałów,
smarne, i które z nich są najlepiej dostosowane do danego procesu q powierzchni,
technologicznego i wyrobu? q złączy,
q odpływów,
21.3 Prawodawstwo i normy q napędów i łożysk,
q osłon pokryw i drzwi.
W Unii Europejskiej, w zakresie materiałów i wyrobów przezna- Skojarzenia trące, występujące w strefie spożywczej powinny
czonych do kontaktu z żywnością oraz sposób ich sprawdzania, być smarowane smarem dopuszczonym do kontaktu z żywnością
obowiązują następujące regulacje: i powinny być łatwe do czyszczenia.
q Dyrektywa Rady Europejskiej 89/397/EWG z 14 czerwca 1989 r.
dotycząca urzędowej kontroli artykułów żywnościowych; Strefa spryskiwania: każda powierzchnia maszyn, aparatów,
Dyrektywa ta za najważniejsze uznaje ochronę zdrowia ludz- urządzeń, która może zostać opryskana przez artykuły żyw-
kiego. Podaje ona zasady kontroli, pobierania próbek żywności, nościowe nie powracające następnie do przygotowywanego
metody badań oraz sposób prowadzenia dokumentacji. produktu.
q Dyrektywa Rady Europejskiej 93/43/EEC z 10 czerwca 1993 r.
dotycząca obligatoryjności stosowania systemu HACCP oraz W strefie spryskiwania, łożyska, uszczelnienia, itp. mogą być
wymogi dotyczące higieny, zakupów, dystrybucji i sprzedaży smarowane środkiem smarnym nie spełniającym wymagań do-
żywności; tyczących środków dopuszczonych do kontaktu z żywnością pod
q Regulacje dotyczące różnych grup żywności, uwzględniające warunkiem, że nie ma to niekorzystnego wpływu na żywność.
ich specyfikę.
Każdy kraj będący członkiem UE jest zobowiązany do homo- Strefa niespożywcza: wszystkie inne powierzchnie, nie mogą-
logowania tych uregulowań wewnętrznym ustawodawstwem. ce mieć bezpośredniego kontaktu z żywnością.
W Polsce system HACCP po raz pierwszy został wprowadzony
Rozporządzeniem2 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej wraz Regulacje dotyczące środków smarnych, przeznaczonych do
z póz
niejszymi zmianami. Rozporządzenie to regulowało problem stosowania w strefie niespożywczej nie są sprecyzowane.
jakości żywności w zakresie asortymentu dietetycznych środków Dokument ten precyzuje, że:  użycie środków smarnych nie
spożywczych, używek dietetycznych i odżywek. W rozdziale jest dozwolone w strefach spożywczych i spryskiwania, gdy
5 określa ono, ze  Kontrola wewnętrzna produkcji& & powinna mogą one mieć wpływ na strefę spożywczą i  należy przedsię-
być ustalona& & na podstawie systemu krytycznych punktów wziąć wszelkie kroki, aby uniknąć tego, by przecieki środków
kontroli (HACCP)& & po uzgodnieniu z właściwym, państwowym, smarnych nie przedostały się do tych stref. Jeżeli okaże się to nie-
wojewódzkim inspektoratem sanitarnym . możliwe, elementy przeznaczone do smarowania powinny móc
Aktualnie w Polsce, w tym zakresie, obowiązują następujące funkcjonować przy użyciu dozwolonych, spożywczych środków
uregulowania prawne: smarnych .
q Ustawa3 o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia; W Stanach Zjednoczonych, wykaz środków smarnych dopusz-
q Ustawa4 o materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu czonych do przypadkowego kontaktu z żywnością, znajduje się
z żywnością; w  Code Federal Regulations 21 . Produkty, aby mogły zostać za-
Ustawy te dostosowują polskie prawo do uregulowań UE. Jednak twierdzone, podlegają przepisom dotyczącym:
niektóre przepisy tych ustaw będą obowiązywały dopiero po wstą- q składu środków smarnych: używane składniki muszą znaj-
pieniu Polski do UE. Stanowią one, że przy wytwarzaniu wyrobów dować się na liście substancji dozwolonych, nie stwarzających
spożywczych stosuje się wyłącznie substancje dozwolone, tzn. takie, zagrożenia dla żywności. Muszą one odpowiadać wszystkim
które znajdują się w wykazie przyjętym przez Komisję Europejską. wymogom stawianym we wstępnym zezwoleniu;
Różne nowatorskie rozwiązania można zalecać na razie tylko q warunków użytkowania: ich ilość musi stanowić niezbędne
do bardzo specyficznych zastosowań. W Polsce wymagają one minimum, aby otrzymać oczekiwany techniczny efekt, a ich
uzyskania specjalnego pozwolenia wydanego przez inspektora dodatek do żywności nie może przekroczyć ustalonych granic.
sanitarnego. Materiały takie powinny być oznakowane w sposób Wspomniane ustawodawstwo definiuje dwa poziomy substan-
widoczny napisem  do kontaktu z żywnością . Ustawy te, w części cji smarnych, przeznaczonych dla przemysłu spożywczego:
dotyczącej przepisów karnych, przewidują grzywnę lub areszt dla
każdego, kto wytwarza, przetwarza, importuje lub wprowadza do
2
obrotu materiały nie spełniające tych wymagań. Dz. U. z 1996 r Nr 108 poz. 520.
3
Dz. U. z 2001 r. Nr 63, poz. 634 (z poz
niejszymi zmianami).
Aktualnie normy europejskie, dotyczące bezpieczeństwa
4
Dz. U. z 2001 r. Nr 128, poz. 1408 (z poz
niejszymi zmianami).
w konstrukcjach maszyn dla przemysłów spożywczego, precyzu-
5
Dz. U. z 2002 r. Nr 135, poz. 1145.
ją zagrożenia i przewidują stosowanie bezpiecznych rozwiązań.
6
PN-EN 1672-2:1999 Maszyny dla przemysłu spożywczego  Pojęcia podstawowe
Przepisy te dotyczą z jednej strony pewnych reguł projektowania  Wymagania z zakresu higieny.
2 XXI
Rozdział XXI: Środki smarne dla przemysłu...
q poziom USDA H1: Środki smarne, zaklasyfikowane jako  do- Innym sposobem postępowania jest możliwość zastąpienia
puszczone do przypadkowego kontaktu z artykułami żywno- oleju wodą. Jest to możliwe w mechanizmach z napędami hy-
ściowymi, draulicznymi (dz
wignie, pompy, silniki hydrauliczne). Takie właśnie
q poziom USDA H2: Środki smarne, zaklasyfikowane jako  nie rozwiązania proponuje wielu konstruktorów maszyn, w których
dopuszczone do przypadkowego kontaktu z artykułami żywno- obecność wody w wyrobie nie jest problemem. Głównymi zaletami
ściowymi, ale możliwe do stosowania w przemyśle spożywczym. takiej techniki są:
q usunięcie możiwości dostania się wody lub kondensacji pary
21.4 Konstrukcja maszyn wodnej w elementach przenośnych, co pozostawia swobodę za-
instalowania silników w miejscu lepiej do tego przystosowanym,
Ryzyko zanieczyszczenia żywności środkami, jakie przedstawia q nieszczelności układu nie przedstawiają żadnego problemu
proces smarowania, w przypadku produktów spożywczych, prze- z punktu widzenia higieny,
znaczonych do masowej konsumpcji oraz farmaceutyków i leków, q nie ma problemu miejscowego wytwarzania ciepła lub problem
stanowi jeden z problemów, który jest brany pod uwagę, już na ten jest zredukowany do minimum.
etapie projektowania maszyn. Maszyny stosowane w przemyśle
spożywczym wymagają smarowania podobnie jak inne maszyny 21.5 Środki smarne dla przemysłu spożywczego
o analogicznej konstrukcji. W konstruowaniu tych maszyn są jed-
nak stosowane określone zasady wynikające z troski o zdrowie W maszynach przemysłu spożywczego, do smarowania odpo-
konsumentów. wiednich układów i skojarzeń trących, są stosowane następujące
W projektowaniu współczesnych maszyn dla przemysłu spo- rodzaje środków smarnych i cieczy eksploatacyjnych:
żywczego bierze się oczywiście pod uwagę typowe kryteria me- q oleje do układów przelotowych,
chaniczne (stosowane obciążenie, ciśnienie w układzie, geometrię q oleje maszynowe,
styku, prędkość poślizgu lub toczenia się), jak również warunki q oleje hydrauliczne,
środowiskowe (temperatura, rodzaj środowiska, rodzaj materiałów, q oleje przekładniowe,
z którymi urządzenie ma kontakt). Dochodzi jednak do tego rów- q oleje sprężarkowe,
nież podejście specyficzne, mające na celu ograniczenie fizycznych q oleje do pomp próżniowych,
możliwości zanieczyszczenia wyrobu, poprzez: q smary plastyczne do łożysk ślizgowych, łożysk tocznych, prze-
q stosowanie odpowiednich materiałów konstrukcyjnych, które gubów, łańcuchów transporterów,
w kontakcie z surowcami i wyrobami nie wpływają niekorzyst- q rozpuszczalniki i środki antyadhezyjne do uwalniania wyrobów
nie na jakość wyrobu; nie powinny one nadawać wyrobom z form,
obcego zapachu, smaku lub zabarwienia; powinny to być ma- q oleje oraz inne śroki do mycia i płukania układów maszyn.
teriały odporne na korozję, nie zanieczyszczające wyrobu i nie W stosunku do środków smarnych i innych cieczy eksploata-
absorbujące, cyjnych stosowanych w przemyśle spożywczym, obok wymagań
q stosowanie gładkich powierzchni stykających się z surowcami stawianych normalnym środkom smarnym, są stawiane wymaga-
i wyrobami, łatwych do czyszczenia i dezynfekcji, nia specyficzne, dotyczące braku: toksyczności, działania fizjolo-
q właściwe geometryczne rozłożenie elementów w maszynie, gicznego (brak smaku i zapachu). Takie środki smarne, w skrócie, są
tak aby środki smarne i inne substancje pomocnicze nie mogły nazywane środkami  do kontaktu z żywnością .
wchodzić w kontakt z surowcami i wyrobami, W odniesieniu do środków smarnych, stosowanych w przemyśle
q redukcję ilości stosowanych środków smarnych do poziomu spożywczym, są stosowane takie same wymagania fizykochemicz-
niezbędnego, do zapewnienia prawidłowego procesu smaro- ne i eksploatacyjne jak w analogicznych maszynach, używanych
wania (przeciwdziałanie tendencji ich nadmiernego zużycia), w innych gałęziach przemysłu, ponieważ pełnią one te same funk-
q napędy i łożyska powinny być zlokalizowane poza strefą kontak- cje. Przykładowo, środki smarne stosowane w przemyśle spożyw-
tu z surowcami i wyrobem, czym takie jak: ciecze hydrauliczne, oleje smarne, smary plastyczne
q tam, gdzie jest to możliwe zapewnienie funkcjonowania maszyny itp., muszą spełniać podstawowe wymagania podobne do środków
bez smarowania lub stosowanie materiałów samosmarujących, stosowanych w przemyśle metalurgicznym, z uwzględnieniem
q użycie wody, jako cieczy hydraulicznej lub środka smarnego, warunków pracy (temperatury, ciśnienia, nacisków, odporności
q użycie do smarowania przetwarzanego środka spożywczego, na wymywanie wodą itp.). Do technicznych wymagań dochodzą
q w przypadkach, gdy niezbędne jest stosowanie tradycyjnych wymagania specyficzne, jak brak: toksyczności i działania fizjolo-
środków smarnych, powinny one spełniać kryteria dopuszcze- gicznego, w zakresie: zapachu, smaku oraz powodowania zabar-
nia do przypadkowego kontaktu z żywnością. wień. W praktyce eksploatacyjnej, w przemyśle spożywczym, są
Wymagania przemysłu spożywczego niekiedy są tak duże, że stosowane następujące rodzaje środków smarnych:
ideałem byłaby praca bez substancji smarujących. To radykalne q Środki smarne stopniowo zanikające. Są to substancje z tzw.
rozwiązanie jest jednym z możliwych sposobów postępowania,  suchym filmem , rozkładające się cienką warstwą na smaro-
ale ma ono również pewne złe strony. Rozwiązania takie są na ogół wanej powierzchni, po wyparowaniu rozpuszczalnika. Użycie
mniej skuteczne, pojawiają się problemy zanieczyszczeń stałych, tego typu środka smarnego pozwala, przy małych ilościach, na
powstających w procesach zużycia współpracujących powierzchni, ewentualny kontakt z wyrobami; pod warunkiem, że są to oleje
powstawanie powierzchni porowatych itd. głęboko rafinowane, pozbawione zapachu, tzw. oleje białe,
Należy brać pod uwagę, że środki smarne w przemyśle spożyw- przedstawione szerzej w p. 20.5.15. Najczęściej są one aplikowa-
czym służą często do smarowania elementów ze stali nierdzewnej, ne smarownicami kroplowymi lub poprzez układy centralnego
bardzo czułych na zatarcie. Obecność wody czy pary, kwaśne lub smarowania, rozpylane dyszami;
alkaliczne środowisko, sprzyjają zmywaniu substancji smarujących q Środki smarne ciekłe. Podobnie jak klasyczne oleje smarne
ze smarowanych powierzchni, co może spowodować zatarcie sko- czy hydrauliczne, są to substancje składające się z oleju białego
jarzenia trącego. lub innego, dopuszczonego do stosowania w przemyśle spo-
Funkcjonowanie maszyn  na sucho powoduje też szybsze zuży- żywczym oraz dodatków z listy dopuszczonych  do kontaktu
cie maszyn, a także zanieczyszczenie żywności poprzez cząsteczki z żywnością , nadających im szczególne, wymagane właściwości
metali. Stosowane w niektórych rozwiązaniach polimery (spiek eksploatacyjne.
z PTFE) mają porowate powierzchnie, trudne do czyszczenia w spo- q Emulsje wodno-olejowe. Są to emulsje olejów bazowych,
sób gwarantujący zachowanie higieny. W porach mogą rozwijać się dopuszczonych do stosowania w przemyśle spożywczym, naj-
drobnoustroje, skażające gotowy wyrób. częściej olejów roślinnych, emulgatora z listy dopuszczonych
XXI 3
do kontaktu z żywnością oraz wody. Emulsje takie są stosowane organiczne zagęszczacze krzemionkowe i bentonity, a także PTFE.
jako środki antyadhezyjne do uwalniania wyrobów z form. Dozwolone są również kompleksowe sulfoniany wapnia. Zabronio-
q Smary plastyczne. Podobnie jak klasyczne smary plastyczne, są ne są natomiast mydła proste innych metali (Al, Na, Ba, Li), zagęsz-
to substancje złożone w części z białego oleju bazowego (mini- czacze nieorganiczne lub grafit, poliuretany, a także wypełniacze
mum 80%) i nietoksycznego środka zagęszczającego, uwalniają- metaliczne (Ag, Cu, Mo, Zn).
cego stopniowo olej w czasie procesu smarowania;
q Smary stałe. Są one używane albo jako dodatki do ciekłych 21.7 Zasady stosowania
środków smarnych lub smarów plastycznych (w celu polepsze-
nia ich właściwości w trakcie pracy w ostrych warunkach eksplo- Problemy smarowania przejawiają się przez całe  życie maszy-
atacyjnych) albo, zmieszane z żywicami, tworzą na powierzchni ny czy instalacji, stąd znaczenie funkcji  serwisowej , zarówno, jeśli
materiałów konstrukcyjnych lakier zmniejszający tarcie. chodzi o opracowanie jasnych i precyzyjnych instrukcji dotyczą-
Środki smarne, przeznaczone  do kontaktu z żywnością można cych: utrzymania ruchu, mówiących o wyposażeniu, programów
zdefiniować jako substancje mające wszystkie, niezbędne cechy systematycznych przeglądów, jak i o uczuleniu personelu na pro-
środka smarnego, a jednocześnie nie wywołujące skutków fizjolo- blemy smarownicze oraz jego kształceniu.
gicznych. Następujące substancje mogą uzyskać homologację jako Jak powszechnie wiadomo, najlepsze zalecenia nic nie znaczą,
środki smarne  do kontaktu z żywnością : oleje białe, inne specjal- jeśli nie zostaną zastosowane w praktyce. Powinno być podkre-
ne oleje lub smary plastyczne, w skład których wchodzą substancje ślone znaczenie wykrywania i eliminacji wycieków, czyszczenia
dozwolone do stosowania w przemyśle rolno-spożywczym, z któ- jednorazowymi ścierkami, sposoby ponownego nałożenia warstw
rymi żywność może wejść w przypadkowy kontakt. Muszą one ochronnych po przeglądzie itp. Prawidłowy proces smarowania
odpowiadać następującym podstawowym wymaganiom: opiera się na znajomości trzech elementów:
q zapewniać właściwy proces smarowania maszyn, q układów poddawanych smarowaniu,
q nie mogą być toksyczne, wywoływać skutków fizjologicznych, q systemu smarowania (czy też organizacji serwisu),
muszą być bez zapachowe, bez smakowe, q właściwości środków smarnych.
q spełniać wymagania odpowiednich uregulowań prawnych, Zalecenia jakie powinny uwzględniać instrukcje smarownicze,
przepisów i norm; muszą być zaakceptowane na międzynaro- można podsumować w następujący sposób:
dowym rynku. q właściwy wybór miejsca zainstalowania smarowanych mecha-
Substancje takie, a także ich składniki powinny posiadać homo- nizmów (na przykład, nie należy umieszczać przekładni powyżej
logację kompetentnych w tym zakresie instytucji. przenośnika żywności),
W przypadku produktów żywnościowych, za dopuszczal- q takie zaprojektowanie smarowanych mechanizmów, aby uła-
ne uznaje się w nich stężenie środków smarnych na poziomie twić ich czyszczenie i smarowanie bez możliwości przeniesienia
10 mg/kg (ppm). środka smarnego do miejsc, w których może nastąpić zanie-
czyszczenie żywności,
21.6 Skład chemiczny q instalacja urządzeń osłaniających smarowane urządzenia (obu-
dowy, rynny),
Środki smarne dla przemysłu spożywczego, przeznaczone do q zapewnienie szczelności układów hydraulicznych lub innych
stosowania w strefie spożywczej, analogicznie jak inne środki mechanizmów podlegających obiegowemu smarowaniu,
smarne składają się z trzech głównych składników: q wprowadzenie cyklu dokładnych przeglądów serwisowych,
q oleju bazowego (naftowego głęboko rafinowanego oleju bia- z określeniem właściwych rodzajów środków smarnych, do-
łego, odpowiedniego rodzaju oleju syntetycznego lub ciekłego puszczonych do stosowania i sposobów ich użycia.
tłuszczu naturalnego), Zanieczyszczenia artykułów spożywczych przez środki smarne
q dodatków uszlachetniających, dopuszczonych do stosowania; można uniknąć poprzez:
zapewniają one uzyskanie niektórych z wymaganych właściwo- q takie zaprojektowanie maszyn, które zmniejsza fizyczne możli-
ści eksploatacyjne, wości zanieczyszczenia oraz zapewnia: geometryczne rozłoże-
q zagęszczaczy i wypełniaczy. nie elementów, redukcję niezbędnej ilości środków smarnych,
0leje bazowe. Jako oleje bazowe mogą być stosowane oleje funkcjonowanie maszyn na sucho,
mineralne, głęboko rafinowane kwasowo lub z użyciem technolo- q użycie środków smarnych nie wywołujących skutków fizjolo-
gii wodorowych, tzw. oleje białe (patrz p. 20.5.15). Dopuszczalne gicznych lub najlepiej posiadających homologację,
jest również stosowanie wielu syntetycznych olejów bazowych q zastosowanie odpowiednich procedur kontroli jakości.
(estry, PAO, PAG, silikony), naturalnych ciekłych tłuszczy zwierzę- We Francji problematyką przeciwdziałania zanieczyszczeniu
cych lub olejów roślinnych. Wymienione oleje bazowe mogą być żywności zajmuje się CERNA7. Organizacja ta wydała specjalny
także składnikami różnych kompozycji środków smarnych: smarów przewodnik, pomyślany w taki sposób, aby użytkownicy środków
plastycznych, emulsji wodno-olejowych itp. Jako oleje bazowe są smarnych w przemyśle spożywczym, mający na względzie dobrze
wykluczone zwykłe oleje mineralne oraz substancje zawierające pojęty własny interes, mogli używać go jako odnośnik do homolo-
związki halogenowe. gacji. Producenci środków smarnych, którzy stosują się do zaleceń
Dodatki. Jako dodatki do olejów i smarów mogą być stosowane tego przewodnika, mogą umieszczać na swojej dokumentacji
wyłącznie substancje wymienione w wykazie publikowanym przez technicznej lub handlowej napis:  Skład środków smarnych jest
Komisję Europejską lub FDA. W składzie środków smarnych dla zgodny z Przewodnikiem CNERNA - 1992 r. i na opakowaniach:
przemysłu spożywczego są stosowane:  Środek smarujący zgodny z Przewodnikiem CNERNA - 1992 r. .
q inhibitory utlenienia i korozji, Uważa się, że przewodnik CNERNA jest w chwili obecnej dobrym
q dodatki smarnościowe, rozwiązaniem. Przewodnik ten odpowiada kodeksowi dobrego
q emulgatory, nadzoru, a możliwość naniesienia informacji na etykiety środków
q środki antyadhezyjne. smarnych, gwarantuje pewne bezpieczeństwo.
W składzie środków smarnych nie są tolerowane żadne dodatki Punktem wyjścia dla opracowania przewodnika była obszerna
zawierające metale ciężkie. ankieta, przeprowadzona wśród przedstawicieli przemysłów naf-
Zagęszczacze i wypełniacze. Jako zagęszczacze i wypełniacze towego i chemicznego, mająca na celu określenie ewentualnego
mogą być stosowane wyłącznie substancje wymienione w wykazie
publikowanym przez Komisję Europejską lub FDA. Dozwolone są
7
CERNA  Centre National de Coordination des Etudes et Recherches sur la Nutrition et
np. proste mydła wapniowe, mydła kompleksowe (Al, Ca, Li), nie-
l Alimentation.
4 XXI
Rozdział XXI: Środki smarne dla przemysłu...
ryzyka, pochodzącego od różnych składników środków smarnych. przykład na temat konieczności spisania stref możliwych z
ródeł
Kwestionariusz wysłany do firm, pozwolił na zebranie danych zanieczyszczenia i punktów smarowania. Porady dotyczą również
chemicznych, toksykologicznych i technologicznych. Dotychczas kształcenia personelu, który jest uważany za trzeci, kluczowy ele-
dostawcy środków smarnych i producenci sprzętu wybierali ment właściwego procesu smarowania. Przykładem specyficznej
produkty, które odpowiadały w rzeczywistości jedynie kryteriom kontroli jakości może być rzez
nia, w której polecono odpowiednio
technicznym i ekonomicznym. Teraz, korzystając z przewodnika barwić oleje hydrauliczne. Sposób ten zastosowano jako jeden ze
CNERNA, mogą oni wziąć pod uwagę również kryterium przydat- środków kontroli, gdyż poprzez sprawdzenie czy mięso nie zostało
ności dla przemysłu spożywczego. poplamione można upewnić się, czy nie było przecieków cieczy
Poza wyborem środków smarnych przewodnik CNERNA do- hydraulicznej.
starcza rekomendacji dotyczących adekwatności urządzeń, na
XXI 5
NOTATKI
6 XXI