Jerzy Danielewicz " BIESIADNE INICJACJE
litarnej, która opierała się na  biesiadach zasłużo�
nych", urządzanych przez kastę naczelników plemion
JERZY DANI E L E WI CZ (basilees). Zmodyfikowaną kontynuacją tego systemu
w epoce hoplitów były syssitia i sympozja klasy hopli�
tów. Dwie te instytucje powstały ze wspólnego z
ródła,
Biesiadne inicjacje
lecz w wyniku różnej drogi rozwojowej. W większości
państw-miast (poleis) stworzono organizację militarną,
Rozważania o greckim -
opartą na fylach (phylai) i fratriach (phratriai). Arysto�
kratyczne sympozjon nie stanowiło tam już centrum
sympozjonic
życia politycznego, lecz lokowało się obok nowych in�
stytucji polityczno-militarnych, a jego funkcją w coraz
większym stopniu stawało się dostarczenie rozrywki.
Niemniej trzeba powiedzieć, że pozostało jedną z do�
minujących form współbiesiadowania. Inaczej wyglą�
tówo  sympozjum", inaczej  sympozjon", które
dała sytuacja w Sparcie, gdzie obowiązujące wszyst�
przejęliśmy - w pierwszym wypadku poprzez łaci�
3
kich pełnoprawnych obywateli składkowe syssitia słu�
nę
S - z greckiego sympósion, budzi w naszych cza�
żyły stworzeniu struktury zmilitaryzowanego społe�
sach prawie jednoznaczne skojarzenia z konferencją
4
czeństwa .
lub dyskusją naukową. Na takie rozumienie sympozjo-
nu wpłynął niewątpliwie fakt, że w ten sposób właśnie
Zwyczaj wspólnego biesiadowania charakteryzuje
zatytułował jeden ze swoich najsłynniejszych dialogów
oczywiście wiele kultur, ale u Greków posiadał swoją
5
Platon, a za nim inni autorzy (np. Ksenofont, Plutarch,
specyfikę. Wspomniany wyżej Murray podkreśla trzy
Lukian); wspólną cechą owych literackich  sympozjo- jego cechy do tego stopnia charakterystyczne, że mogą
nów" było imitowanie prowadzonej przy uczcie rozmo�
służyć jako wyznaczniki zasięgu kultuty greckiej
wy na tematy filozoficzne, moralne, literackie, a także
w Śródziemnomorzu i Europie Północnej.
1
praktyczne lub zabawowe . W naszych rozważaniach
Po pierwsze, wspólne posiłki były zajęciem zasadni�
gatunek zwany sympozjonem nie stanowi głównego te�
czo zarezerwowanym dla mężczyzn. Sympozja odbywa�
matu, pozostanie jednak jednym z ważnych z
ródeł po�
ły się w andrón,  męskiej sali", a kobietom nie pozwa�
mocnych w badaniu sympozjonu jako instytucji cha�
lano w nich uczestniczyć, przynajmniej na równych
rakterystycznej dla życia społecznego i kultury greckiej
z mężczyznami prawach.
począwszy od okresu archaicznego
Po drugie, w Grecji bardzo wcześnie podzielono
W sensie ściśle etymologicznym sympósion ( wspól� ucztę na dwie części: poświęconą jedzeniu (deipnon)
ne picie") określa tę część uczty, która następowała po i poświęconą piciu {sympósion), przy czym znacznej ry-
posiłku. Znaczenie etymologiczne nazwy jest tu jednak tualizacji uległa nie tyle ta pierwsza część, ile druga.
o wiele węższe niż realne, gdyż sympozjon bynajmniej Po trzecie, już w wieku VI I I p.n.e. ustalił się w Gre�
nie ograniczało się do prostej konsumpcji wina. Jego cji zwyczaj, przejęty chyba z Bliskiego Wschodu, spo�
różnorodne funkcje, a tym bardziej odniesienia symbo� czywania na sofach zamiast siedzenia w czasie uczty.
liczne, nie dają się ująć w krótkiej definicji. W niniej�
Wymienione wyżej cechy specyficzne greckiego
szym wykładzie pragnę poświęcić szczególną uwagę
sympozjonu nie dają oczywiście pełnego jego obrazu;
tym aspektom, które czyniły z sympozjonu oryginalne
trzeba je skomentować i uzupełnić szeregiem dalszych
zjawisko religijne, społeczne i kulturowe.
obserwacji. ; = -
;
Sympozjon trzeba rozpatrywać na szerszym tle zwy� Fakt, że biesiadowano w męskim gronie, uświadamia
czaju  współbiesiadowania". Jak zauważa Oswyn Mur- nam wyraz
nie podrzędny status społeczny kobiet. Do�
2
ray , w społeczeństwie archaicznej Grecji, nie posiada� puszczano je do uczt jedynie w instrumentalnej roli wy�
jącym formalnej kasty kapłańskiej ani scentralizowanej konawczyń muzyki, kochanek lub posługaczek. Wspól�
struktury władzy, wspólne spożywanie posiłków pod� nota sympozjonu, podkteślana przedrostkiem  we�
kreślało równość praw i służyło ugruntowywaniu po� spół", sym- (= syn-), była wspólnotą mężczyzn i tylko
dzielanych przez społeczność wartości. W epoce póz
- z tym zastrzeżeniem można mówić o przestrzeganiu za�
noarchaicznej uczony angielski wyodrębnia cztery pod� sady równości praw podczas uczt.
stawowe typy współbiesiadowania: święto religijne,
Bogaty rytuał sympozjonu miał swoje odniesienia re�
6
wspólny posiłek żołnierski, posiłek publiczny fundowa�
ligijne . Aktem wyraz
nie sakralnym było ofiarowanie
ny przez polis jako wyraz wyróżnienia oraz mające spra�
bogom cząstki przeznaczonego do konsumpcji wina
wić przyjemność sympósion.
przez ulanie paru jego kropel z pucharu (sponde, liba�
cja). Jak stary to był zwyczaj, świadczy formuła epicka
Znana nam z literatury tradycja wspólnych uczt się�
z Iliady 9,177, powtórzona kilkakrotnie w Odysei: autar
ga swymi korzeniami opisanej w epice organizacji mi�
56
Jerzy Danielewicz " BIESIADNE INICJACJE
Na ucztach, przy wspólnym posiłku
epei speisan t' epion th' hoson ethele thymos ( Gdy na
Wśród biesiadników wszcząć pean wypada.
cześć bogów uleli, co dusza zapragnie, wypili" - przel.
K. Jeżewska). Z czasem ustalił się zwyczaj, że winem za� (Przeł. J. Danielewicz)
czerpniętym z pierwszego mieszalnika składano libację
Zeusowi i bogom olimpijskim, z drugiego - herosom, Wzmianki o wspomnianych wyżej czynnościach rytual�
z trzeciego - Zeusowi Zbawcy lub temuż Zeusowi nych są w piśmiennictwie greckim liczne; przypomnij�
12
z ptzydomkiem Teleios,  doprowadzający do szczęśliwe� my tu jednak tylko zdanie z Platońskiej Uczty :
go końca" lub alternatywnie - z pierwszego mieszalni�
ka Dobremu Demonowi (agatho� daimonos) a z trzecieŹ
A gdy Sokrates ułożył się na sofie i, podobnie jak inni,
7
go  Hermesowi .
spożył posiłek, spełniliśmy libację, zaśpiewaliśmy pieśń na
8
cześć boga i wykonaliśmy pozostałe czynności rytualne,
Peter von der M�hll wyraża pogląd, że libacja wo�
a następnie zabraliśmy się do picia.
tywna była początkowo obrządkiem mającym przeła�
mać tabu związane z winem, gdyż picie oznacza pene�
trację, wniknięcie w to, co demoniczne. Aspekt dani� Znaczenie sakralne - nie tylko higieniczne - ma tak�
ny ofiarnej jest czymś wtórnym, pierwotnym elemen� że mycie rąk przed ucztą. Zasadę tę zna już Homer.
tem pozostaje element magiczny. W VI księdze Iliady opisuje znamienne zachowanie
Hektora, który wiedząc, że ma wpierw spełnić płynną
Sympozjon w odczuciu uczestników było obrzędem
ofiarę na cześć Zeusa i  innych nieśmiertelnych", nie
kolektywnym, łączącym ich z bogiem; wieńcząc mie�
chce przyjąć wina od matki, gdyż czuje się zabrudzony.
szalniki (kratery) i dzbany dokonywali oni symbolicz�
Wypowiada wtedy słowa (ww. 266-268): .
nego aktu jego uwieńczenia. Wina nie traktowano bo�
wiem po prostu jako daru boga, lecz często identyfiko�
wano je z nim samym, stąd popularnym określeniem Boję się wino ulewać Zeusowi ciemne, nie myjąc
boskiego napoju były użyte metonimicznie imiona: Przedtem rąk, jestem zbrukany posoką i kurzem bojowym.
Bakchos, Bromios, Dionizos. Wieszczek Tejresjas Jakżebym mógł do Kronidy czamochmurego wznieść modły!
w Bakchantkach Eurypidesa (ww. 284-285)' wypowia�
(Przeł. Kazimiera Jeżewska)
da znamienne słowa, iż w płynnej ofierze z wina skła�
dany jest sam Dionizos:
Problem czystości fizycznej przed przystąpieniem do
kontaktów z bóstwem analizuje Włodzimierz Len-
13
gauer , dochodząc do wniosku, że zabrudzony czło�
Jego to, boga, ofiarują bogom,
wiek nie może przystąpić do modlitwy lub ofiary, po�
Tak że mu ludzie zawdzięczają dobra.
nieważ brud jest śladem jego czynności ze sfery pro/a-
(Przeł. Jerzy A
anowski)
num, od którego sacrum musi być wyraz
nie oddzielone.
Także zdobienie głowy wieńcem podczas sympozjo�
Rówieśnik Eurypidesa, łon z Chios, w jednym z zacho�
nu jest elementem związanym z obrzędowością, nawią�
wanych fragmentów (744 PMG) przechodzi niepo�
zującym do rytów inicjacyjnych, czyli praktyk, których
strzeżenie od pochwały Dionizosa do pochwały wina:
14
celem jest przyjęcie do nowej społeczności . Na tej za�
sadzie nakładano wieńce wtajemniczonym w misteria
[Sławię] dziecię nieujarzmione
i np. pannie młodej czy zmarłemu.
Byczogłowe, młode - i niemłode,
Niemal religijną atmosferę sympozjonu dobrze odda�
Najsłodszego miłostek
je elegia Ksenofanesa (1 W. - 1 G.-P.), opisująca etap
Hałaśliwych sługę,
wstępny uczty. Zacytujmy z niej kilkanaście pietwszych
Wino - władcę świata,
wersów w przekładzie Włodzimierza Appela:
Co ludziom dodaje otuchy.
(Przeł. Jerzy Danielewicz)
Teraz bowiem podłoga jest czysta, czyste są ręce
wszystkich, a także kielichy; jeden nakłada nam wieńce,
Kolejnym wybitnie sakralnym aktem było wspólne
inny w czaszy roznosi dokoła wonny olejek,
odśpiewywanie peanu biesiadnego przez wszystkich
krater mieszalny czeka pełen i radość sposobi,
uczestników. Zdaniem badacza gatunku peanicznego
lana Rutherforda funkcję peanu wykonywanego pod� 5 wino jest już gotowe i zda się zapewniać, że nigdy
czas sympozjonu można określić jako apotropaiczną, w dzbanach go wdzięcznych nie zbraknie kwieciem
czyli nastawioną na odwrócenie nieszczęścia czy szko� woniejącego,
10
dy, a zarazem celebracyjną . Bardzo wczesnym po� Pośród nas i kadzidła unosi się zapach odświętny,
świadczeniem omawianego tu zwyczaju jest fragment stoi też woda z
ródlana świeża, czysta i chłodna,
98 PMGF poety spartańskiego z drugiej połowy VI I obok są chleby rumiane, a stół wspaniały, od sutych
1 1
wieku Alkmana :
10 gnąc się ciężarów, dz
wiga sera i miodu dostatek,
57
Jerzy Danielewicz " BIESIADNE INICJACJE
ołtarz w środku komnaty skrywają kwietne girlandy, Ważną rolę w wypełnieniu celów sympozjonu odgry�
gwar biesiady i pieśni w krąg wypełniają domostwo. wał wybierany każdorazowo przez biesiadników  mistrz
Trzeba atoli, by najpierw rozsądni ludzie sławili ceremonii", zwany bardzo różnie, nie tylko sympo-
19 20 21
boga w swych hymnach podaniem zbożnym i słowy starches lub symposiarchos , ale również np. basileus
12
czystymi; lub drchon . Wszystkie wymienione nazwy podkreślają
15 kiedy spełnią libację i modły zaniosą, by mogli, jego władzę i , rzeczywiście, władzę taką posiadał. Mógł
kroczyć drogą słuszności - tę wszak wybierać należy m.in. zaproponować program poetycko-muzyczny łub
temat dyskusji. Był też odpowiedzialny za nastrój przy�
zamiast pychy - do woli niech piją, byleby sługa
jęcia. W tym celu ustalał, ile mieszalników rozcieńczoŹ
wieść ich do domu nie musiał, chyba że ktoś już sędziwy.
nego wina zostanie wypitych, oraz jaka będzie proporcja
2 3
wody i wina . Ideałem było utrzymywanie się w stanie
W przytoczonej tu części elegii Ksenofanes koncen�
truje się na przygotowaniach do uczty, rytuale sympo- pośrednim między niepożądaną trzez
wością (nephein)
2

a kompletnym upojeniem (methyesthai) . Pewien pro�
zjonu (obmywanie rąk, nakładanie wieńców, libacja,
cent upojenia był potrzebny po to, aby nie zachowywać
modlitwa, hymn do boga) i wskazówkach dotyczących
się sztywno, mieć odwagę prezentowania się przed in�
picia; elegia ma zatem, by użyć modnego ostatnio ter�
25
15
nymi oraz uwolnić się od zmartwień . Temu ostatnie�
minu, charakter  metasympozjalny" . Zwraca uwagę
mu celowi patronował Dionizos z przydomkiem Lyaios,
nacisk, jaki poeta kładzie na aspekt motalny: ustalone
Uwalniający od trosk". W charakterze antidotum na
przez niego normy biesiadnych zachowań, oparte na
troski można bvło zastosować silniejsza mieszankę wo
przestrzeganiu zasady zbożności i sprawiedliwości,
dv i wina i szvbciei wvchvlac kielichv We fragmencie
obowiązywać mają również w innych dziedzinach ży�
346 (L -P =Vomt Alkaiosa nodmiot lirvcznv wvste-
cia. Uczta jest sui generis mikrokosmosem, rządzonym
nuie w roli sympozjarchy i daje takie oto zalecenia:
podobnymi prawami co makrokosmos otaczającego
16
świata .
Elementem podkreślającym niemal sakralny charak�
Pijmy! Dlaczego na lampy czekamy wieczorne?
ter uczty jest u Ksenofanesa m.in. pokryty kwiatami oł�
Dnia odrobina została do zmroku.
tarz pośrodku sali. Zwolennik dosłownej interpretacji
Sięgnij po kubki - te większe, misternej roboty!
Hans Herter uważa, że jest to ołtarzyk przenośny, jaki
Po to dał przecież Semeli i Zeusa syn ludziom
znajdował się w każdym domu, specjalnie na ten czas
Wino, by mogli o troskach zapomnieć.
17
tam ustawiony . Ponieważ jednak zestawienie ołtarza
Zmieszaj więc jedną część wody, dwie wina - i nalej!
z kraterem zdarza się na malowidłach wazowych nie�
Aż do krawędzi lej śmiało! Niech jeden za drugim
zwykle rzadko i w innych kontekstach, Francois Lissa-
Krążą kielichy
18
rague sugeruje, że Ksenofanes przedstawia tu idealizoŹ
(Przeł. Jerzy Danielewicz)
wany obraz sympozjonu, nadając konkretom znaczenie
przenośne dla wyeksponowania związku libacji z modli�
Nie poddane kontroli pijaństwo odrzucano jako nie�
twą. Odejście od dosłowności opisu wydaje się potwier�
godne Greka i typowe dla barbarzyńców. Anakreont
dzać epitet mieszalnika - w oryginale mówi się o nim, że
w jednym ze swych utworów o tematyce sympotycznej
jest pełen nie tyle wina, co pożądanego nastroju (mestos
(356 PMG = 33 Gentili) rozwija problem pożądanej
euphrosynes,  pełen radości") - niemniej sprawa, ołtarza
równowagi między pragnieniem wyzwolenia się z więzów
jest trudna do definitywnego rozstrzygnięcia.
racjonalności a obowiązkiem przestrzegania decorum.
Wspomniana przez Ksenofanesa euphrosyne, radość, W drugiej części utworu ostrzega przed czymś, co można
dobre samopoczucie każdego uczestnika, to istotny wa� by było nazwać antysympozjonem. Wezwanie do zaprze�
runek udanego sympozjonu, jego arete, jak wyraził się stania pijatyki na modłę Scytów sąsiaduje z zachętą do
autor anonimowej elegii z IV wieku p.n.e. (27 W. = 12 kulturalnego sposobu biesiadowania, model barbarzyń�
G.-P.). Nie należy tego pojęcia utożsamiać jedynie ski przeciwstawiony jest modelowi greckiemu:
z przyjemnością ucztowania. Elitarni sympozjaści nie
oczekiwali wyłącznie konsumpcji czy rozrywki, lecz
Dalej, pora już porzucić
także zaspokojenia wyższych potrzeb duchowych. PluŹ
Zwyczaj uczt na modłę Scytów
tarch w Uczcie siedmiu mędrców (2, 147e) ujmuje to
Wśród okrzyków, dzikiej wrzawy:
następująco:  Człowiek rozumny nie przychodzi na
Gdy sączymy wino z wolna
biesiadę, jakby był tylko garnkiem do napchania, ale
Piękny hymn niech ktoś zanuci!
po to także, żeby użyć i poważnej rozmowy, i żartów,
(Przeł. Jerzy Danielewicz)
i posłuchać czegoś, i samem. u. opowiedzieć w towarzy�
stwie coś stosownego w danych okolicznościach - jeśli
Naturę tego przeciwstawienia ustalił precyzyjnie
zebranie ma stanowić dla obecnych przyjemność".
2 6
Giovanni Cerri , zauważając, że polega ono na różnym
58
Jerzy Danielewkz * BIESIADNE INICJACJE
podejściu do picia. Scytom mianowicie obca była eks� zjon związane było od początku z arystokracją i w znacz�
cytacja bakchiczna jako przeżycie religijne, które nym stopniu pozostawało jej domeną nawet w Atenach
u Greków znajdowało swoje naturalne ujście w ryt� V wieku, gdy budowano już jadalnie publiczne i stwa�
32
micznej dyscyplinie muzycznej i pięknej pieśni; w re� rzano okazje do zbiorowego świętowania .
zultacie zamiast uporządkowanej chorei panowała
Powiązanie sympozjonu z elitą społeczną owocowa�
u nich barbarzyńska żywiołowość, wyrażająca się nie�
ło ustaleniem pewnych standardów zachowania. Mó�
kontrolowanymi krzykami.
wiliśmy już o ogólnej kulturze picia i funkcji sympozjar-
Sympozjon odbywało się w sali mieszczącej za� chy w regulowaniu  temperatury" sympozjonu. Pora
27
mknięte grono sympozjastów. Francois Lissarague wspomnieć o jego inspirującej roli w procesie tworze�
nazwał je obrazowo, od zajmującego centralne miejsce nia i przekazywania poezji. Już u Homera, jak wykaza-
33
mieszalnika,  przestrzenią krateru". Przestrzeń ta była zał K. Bielohlawek , picie wina było tylko tłem dla
troskliwie zagospodarowana. Sympozjaści spoczywali ważniejszej przyjemności (określanej czasownikiem
na sofach (pojedynczo lub po dwóch na jednej), opie� terpesthai), jaką stanowiło wysłuchiwanie pieśni aoj-
rając lewą rękę o podgłówek. Kontakt wzrokowy i gło� dów - obok wzajemnego zabawiania się opowieściami
34
sowy między każdym z nich zapewniało odpowiednie (mythoi, epea, lógoi) . W  epoce liryki" właśnie syn i po-
ustawienie sof i ograniczenie ich liczby. Jak wynika zjon stwarzało tło i okazję do wykonania dawnej i no�
35
z badań archeologicznych, standardem było 7 lub wej poezji , przyczyniając się do jej transmisji, przeŹ
28
9 sof, umieszczonych wokół sali pod ścianami . Obok chowania dla następnych pokoleń.
każdej sofy ustawiano osobny stolik, na którym kła�
Na uwagę zasługuje osobiste zaangażowanie sympo�
dziono zakąski. Obraz sali biesiadnej z siedmioma so�
zjastów w kształtowanie programu spotkania. Joachim
fami i tylomaż stolikami zarejestrował Alkman we 36
Latacz nazwał sympozjon rodzajem  intymnego te�
fragmencie 19 PMGF.
atru kameralnego", w którym role aktora i widza/słu�
chacza mogły ulec odwróceniu. I choć z oczywistych
Dobór uczestników nie był przypadkowy, choć ist�
względów nieczęsto mogli się na przeciętnym sympo-
niała kategoria gości przybywających bez zaproszenia
zjonie pojawić uznani i powszechnie podziwiani poeci,
(dkletoi) lub przyprowadzanych przez osobę zaproszo�
2 9
ich poezja znajdowała tam trwałe miejsce dzięki po�
ną ; tych ostatnich zwano dowcipnie  cieniami"
i0
nownemu jej wykorzystywaniu w nadającym się do te�
(skiai) . Zależnie od okoliczności sympozjon gromadzi�
go kontekście (tzw. przez Włochów riuso). Sięganie po
ło rodzinę lub grono przyjaciół. Kryterium stanowił zbli�
dobre wzory poetyckie wystawia wysokie świadectwo
żony styl życia, zbieżność poglądów i celów politycz�
3 1
nych, wyrównany poziom kultury . Formalne sympo- gustom greckich sympozjastów. Warto sobie uświado�
mić, że jedną z rozrywek intelektualnych wprowadza�
nych podczas sympozjonu było wzywanie współtowaŹ
rzysza biesiady do zacytowania z pamięci fragmentu
wiersza  zadanego" poety. W komedii Arystofanesa
Daitales (fr. 235 K.-A.) jeden z uczestników dialogu
prosi drugiego:  Zaśpiewaj mi jakąś piosenkę biesiadną
z Alkajosa albo Anakreonta" Dzięki takim sympozjal
ćwiczeniom literackim" możliwe bvło ' n o wa
nie nokaz
neeo reoertuaru ooetyckieeo Świadczy o tvm
znów Arvsmfanes który w komedii Pokoi fww
774-779J zakłada ńa nrzykład że widzowie teatralni
a Z i n i r i mkaz
na ich cześć roznoznaia wnlecio'
n reW rei komedii rvwek Lemat dawno marłe'
7
ny teKsttej o ea rywe poe atu aa o a eŹ
go poety^tesicnorosa żLV r i i ur ; , a w nycerzacn
P 1 C S m ?
Pindara (fr 89a Maełder) ' '
Do rutynowego programu należało przejęcie - wraz
z wręczoną gałązką mirtu - roli kolejnego wykonawcy
i odśpiewanie jakiegoś utworu z klasycznego repertu�
aru pieśni biesiadnych, takich jak np. Theognidea czy
skolia attyckie. Teksty dobierano pod różnym kątem.
Obok utworów typowo okazjonalnych, nawiązujących
do programu sympozjonu, wykorzystywano całą gamę
innych. Cel był różny: rozrywka, ganienie przeciwni-
Muzyk grecki grający na lirze
59
Knirjiu ftmoi " PAIDEIA POETÓW
lerzy poafcików (które zresztą mogło samo w sobie być również wykraczająca poza erotykę; jej adresatami są młodzień�
z
ródłem rozrywki), pochwała przyjaciół, bezpośrednie cy z tej samej klasy społecznej. W elegiach biesiadnych
lub zawoalowane propagowanie wzorów zachowań, Teognisa w kontekście rozmaitego typu refleksji i po�
przypominanie ważnych wydarzeń z przeszłości. rad aż kilkadziesiąt razy pada imię młodzieńca Kyrno-
W epoce ograniczonego przekazu pisemnego oralnie sa. Zacytujmy dla ilustracji jeden urywek, ujawniający
prezentowana poezja pełniła ważną funkcję społeczną bardzo charakterystyczny dla tego poety, arystokra�
i kulturową. Grecy docenili rolę pamięci w sztuce sło� tyczny punkt widzenia (ww. 69-72):
wa, czyniąc Muzy córkami Zeusa i Mnemosyne - to
znaczy Pamięci. Wolfgang Rosier pisząc o sympozjalnej
Nigdy z ufnością, Kymie, nie szukaj u człeka podłego
5 7
mnemnsyne, wyraził się , że oznaczała ona przede
Rady, kiedy zamierzasz czynu ważnego dokonać.
wszystkim kolektywną pamięć gtupową. Podkreśliłbym
Ale do szlachetnego człowieka się zwróć, choćby nawet
cel normatywny, dydaktyczny, widoczny w rewokacji
Trud to był wielki i drogi musiałbyś, Kyrnie, nadłożyć.
przeszłości. Nieprzypadkowo poetą ttadycyjnie recyto�
(Przeł. Włodzimierz Appel)
wanym podczas uczt w spartańskich obozach był Tyr-
3
tajos \ który nie tylko tworzył płomienne wezwania do
Wiersze, w których - tak jak tutaj - występował
boju, ale także przypominał Spartanom -  potomkom
imiennie wskazany adresat, nie miały w intencji po�
Heraklesa" - o ich pochodzeniu i pradawnym ustroju;
etów charakteru jednorazowego, okolicznościowego;
nie przypadek też sprawił, iż w demokratycznych Ate�
tworzono je z myślą o wielu dalszych, póz
niejszych wy�
nach znaczną popularnością cieszyły się skolia wysła�
konaniach podczas sympozjów. Teognis przepowie�
wiające tyranobójców Wróćmy w rym miejscu jeszcze
dział swojemu ulubieńcowi Kyrnosowi sławę w sło�
do Ksenofanesa, który w zakończeniu zacytowanej już
wach:
mnie częściowo elegii stwierdza wprost, że nie
wszystkie tradycyjne tematy nadają się do przedstawie�
Nie zabraknie cię nigdy na wszelkich biesiadach i ucztach
nia podczas sympozjonu. Potrzebne są  szlachetne
Twoje zaś imię nie będzie z ust rozlicznych schodziło:
wieści" i dlatego należy chwalić tych poetów, którzy je
Ciebie uroczy młodzieńcy przy wtórze fletów rozgłośnych
przedstawiają, pamięci powinna towarzyszyć  dążność
Będą z wdziękiem opiewać w pieśniach dz
więcznych
do doskonałości". W słowach Ksenofanesa, jak wyka�
i pięknych.
5 9
zał Giovanni Cerri , widoczny jest zalążek kontroli
(ww. 239 nn. - Przeł. Włodzimierz Appel)
społecznej nad produkcja poetycka rozwinięty póz
niej
przez Platona w Państwie w postulat cenzury państwo-
Życie potwierdziło tę przepowiednię: o nieustającej
wei Warto dodać że to co postulował ooeta filozof
popularności zbiom Theogmdea świadczy wymownie
realizowano od dawna podczas svmpoziów kieruiac sie
fakt, że przetrwał on w odpisach aż do czasów nowożyt�
intuicvinie interesem społecznym elementy norma
nych.
tvwnei parenezy daia sie w lirvce oreckiei zauważyć od
Chatakterystyczna dla biesiadnej poezji erotycznej
iei noczatków i to nawet w tak eLtvcznvm gatunku
42
była apostrofa ogólna  o chłopcze" , odzwierciedlają�
jakim był jamb*.
ca kierunek działania, specyficzny układ między doro�
Ciekawą sprawą jest wiek adresatów przybierającej słym, zaangażowanym uczuciowo mężczyzną (erastes)
różne formy sympozjalnej paidei. W sytuacji gdy świa� a stanowiącym obiekt jego pożądania młodzieńcem
dectwa archeologiczne i literackie wyraz
nie potwier� (erómenos). Po przykład sięgnijmy do drugiej księgi
dzają obecność na ucztach chłopców i młodzieńców, Tfieognidea (ww. 1235-1238):
można sobie zadać uzasadnione pytanie, czy owa paideia
dotyczyła tylko dorosłych mężczyzn, czy może także
Chłopcze, który uczuciem mym władasz, posłuchaj,
4 1
owych młodych ludzi. Wiadomo , ze w kreteńskich
Bo co powiem, nie będzie niemiłe ni wstrętne.
aiidreia siedząca na ziemi u stóp ojców młodzież przy�
Nie bój się słów mych przyjąć: nie musisz niczego
słuchiwała się dyskusjom starszych, kończących się kie�
Robić, na co byś nie miał w swym sercu ochoty.
rowanymi do mej wskazówkami. Podobnie w Sparcie:
(Przeł. Jerzy Danielewicz)
napełniający dorosłym biesiadnikom kielichy chłopcy
mieli obowiązek przysłuchiwać się dysputom politycz�
Zacytowane wyżej próbki poezji przypominają
nym i opowiadaniom o heroicznych dokonaniach oby�
o dwóch istotnych dla zrozumienia biesiadnych inicja�
wateli, mogli też zadawać pytania, na które dorośli mu�
cji faktach: 1. Tym, który wprowadza chłopca w świat
sieli odpowiedzieć.
pożądanych norm i wartości jest mężczyzna, 2. Zwią�
Szczególnie charakterystyczna dla arystokratów zek między owym mężczyzną a chłopcem oparty jest
epoki archaicznej jest poezja sympotyczna tworzona na zasadzie ukierunkowanego w jedną stronę uczucia.
pod wpływem uczucia erotycznego, lecz tematycznie Znamienne wydają się greckie terminy określające
60
Jerjy Qwhfawte " BIESIADNE INICJACJE
obu partnerów: erast�s to ktoś, kto kocha, �ramenos - gii pojawiają się w kontekście erotycznym terminy lo�
ktoś, kto jest kochany (w języku greckim jest to imie� kujące miłosny związek dwóch mężczyzn w szerszym
słów bierny). Claude Ca�ame w swej książce o Erosie niż prywatny kontekście, takie jak np. pistós phAos
4
w starożytnej Grecji ' uznaje relację tego typu, wystę� (wierny przyjaciel) i hetahos (towarzysz), Słowami tego
pującą zarówno w układach homoseksualnych, jak rodzaju można było równie dobrze określić sprzymie�
i heteroseksualnych, za  asymetryczną" i określa ją rzeńców politycznych i członków złączonych więzami
mianem philia, przeciwstawiając jej model miłości przyjaz
ni ugrupowań o wspólnej orientacji ideologiczŹ
oparty na wzajemnym uczuciu - philótes^. Ponieważ nej ". Elegie mówiące o męskiej philia, a zwłaszcza pew�
jednak zarówno do phiUa, jak i do philótes prowadzi ne powtarzające się w nich tematy, jak wierność, zdra�
Eros, pełni on ważną rolę przy wprowadzaniu młodych da, zaufanie, wytrwanie w przeciwnościach, dają się
ludzi obojga płci w dorosłe życie, stwarzając więzy za� w tej sytuacji interpretować nie tylko w relacji: kocha�
ufania niezbędne w dwóch podstawowych instytu� jący - ukochany, ale także w relacji: obywatel - obywa�
cjach: państwie (polis) i domu (oikos). Miejscem ero� tel, współtowarzysz z tej samej frakcji. Można zatem
tycznej inicjacji w ramach zinstytucjonalizowanej hoŹ powiedzieć, że wprowadzając młodego partnera w re�
mofilii (Ca�ame woli ten termin od pederastii) było guły philia jego opiekun arystokrata zapoznawał go
m.in. sympósion. z obowiązującym w tej warstwie społecznej kodeksem
postępowania.
Związkiem między sympozjonem a pederastią zajął
45
się niedawno Jan Bremmer , który skłonny jest rozpa� W tytule mojego wystąpienia zamieściłem określe�
trywać to zjawisko na tle inicjacyjnym. Na Krecie nie  inicjacje", które być może niektórym z Państwa
i w Sparcie pederast�a wiązała się z rytuałem przyjęcia wydało się ryzykowne. Mam nadzieję, że powyższe,
w poczet pełnoletnich obywateli. W pierwszym z wy� z konieczności wyselekcjonowane uwagi i obserwacje
46
mienionych miejsc tzw. phil�tor, czyli  kochanek", dostarczyły nieco argumentów uzasadniających tezę
porywał swojego wybrańca, przedstawiał go w swoim o inicjacyjnej roli greckiego sympozjonu. Nie ulega bo�
klubie (andreion), a następnie zabierał wraz z jego przy� wiem wątpliwości, że sympósion jako instytucja łącząca
jaciółmi na wieś, gdzie spędzali czas na polowaniach w sobie elementy świeckie i religijne, prywatne i pu�
i ucztach. Po powrocie młodzieniec był utoczyście bliczne, rozrywkowe i kształcące stanowiło jedną z waż�
przyjmowany do grona dorosłych; podczas ceremonii nych stref wtajemniczenia w rozległe obszary greckiej
otrzymywał zbroję od swojego kochanka. Identyczny kultury i obyczajowości.
prezent dostawali w darze od dorosłych mężczyzn-ko-
chanków w momencie przejścia do kategorii pełnolet�
Poznań, wrzesień-pay
dziernik 1999 r.
nich obywateli młodzieńcy tebańscy. W Atenach o ro*
snącej skali zjawiska pederastii świadczą pojawiające
Przypisy
się od drugiej ćwierci VI wieku p n e sceny przedsta� ' Zob. T. Kostkiewiczowa, Sympozjon, w: Slouruk terminów liteŹ
rackich pod. red. J. Sławińskiego, Wroclaw 1976, s. 436
wiane na malowidłach wazowych. Bremmer zwraca
1
O. Murray, Sympotic History, w: O. Murray (red.), Sympotica:
także uwagę na niezwykłą popularność posągów mło�
A Symposium on the Symposion, Oxford 1990, s. 5
dzieńców kouroi, w epoce archaicznej; naliczono ich
1
Dosi.  wspólnoty uczt". Najbardziej znane są syssitia kreteńskie
ponad 60.000' Dodajmy, że także liryka grecka tego
(w ramach hetairiai) i spartańskie (w ramach grup tómoio,);
dawnymi nazwami były andrem i phiditia; por. PIu. Lyc. 12,1. Do
okresu przepełniona jest zachwytami nad pięknem
kilkunastoosobowej wspólnoty mogli być przyjęci pełnoletni
47
chłonieceeo i młodzieńczeeo ciała Cvtowanv badac^
młodzieńcy wyłącznie w drodze glosowania. Na kreteńskich
holenderski widzi w tvm obiaw zmianv stvlu zvcia arv"
andreta spożywano posiłki na siedząco, na spartańskich phiditia
stokracii w en .ce hop itów a mianowicie przeniesienia
- na leżąco, lecz bez komfortu (niewyścielane drewniane sofy
iei zainteresowań aeonistvcznvch z nola walk. na bo bez podgłówków). W Sparcie rozróżniano dwa etapy uczty:
spożywanie zasadniczego posiłku (aSdon) i lekkich deserów
ska" sportowe gdzie występowali piękni nadzy zawód
przy winie (epaiklon); były to odpowiedniki zwyczajowej w i n�
nicv W rodńwisku arvs mamv wówcza- d.
nych państwach diady deipnon i sympósion.
4
czvnienmze swoistvm rodzaiem innej rvwalizacii - Linie rozwojową sympozjonu referuję za: O. Murray, War and
czynienia ze swoistym roazajem innei rywalizacji
the Symposium, w: W. J. Slater (red.), Dinmg m a Classical Con�
owzgięayatraKcyjnycnmioaaenccw.
text, Ann Arbor 1991, s. 94
stymulowane fizycznym pożądaniem Kontakty mia�
I
O. Murray, Symposion and Mannerbund, w: P. Oliva, A. Froli-
ły w urecji, co należy z naciskiem podkreślić, wymiar
kov� (red.), Concilium Eirene, XVI/1, Praha 1982, 47-52;
dodatkowy, mianowicie wycnowawczy. Dtarsi partne�
tenże, Sympotic History, w: Sympotica..., s. 6
I I
Zob. P. Schmitt-Pantel s. v. Gastmahl, w: Der neue Pauly. En�
rzy angażowali się w mora me i obywatelskie ukształto�
zyklop�die der Antike, hrsg. von H. Cancik und H. Schneider,
wanie młodych ludzi. Aspekt ten opracował, szczegó�
Bd. 4, Stuttgart-Weimar 1998, kol. 802
łowo na materiale zaczerpniętym z I neogrudea Uaniel
7
Por. K. Kircher, Die sakrale Bedeutung des Weines rm Altertum,
b. Levine , John M. Lewis i Walter Uonlan . BadaŹ
Gie�en 1910, s. 16-21; W. Burkert, Greek Religion, Oxford
cze ci wykazali, ze we wspomnianym wyżej zbiorze ele�
1985, s. 70 n.
61
Jerzy Danieleuiicz * BIESIADNE INICJACJE
8 3 4
P. Von der Muhl l , H simposio greco, w: Poesia e simposio nella Por. E. L. Bowie, Greek Table-Talk before Plato, Rhetorica XI 4,
Grecia antka. Guida histonca e critica a cura di M. Vetta, RomaŹ 1993,355-371.
3 5
Bari 1983, s. 11 Jak wykazał E. L. Bowie, dotyczy to nawet elegii ekshorta-
9
Przykład podany przez Lissarague' a, The Aesthetics..., s. 26. (zob cyjno-militarnej, zob. tego autora Early Greek Elegy. Sympo�
przyp. 18). sium and the Public Festival, Journal of Hellenic Studies 106,
1 0
1986, s. 13-35; Miles ludens? The Problem of Martial Exhorta�
I . Rutherford, Paeanic Ambiguity. A Study of the Representation
tion in Early Greek Elegy, w: Sympotica..., s. 211-229. Zakres
of the paian in Greek Literature, Quaderni Urbinati di Cultura
sympotycznych tematów elegijnych omawia K. Bartol, Elegia
Classica n. s. 44, 1993, s. 81 . . . . . .
1 1 grecka z perspektywy wykonawczej, Meander 53, 1998,
Fr. 98PMGF.
1 2 s. 124n.
176a: Por. też Xen. Symp. 2,1; Cyrop. 4,1,6; Anab. 6,1,4-5.
1 3 3 6
W. Lengauer, Religijność starożytnych Greków, Warszawa 1994, J. Latacz, Die Funktion des Symposions f�r die entstehende grie�
s. 120 n. chische Literatur, w: Erschlie�ung der Antike. Kleine Schriften
1 4
Zob. Von der Muhl l , loc. cit. zur Literatur der Griechen und R�mer, hrsg. von F. Graf, J. von
1 5
Por. L. E. Rossi, ho spettacolo, w: I Greci. Storia Cultura Arte So- Ungern-Sternberg, A. Schmitt, Stuttgart-Leipzig 1994,
s. 372
cięta a cura di S. Settis, Giulio Einaudi editore [b.m.w.] 1997,
3 7
s. 766 W. Rosier, Mnemosyne in the Symposion, w: Sympotica...,
1 6
Interpretacja K. Bartol, zob. Liryka grecka. Wybór tekstów i ko� s. 230-237
3 8
mentarz pod red. ] . Danielewicza, t. I : Jamb i elegia, oprać. Por. At h. 14, 630c (za Filochorosem).
3 9
K. Bartol, Warszawa-Poznań 1999, s. 407 Zob. G. Cerri, Piatone sociólogo, nuova edizione aggiornata
1 7
H. Herter, Das Symposion des Xenophanes, Wiener Studien 59, e ampliara, Lecce 1996, s. 55-66
4 0
1956,33-48 Por. K. Bartol, Par�netische Elemente in den lamben von Arch�o-
1 8
F. Lissarague, Around the Krater, w: Sympotika..., s. 205 n. ; chos, Symbolae Philologorum Posnaniensium 8, 1991, s. 29-38.
4 1
tenże, The Aesthetics of the Greek Banquet. Images of Wine and Por. Ephoros FHG 70 F 149, Pyrgion FHG 467 F 1, Dosiadas
Ritual, transl. by A. Szegedy-Maszak, Princeton 1987, FHG 458 F 2 (Kreta) i Kritias B 33 D. -K. , Xen. Resp. Lac. 3,
s. 26-28 5; 5,5, Plut. Lyc. 12 (Sparta).
1 9 4 2
Supp. Epigr. 7, 151, 168 Umieszczana na samym początku utworu i stąd przez M. Vette
2 0
Por. np. X. An. 6,1,30, Plu. Quaest. conv. 620b. (Theognis. Elegiarum liber secundus, Roma 1980, s. 40) nazwana
2 1
Plu. Quaest. conv. 622a. ,,1'apostrofe efebica iniziale".
2 2 4 3
PI. Lg. 640d, Symp. 213e. C. Ca�ame, LEros dans la GrŁce antique, Paris 1996 (przekład
2 3
Z reguły woda przeważała w mieszance, Anakreont np. zaleca przejrzanego drugiego wydania wersji włoskiej: i Greci e 1'Eros:
stosunek 2:1 lub 5:3. Problem proporcji wody i wina omawia simboli, pratiche, luoghi, Roma-Bari 1992).
4 4
D. Page, Sappho and Alcaeus, Oxford 1955, s. 308 Według Calame'a kontrast miedzy tymi właśnie dwoma typami
2 4
Normy dotyczące ars bibendi omawia pod tym kątem miłości, niezależnie od płci partnerów, oddaje istotę relacji mi�
E. Pellizer, Outlines of a Morphology of Sympatic Entertainment, łosnych w Grecji; dla K. J. Dovera (Greek Homosexuality, Lon�
w: Sympotica..., s. 178 n. don 1978), M. Foucalta (Histoire de la sexualit�, Paris 1984)
2 5
i innych kluczowe jest przeciwstawienie partnerów aktywnych
Por. rozważania Platona w Prawach 666a-d.
2 6
Zob. G. Cerri, Ebrezza dionisiaca ed ubriachezza scitica nel pen- i pasywnych.
4 5
siew greco tra VI e V secolo a. C. (Anacreonte ed Herodoto), w: J. Bremmer, Adolescents, Symposion, and Pederasty, w: Sympoti�
Studi di filologia classica in onore di Giusto Monaco I , Palermo ca..., s. 135-148, zwł. 142-143
4 6
1991, s. 121-131 Por. Strabon 10,4,21; komentarz w: B. Bravo, E. Wipszycka,
2 7
F. Lissarague, The Aesthetics..., s. 19 nn. Historia starożytnych Greków, t. I , Warszawa 1988, s. 142 n.
2 8 4 7
Zob. B. Bergquist, Sympatic Space, w: Sympotica..., s. 39-65 oraz Zob. K. Bartol, Młodzi bogowie starych poetów, Meander 51,
J. Boardman, Symposion Furniture, tamże, s. 122-131 1996, s. 341-351
2 9 4 8
Por. przypadek Aristodemosa w Uczcie Platona. D. B. Levine, Symposium and the Polis, w: T. J. Figueira, G. Na-
3 0
Plu. Quaest. conv. 707a. gy (edd.), Theognis ofMegara. Poetry and the Polis, BaltimoreŹ
3 1
M. Vetta, II simposio: la monodia e ii giambo, w: Lo spazio lettera- -London 1985, s. 176-196
4 9
rio delia Grecia antka, Vol . I 1, Roma 1992, s. 177 n. J. M. Lewis, Eros and the Polis in Theognis Book 11, w: Theognis
3 2
Zob. O. Murray, The Affair of the Mysteries: Democracy and the ofMegara..., s. 197-222
5 0
Drinking Group, w: Sympotica..., s. 149 n. W. Donlan, Pistos Ph�os Hetairos, w: Theognis of Megara...,
3 3
K. Bielohlawek, Gastmahls- und Symposionlehren bei griecHschen s. 223-244
5 1
Dichtem. Won Homer bis zur Theognissammlung und Kritias, Problem ten omawia syntetycznie K. Bartol, Mhdzi bogowie..., s.
Wiener Studien 58, 1940, 11-30 (szczególnie: s. 13). 349 n. ; korzystam tu z niektórych poczynionych przez nią uwag.
62