Teresa Stanek
Księga Habakuka. Przesłanie i przekład.
Uznając za zaszczyt zaproszenie do współtworzenia Księgi Pamiątkowej ku czci Księdza Profesora Michała
Petera, na zawsze już związanego z jednym z najpiękniejszych pomników biblistyki polskiej jaką jest Biblia
Poznańska, chciałabym uczcić Jego pamięć własnym przekładem Księgi Habakuka, wraz z komentarzem
teologicznym. Proponowany przekład i komentarz opiera się wyłącznie i całkowicie na tekście masoreckim w
zakresie słownictwa, wokalizacji i podziału wiersza, a także analizuje strukturę literacką tekstu jako wyraz
przesłania teologicznego.
Egzegeza Księgi Habakuka oraz zagadnienia krytyki i historii tekstu zostały przedstawione w licznych
komentarzach, których tutaj nie będę omawiać1, natomiast proponuję spojrzenie skoncentrowane na przesłaniu.
Odczytany przeze mnie schemat kompozycji oraz przesłania teologicznego wynika z analizy tekstu
masoreckiego Księgi Habakuka w kontekście całej Biblii i odbiega od poglądów wyrażonych w
przywoływanych komentarzach.
Kompozycja Księgi
Księga Habakuka jest utworem poetyckim, dość jednorodnym w kompozycji. Składa się z trzech części, a w
każdej z nich powtarza się schemat: słowo proroka do Boga  odpowiedz
Boga   komentarz proroka2. Autor
wypowiada swoje myśli i uczucia w pierwszej osobie, często w trybie rozkazującym, wplatając w tok
wypowiedzi wyrocznie, opisy, refleksję, pouczenia. Cechą Księgi jest emocjonalny styl, wyrażający się w
częstej zmianie czasu i adresata wypowiedzi oraz różnorodności form gramatycznych, przy zastosowaniu
kunsztownej frazy poetyckiej. Autor używa pojęć zaczerpniętych zarówno z doświadczenia życia codziennego
jak i z języka kultowego, przy czym wiele z nich należy do słów rzadko używanych. Taka struktura
gramatyczna wskazuje na trudność wypowiedzenia swoich myśli i ogromne natężenie uczuć. Płynność
wypowiedzi jest ciągle przerywana natłokiem nowych myśli i uczuć, co doskonale oddaje doświadczenie
ogromnego bólu i głębokiej wiary równocześnie. Prorok miota się pomiędzy rozpaczą płynącą z
doświadczenia i niezłomną nadzieją płynącą z potężnej wiary i miłości do Jahwe3.
Jednak pomimo tak silnego zabarwienia emocjonalnego, Księga nie ukazuje bliżej osoby autora (bohatera).
Jego postawa została wyrażona przez przeżycia i uczucia, które są skoncentrowane wokół konfrontacji dwu
rzeczywistości: ludzkiego grzechu i potęgi miłosiernego Boga. Już pierwsze zdanie zaznacza ów nie-osobisty
ton: czasownik został użyty w 3-ciej osobie, podczas gdy prorocy przekazujący wyrocznie zazwyczaj używają
1-szej osoby. O życiu i działalności proroka tekst nic nie mówi4, w związku z czym należy uznać, że proroctwo
zawiera się i wypełnia w ogłoszonym przesłaniu, a nie w życiu i doświadczeniach proroka5. Zarysowana w ten
sposób postać proroka nawiązuje do obrazu posłańca Bożego  kogoś, kto tak bardzo identyfikuje się z
głoszonym w imię Boga przesłaniem, że wobec każdego doświadczenia staje po stronie Boga i nawet w
1
Najważniejsze z nich: D. J. Clark, H. A. Hatton, A Translators Handbook on Nahum, Habakkuk, and Zephaniah. Unite Bible
Societies, NY 1989, s.68-139; L. Stachowiak, Wstęp do Starego Testamentu. Poznań 1990, s.332-334; J. J. M. Roberts, Nahum,
Habakuk, Zefaniah. Louisville 1991, s.81-158; Robinson, Habakuk 3. Louisville 1991, R. L. Smith, Habakuk, w: Word Biblical
Commentary, Volume 32: Dallas 1984, T. Brzegowy, Prorocy Izraela. Tarnów 2003.
2
Częściej proponuje się schemat  liniowy : lamentacja  wyrocznia  dziękczynienie (Brzegowy), The problem ...  God s
annoucement ...  The resolution (Roberts). Księga często uważana jest za utwór o charakterze liturgicznym, a sam prorok za
świątynnego proroka kultowego.
3
Motyw ufności podkreśla Ks. w komentarzu do tłumaczenia w Biblii Poznańskiej. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. W
przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami. Ks. M.Peter i Ks. M.Wolniewicz (redaktorzy). Poznań 1984, t. III,
s.1281-1286.
4
Nie jest to wprawdzie anomalią wśród pism proroków mniejszych, z których wielu znanych jest jedynie z pojedynczego przesłania
przekazanego w imię Boga.
5
Np. niektóre doświadczenia z życia Jeremiasza, Ozeasza, Ezechiela czy innych, mają walor Słowa Bożego. Uważam, że rozważania
na temat jego osoby (czas działalności, pochodzenie, itp.) są czystą spekulacją i nie mają wartości teologicznej.
najbardziej dramatycznej sytuacji nie przestaje ufać Bogu, wierząc także w swoje osobiste zwycięstwo (Hbk
3,15-19).
W zakresie formy struktura Księgi Habakuka zdradza przemyślany kształt, zawierający walor interpretacyjny.
Nakładają się tu na siebie dwa sposoby wyrażania przesłania: liniowy, w zakresie rozwoju akcji w całej
Księdze oraz pedimental6, w zakresie konstrukcji przesłania w poszczególnych rozdziałach. Temat całości  od
obrazu ludzkiej niegodziwości, do Bożej interwencji  umieszczony został w doświadczeniu historycznym i
wraz z dziejami podlegający rozwojowi. Natomiast poszczególne rozdziały stanowią jakby samodzielne
jednostki o podobnej strukturze i własnym przesłaniu: każdy rozdział rozpoczyna się  słowem proroka do
Jahwe7, po czym następuje  odpowiedz
 Boga, a kończy  refleksją proroka nad otrzymaną  wyrocznią .
Koncentryczne kompozycje przynależą do stylu pisarstwa ludów starożytności, gdyż taka struktura ułatwiała
zapamiętywanie tekstu oraz pozwalała na podanie przesłania za pomocą figur retorycznych, umożliwiającą
interpretację na różnych płaszczyznach. Ta właściwość była wykorzystywana w pismach sakralnych różnych
ludów, a także chętnie stosowana przez pisarzy biblijnych. W przypadku omawianej Księgi taka struktura
pozwala na wyakcentowanie bezpośredniej wypowiedzi Boga. Stojące pomiędzy słowami proroka (modlitwa i
medytacja) Słowo Jahwe, uzyskuje nie tylko centralną pozycję w kompozycji tekstu, ale wobec człowieka
ukazuje się jednocześnie jako odpowiedz
i wezwanie. W ten sposób autor (redaktor) uchwycił specyfikę myśli
biblijnej  Bóg Biblii współdziała z ludz
mi we wszystkim i nie czyni dla ludzi niczego bez nich samych8.
Wprawdzie Jego interwencje często przekraczają ludzkie możliwości percepcji, ale wciąż mieszczą się w
obrębie zdolności do zrozumienia  Boże Prawo ustanawia zasadę interpretacyjną dla wydarzeń historycznych,
a człowiek może zrozumieć siebie i otaczający świat jedynie w świetle Bożego Słowa i z Jego łaski9.
Podział na rozdziały doskonale odpowiada trzem jednostkom kompozycji na płaszczyz
nie przesłania całości
Księgi, przy zachowaniu struktury koncentrycznej wewnątrz każdego z nich:
- Rozdział I to panoramiczny obraz ziemi przesyconej okrucieństwem i cierpieniem. Autor, wychodząc z
doświadczenia ignorowania Prawa Bożego w jego własnym domu jakim jest Juda, ukazuje rozszerzanie
się tego faktu i jego tragiczne skutki, w postaci rozlewania się zła po całej ziemi ogarniętej wojną.
Fragment ten rozpoczyna się bolesnym wołaniem proroka Jakże długo o Jahwe wołałem ... (w. 2-4).
Stojące w centrum Słowo Jahwe, ukazujące najazd wroga jako karę za niewierność Izraela (w.5-11),
zostało przez proroka przyjęte ze zgodą, ale bez złudzeń co do jego  leczniczych skutków. Prorok
zdaje się rozumieć, że serce ludzkie od młodości skłonne do złego (Rdz 8,21) i widząc bolesne skutki
takiej kary, odpowiada pełną bólu medytacją nad oglądanym światem (w.12-17).
- Rozdział II to wyrocznia Boga w formie napomnienia, skierowana bezpośrednio do ludzi
dopuszczających najbardziej karygodnych przestępstw  zachłanności, grabieży, mordu, deprawacji
bliz
niego, bałwochwalstwa (w. 5-19). Napomnienia te, w formie gwałtownych oskarżeń, zostały ujęte
6
Jest to charakterystyczny dla świata starożytnego sposób przedstawiania hierarchii postaci lub motywów w dziele sztuki  w
centrum stoi najważniejsza postać lub motyw literacki, a po jej obydwu stronach postacie (motywy) flankujące. Stosowany zarówno
w architekturze, szczególnie w architrawie, jak i w literaturze. W tej konwencji zbudowana została także część narracji biblijnych.
Teoretyczne podstawy retoryki ludów starożytności oraz pism sakralnych innych kręgów kulturowych omawia: M. Douglas,
Leviticus as Literature. Oxford 1999, s.41-65. Oparte na tym schemacie kompozycje biblijne ukazuje m.in. M. Douglas, Leviticus
as Literature. Oxford 1999 oraz: In the Wilderness. The Doctrine of Defilement in the Book of Numbers. Oxford 2001; J. P.
Fokkelmann, Narrative Art in Genesis. Sheffield 1991; Art and Meaning. Rhetoric of Biblical Literature. (red. D. J. A. Clines i in.).
Sheffield 1982.
7
Co jest jakby odwróceniem tradycji prorockiej  oto słowo Jahwe do proroka ...; por. Jr 1,4.11.13; 2,1; Ez 1,3; 3,1; Oz 1,1, itd.
Zazwyczaj inicjatywa wychodzi od Boga.
8
W religiach innych ludów starożytnego Bliskiego Wschodu należy raczej mówić o swoistej  konfrontacji pomiędzy bogami a
ludz
mi. W zakresie sprawy najważniejszej, jaką było podtrzymywanie kosmicznego ładu, interesy bogów i ludzi splatały się w jedno,
ale w zakresie spraw egzystencjalnych i codziennych  niekoniecznie. Por. H. Frankfort, Kingship and the Gods. A Study of
Ancient Near Eastern Religion as the Integration of Society and Nature. Chicago 1948, J. Finegan, Myth and Mystery. An
introductions to the Pagan Religions of the Biblical World. London 1989, Faith, Tradition and History. Old Testament
Historiography in its Near Eastern Context. (red. A. R. Millard i in.). Winona Lake 1994.
9
Ten motyw wydobywają liczne lamentacje, z Księgą o tym tytule na czele. Ich schemat jest zawsze podobny  doświadczenie
cierpienia (które wydaje się być pozbawionym sensu i nie do zniesienia) prowadzi człowieka do odkrycia swojego grzechu i
wyznania Bożej sprawiedliwości, pojętej jako płynąca z miłosierdzia Boga odnowa Przymierza.
w klamrę, którą stanowi: powołanie prorockie (w. 1-4) oraz proklamowanie Bożej chwały przez
proroka (w. 20). Zasada konstrukcyjna całego fragmentu odwołuje się do struktury ustanowienia
Przymierza (Wj 20): prorok wychodzi na miejsce wyniosłe, oczekując Bożego słowa; Bóg mówi,
polecając zapisać widzenie i wyryć je na tablicach, aby było czytelne dla przyszłych pokoleń; ze
świętego miejsca chwała Boża rozlewa się po całej ziemi. Proklamowane kolejno Biada... odpowiadają
(w odwrotnej kolejności) przykazaniom Dekalogu  obraz przestępstw prowadzi od zamachu na dobra
bliz
nich do bałwochwalstwa, poprzez grzech najcięższy, jakim jest rozlewanie niewinnej krwi (to
oskarżenie powtórzone dwukrotnie: w. 8b i 17b).
- Rozdział III to obraz bezpośredniej, potężnej, radykalnej i zwycięskiej interwencji Boga10. Ma on formę
hymnu, ujętego w klamrę przez dwa, typowo psalmiczne, słowa: tOnoy:gi$ (w. 3,1) i ax"can:mal (w.3,19b),
oraz trzykrotne użycie słowa hf s, prawdopodobnie mającego znaczenie w recytatywie Psalmów.
le
Następująca po słowie proroka (w. 3,1-2)  wyrocznia w tym Rozdziale została ujęta w opis wizji (w.
3-15) a  odpowiedz
 proroka w formę modlitwy uwielbienia (w. 16-19a). Wizja ta, wyrażona za
pomocą mitycznego języka zaczerpniętego prawdopodobnie z opisów wojen Jahwe, ukazuje Boga
wkraczającego  ku zdumieniu całej przyrody  w ludzki świat, a celem tej interwencji jest ocalenie
pomazańca11. Ponieważ widzenie dotyczyło nieokreślonej przyszłości a postać pomazańca nie została
zdefiniowana, stąd oczekiwanie na spełnienie zostało radykalnie związane z wiarą. Ta wiara ujawniła
się w odpowiedzi proroka, wyrażającej niezłomną nadzieję w sytuacji doświadczania rozpadu całego
porządku świata12.
Taka struktura Księgi stanowi analogię do całościowego zamysłu przedstawienia Objawienia, ujawnionego
zarówno w pojedynczych epizodach dziejów zbawienia jak i całości Biblii  interwencja Boga przychodzi w
sytuacji po ludzku beznadziejnej i ustanawia nową rzeczywistość. Treść Księgi nawiązuje do obrazów
rozprzestrzeniania się grzechu i ignorowania Bożych napomnień, jako swoistego leitmotivu biblijnego,
zapowiadającego nadzwyczajną Bożą interwencję oraz ukazuje jej wypełnienie13. Motyw ten stanowi kanwę na
której w Biblii Hebrajskiej została zbudowana historia Izraela (od stworzenia świata do niewoli babilońskiej) i
czytelna jest zarówno w szerszych jednostkach: np. powołanie Abrahama na tle beznadziejnej sytuacji
ludzkości pogrążającej się w grzechu (Rdz 13 na tle Rdz 1-11); powołanie Mojżesza na tle beznadziejnej
sytuacji Izraela w Egipcie (Wj 3 na tle Wj 2); jak też pojedynczych epizodach: znak ocalenia dany Kainowi po
tym jak zamordował brata (Rdz 4,15 na tle 4,8), ustanowienie Przybytku po bałwochwalczym akcie
ustanowienia złotego cielca (Wj 34 na tle 32,1-8), ustanawianie kolejnych Sędziów po okresie upadku i ucisku
(por. Sdz 2,11-18). Ukoronowaniem tego motywu jest Przymierze z Dawidem, jako nieodwołalna Boża
10
Rozdział ten często jest uważany za wcześniejszy, starożytny hymn dotyczący wojen Jahwe, dołączony przez proroka / redaktora
do dwu pierwszych rozdziałów. Robinson, dz. cyt. zwraca uwagę na głębię przepracowania go, tak, że w tej chwili stanowi integralną
część Księgi. Niezależnie od tego, czy został przeredagowany z wcześniejszego utworu, czy też napisany przez Autora Księgi
Habakuka uważam, że hymn stanowi nierozdzielną jedność z resztą proroctwa. Por. także: T. Brzegowy, dz. cyt.
11
W wielu komentarzach chętnie przywoływany jest obraz Baala jako analogia do takiego obrazu Jahwe. W samym opisie fenomenu
jest to jak najbardziej prawdziwe, natomiast zupełnie inny jest cel: Baal kroczy potężnie dla ocalenia porządku przyrody; Jahwe dla
ocalenia ludzi!
12
Obraz zawarty w w.16-18 to odwrócenie porządku stworzenia  Bóg chciał aby całe stworzenie służyło człowiekowi, tymczasem
właśnie ono tego odmawia.
13
We współczesnej teologii ten motyw stanowi kanwę myśli teologicznej Księdza Tomasza Węcławskiego. Stawiając w centrum
swojej refleksji wydarzenie paschalne, Ksiądz Węcławski wyprowadza obraz Boga jako tego, który zapewnia człowiekowi jego
własną przyszłość tam, gdzie człowiek już nic sam sobie dać nie może (Królowanie Boga. Poznań, WT UAM 2003, s.????). Patrząc z
perspektywy biblijnej można to wypowiedzieć nieco innymi słowami: Bóg definitywnie i w całej swojej mocy działa tam, gdzie
człowiek już nic uczynić nie może.
obietnica dobrej przyszłości14 w sytuacji szczególnej niewierności Izraela, jakim było żądanie by być jak inne
narody (por. 1Sam 8,5).
Kompozycja całej Księgi zdradza także pewną analogię do kompozycji wewnętrznej poszczególnych
rozdziałów  w wielkim uogólnieniu Rozdział I można potraktować jako  słowo proroka do Boga ; Rozdział
II  jako  wyrocznię Boga , a Rozdział III jako  medytację proroka . Takie spojrzenie jest uzasadnione
poprzez wewnętrzne relacje poszczególnych części. Sposób zwracania się proroka do Boga na przestrzeni całej
Księgi  od początkowego Jakże długo wzywałem pomocy... (w. 1,2) poprzez: ...będę czekał wyglądając co On
do mnie powie... (w. 2,2), aż do: ... usłyszałem twoje orędzie... (w. 3,1) ukazuje jego pogłębiającą się wiarę i
miłość, przychodzącą w odpowiedzi na doświadczanie wierności Boga oraz jego zgodę na to, by wypełniała
się Boża, a nie jedynie ludzka, sprawiedliwość. Słowa: będę czekał wyglądając co On do mnie powie zostały
wypowiedziane w kontekście najbardziej bolesnego (wołającego o Bożą pomstę) doświadczenia (2,5-19) a
zwieńczone zostały wyznaniem wiary: Jahwe jest... (2,20). Również w drugiej części (refleksji nad otrzymaną
wyrocznią) postawa proroka ukazuje jego rozwój wewnętrzny: rozpoczynając od lamentacji z powodu
oglądanego cierpienia i nieszczęścia (1,12-17), prorok przechodzi  poprzez okrzyk uwielbienia (2,20)  do
wyrażenia bezgranicznego zaufania do swego Boga (3,16-19).
Stojące w centrum każdego rozdziału Słowo Jahwe ukazuje formy Bożej interwencji  od klasycznej dla pism
prorockich zapowiedzi kary (najazd wroga, susza), rozpoczynającej się słowami Oto Ja (czynię) ...(1,5-11);
poprzez serię napomnień często rozpoczynanych słowem biada... (2,5-19), aż do majestatycznej wizji osobistej
ingerencji Boga (3,3-15). Zastosowany tutaj schemat odwołuje się do tajemnicy Bożego sądu i musi być
zrozumiany w aspekcie eschatologicznym. Spadające nieszczęścia, które w porządku społecznym są
rozpoznane jako kara (1,5-11) i wezwanie do nawrócenia (2,5-19), w ostatecznym wymiarze Bożej interwencji
muszą być rozumiane nie tyle jako ukaranie zła, ile jako odnowienie całego porządku stworzenia (3,3-15).
Ujęte przez proroka słowem: Usłyszałem ... (3,2.16) przesłanie prorockie otwiera się na niewypowiadalne  bo
nie pojęte dla proroka  dzieło Boga.
Kulminacyjna wizja Hbk 3,3-15, zwykle uważana za obraz wojny Jahwe, to opowiedziana (językiem
zaczerpniętym z tradycji narracji o dziełach Jahwe) zapowiedz
takiej interwencji, która przekracza wszystko
co ludzki umysł pojąć może; a zatem jest nie do opisania, a jedynie może być pojęta wiarą15. Niewierność
człowieka, przez którego bardzo dobre dzieło Boga przestało być bardzo dobrym, spotyka się z wiernością
Boga, który nie odnawia wprawdzie raz naruszonego porządku, ale czyni wszystko nowe (Ap 21,5b).
Przedstawiony motyw ukazuje biblijny kształt nadziei. W przeciwieństwie do religii otaczających go ludów,
Izrael nie formułował religijnej nadziei w obrębie doświadczenia egzystencjalnego (zagrożenie śmierci), ale w
obrębie wiary w swojego Boga, którego działanie przekraczało wszelkie ludzkie wyobrażenia tak bardzo, że
Izrael mógł tylko oczekiwać na wielkie dzieła Boga (por. np. Ps 71,19; Ps 106,21; Ps 136,4), przemieniające
ich własne życie oraz cały stworzony świat. Dlatego Księga Habakuka jest w szczególny sposób księgą
nadziei.
Komentarz
Księga Habakuka zatem, bardziej niż jakakolwiek inna Księga Biblii, domaga się wyjaśnienia w kontekście
całości Objawienia. W tradycji żydowskiej, która teofanijny charakter dziejów widzi w okresie od powołania
Abrahama do niewoli babilońskiej, a zwieńczenia dziejów upatruje w nadejściu Mesjasza, Księga Habakuka
została powiązana z nadaniem Tory na Synaju  Hbk 3,1-19 (w tradycji sefardyjskiej 2,20-3,19) występuje
14
Termin dobra przyszłość pochodzi z języka teologicznego T. Węcławskiego. (np. Abba. Wobec Boga Ojca. Kraków 1999;
Królowanie Boga. Poznań 2003). Posługuję się chętnie tym terminem, gdyż doskonale wypowiada sens zmagań biblijnego (i nie
tylko) człowieka oraz sens interwencji Boga  Jahwe nigdy nie interweniuje z powodu nieprawidłowości kultowych (co było cechą
religii kosmicznych), ale dla zabezpieczenia człowiekowi jego dobrej przyszłości. Dotyczy to zarówno poszczególnych (opisanych w
Biblii) epizodów, jak też całego dzieła zbawienia.
15
Rdzeń (m$ w Biblii często wiąże się z wiarą; usłyszenie domaga się odpowiedzi  wiary lub niewiary  dlatego osądowi Boga
podlegają ci, którzy usłyszeli.
jako Haftara16 do czytania na Dzień Drugi Szawuot (Pwt 15,19-16,17; Lb 28,19-25)17. W ten sposób zostało
połączone w wizji teologicznej to co Tradycja przekazała jako Torę Mojżesza i takie wkroczenie Boga, który
osobiście przyjdzie osądzić (co w myśli biblijnej oznacza uratować, ocalić) świat pogrążony w grzechach 
tzn. ocalić swego Pomazańca. Majestatyczna wizja Jahwe kroczącego na ratunek swojemu Pomazańcowi
koresponduje w liturgii z majestatyczną wizją Tory, jako z
ródła ocalenia dla tych którzy jej słuchają18.
Tradycja chrześcijańska sens Księgi Habakuka wypowiedziała w Pismach NT. Rz 1,17 wprost cytuje słowa
sprawiedliwy z wiary żyć będzie (Hbk 2,4). Ale na płaszczyz
nie obrazowej jest znacznie więcej odniesień.
Słowa: Gdzie jednak wzmógł się grzech, tam jeszcze obficiej rozlała się łaska (Rz 5,20) i ...gdy nadeszła
pełnia czasu zesłał Bóg Syna swego... (Gal 4,4) doskonale współgrają z obrazem niezwykłego dzieła Bożego,
objawionego Habakukowi, zrealizowanego w swoim czasie; dzieła, którego on nie umiał wypowiedzieć w
ludzkich słowach. Ta prorocka wizja zwycięstwa Boga w sytuacji całkowitego załamania się porządku
stworzenia (drzewo nie rozwija pąków, pola nie przynoszą żywności) ukazuje się najpełniej w  zwycięskiej
śmierci Jezusa  śmierć Bożego Syna należy widzieć jako załamanie wszelkich praw i reguł rządzących tym
światem, a Jego zmartwychwstanie jako zwycięstwo łaski ponad tym porządkiem-chaosem.
Oczekiwanie, że Bóg rączymi uczyni nogi (Hbk 3,19) nawiązuje do Iz 52,7: O jak są pełne wdzięku na górach
nogi zwiastuna radosnej nowiny, który ogłasza pokój, zwiastuje szczęście, który obwieszcza zbawienie, który
mówi do Syjonu. Twój Bóg zaczął królować..., które liturgia chrześcijańska łączy z narodzeniem Pana Jezusa, i
które stanowią przeciwległy biegun świata opisanego w Hbk 1,12-17 oraz 3,16-18. Prorok Habakuk w nadziei
widzi, że Bóg zaprowadzi go do jego ołtarza (w. 3,19), a tradycja apostolska właśnie w Krzyżu upatruje ołtarz
na którym Jezus złożył siebie jako ofiarę (Hbr 9,11-12)19.
Postawa proroka Habakuka może być zatem odczytywana jako typ, którego wypełnienie dokonało się właśnie
w osobie i życiu Jezusa. Wiara i gotowość posłuszeństwa Habakuka obrazuje wiarę i gotowość posłuszeństwa
Pana Jezusa  tego, któremu Bóg uczynił ciało (Hbr 10,520), którego radością jest pełnić wolę Ojca (Ps 40,9); to
Pan Jezus najpełniej i najprawdziwiej pokazał co to znaczy czekać, wyglądając co On do mnie powie (Hbk
2,1), a wezwanie Habakuka Boże mój (Hbk 1,12) w Jego ustach na Krzyżu otrzymało swą głębię (Mt 27,46).
Ale Habakuk to w szczególny sposób obraz Tego, który nie przyszedł sądzić (por. J 12,47), i który z głośnym
wołaniem i płaczem zanosił modlitwy ... i został wysłuchany (Hbr 5,7).
Habakuk to także typ Apostoła oraz Kościoła. Trwając na straży swojej Prorok modli się i wzywa do
nawrócenia, a jego pełne żarliwości słowa skierowane są nie tylko do współziomków, wybranych Jahwe, ale
także do tych, którzy dopuszczają się najbardziej karygodnych i ohydnych przestępstw21. Prorok rozpoznaje i
piętnuje zło, nie znajdując żadnego usprawiedliwienia dla tych, którzy dopuszczają się nieprawości! Ale też nie
domaga się pomsty i nie szuka sprawiedliwości według swego rozeznania, a jedynie zwraca się całym swoim
życiem ku Bogu, w którego wierzy i którego sprawiedliwości ufa. Dlatego oczyma wiary poznaje dobrą
przyszłość nawet wtedy, gdy jego doświadczenie zdaje się całkowicie zaprzeczać jakiejkolwiek nadziei. W tej
oczekiwanej dobrej przyszłości mieści się zarówno jego osobista nadzieja, jak też nadzieja odnowy dla całego
świata.
16
Od czasownika ryi+:pih  uzupełnić, zakończyć.
17
Powiązanie to następuje na podstawie skojarzeń słownych: Bóg przychodzi z Temanu, Święty z góry Paran ... co wyraża zbawczą
funkcję przybycia Tory z Synaju. Por. The JPS Bible Commentary. Haftarot. (komentarz M. Fishbane). Philadelphia 2002, s.445-450,
565-568.
18
Termin Tora oznacza drogę, zasadę postępowania, a nie Prawo w ścisłym sensie. Dlatego zestawienie słuchania Tory doskonale
koresponduje z wyrażeniem Habakuka Usłyszałem Twoje orędzie w odniesieniu do wizji i doświadczenia.
19
Uważam, że chętnie pomijany w tłumaczeniach zaimek dzierżawczy przy rzeczowniku ołtarze w tym właśnie miejscu znajduje
swoje wyjaśnienie i uzasadnienie.
20
Jest to interpretacja Ps 40(39), 7; BH mówi o otwarciu ucha i tak też tłumaczy BT.
21
Słowo sfmfx - przemoc, gwałt, użyte 6-krotnie.
O tłumaczeniu
Tekst masorecki Księgi Habakuka sprawia tłumaczowi wiele problemów przez swoją niejasność i brak
płynności w prowadzeniu myśli oraz przez użycie wielu trudnych dziś do zrozumienia słów22. Problem ten
często jest rozwiązany przez porównywanie manuskryptów, jednakże takie podejście ostatecznie jest
arbitralnym wyborem badacza. Zróżnicowanie redakcji manuskryptów niekoniecznie jest świadectwem braku
znajomości tekstu przez daną wspólnotę, ale może być świadectwem innego rozumienia, a zatem także innego
sposobu przekazywania tego, co było pojmowane jako własne dziedzictwo wiary23. Sądzę, że zaufanie do
ostatecznej wersji tekstu może wskazać na (właściwe danej wspólnocie wiary) rozumienie przesłania
teologicznego.
Przyjęte przeze mnie podejście nie eliminuje trudności i niejasności. W wielu przypadkach odwoływałam się
do znanych tłumaczeń, przy czym szczególną inspirację czerpałam z tłumaczenia Księdza Wujka. Są to jednak
inspiracje na płaszczyz
nie polszczyzny, natomiast w zakresie języka hebrajskiego znaczenie trudnych słów
starałam się ustalić przez odniesienia do innych tekstów lub zgadywać zamysł przez wokalizację i rozłożenie
akcentów. Zakładając czas powstania Księgi na VIII/VI wiek przed Chr. sugerowałam się także odniesieniami
do literatury akkadyjskiej i możliwością interpretacji w kręgu świadomości ludów tamtego okresu i regionu.
W tłumaczeniu próbowałam utrzymać rytm hebrajski przez zachowanie relacji w długości wierszy, a aspekt
poezji wprowadzam także przez onomatopeję. Na płaszczyz
nie słownictwa starałam się zachować wierność
tekstowi oryginalnemu, nawet kosztem pewnej niejasności; interpretacje stosowałam jedynie w wyjątkowych
okolicznościach, co zaznaczyłam w przypisach.
Podział wierszy zgodny z BH24:
Numeracja wierszy odpowiada hebrajskiej. Znak silluq w przekładzie oddaję przez kropkę. Koniec pierwszego
wiersza zgodnie ze znakiem atnach, zwykle oddanym przez średnik, rzadziej znak zapytania lub wykrzyknik.
Znaki interpunkcyjne wewnątrz wierszy (zwykle przecinki) zazwyczaj odpowiadają znakowi zakef katan. W
niewielu przypadkach stosuję znaki przestankowe w miejscach gdzie nie ma w/w akcentów w tekście
hebrajskim (myślnik lub przecinek).
Księga Habakuka
1
Wieszczba którą oglądał,
prorok Habakuk25.
Tak długo o Jahwe wzywałem pomocy! Ty nie wysłuchujesz!
Wołałem do Ciebie wśród gwałtów! a Ty nie ratujesz.
Czemu bezprawie pokazujesz mi i udrękę oglądać każesz, gdy gwałt i groza wokół mnie?
22
Zagadnienie stanu tekstu całości: Stachowiak, dz. cyt., Robinson, dz. cyt. Szczególne zróżnicowania manuskryptów Hbk 3 omawia
szczegółowo Roberts, dz. cyt.
23
Najlepszym przykładem różnych wersji są LXX i TM. Wprawdzie zakłada się, że LXX ma swoje własne Vorlage, sądzę jednak, że
należy tutaj postawić pytanie, czy chodzi tylko o inne Vorlage które zostało zagubione, czy też raczej o inne rozumienie Objawienia
we wspólnotach palestyńskiej i aleksandryjskiej oraz o inny język mówienia o Bogu. Por. A. Berlin, A Search for a New Biblical
Hermeneutics. Preliminary Observations, w: Ancient Near East in the Twenty-First Century. The William Foxwell Albright
Centennial Conference. J.S.Cooper, G.M.Schwartz (red.). Winona Lake, Eisenbrauns 1996, s. 195-207.
24
{ybwtk {y)ybn hrwt, Koren Publishers Jerusalem Ltd., Jerusalem 1923.
25
)f
sfm jako wyrocznia  D. Cleaver-Bartholomew, An Alternative Approach to Hab. 1,2-2,20, w: SJOT 17/2 (2003), s.206-225.
Autor uważa, że ta część Księgi Habakuka podejmuje problem prawdziwych i nie-prawdziwych wyroczni. Pierwsza, zapowiadająca
karę na Izraela, i druga, zapowiadająca karę na Babilończyków, były prawdziwymi wyroczniami Jahwe.
Oto była kłótnia - teraz waśń wybucha.
Dlatego zamilknie Tora, nigdy nie wyjdzie wyrok prawy,
bo głupiec włada sprawiedliwym, toteż wyjdzie wyrok przewrotny.
Popatrzcie na narody i przyjrzyjcie się, i zdumiejcie się zdębiali;
bo w to co staje się za dni waszych, nie uwierzylibyście gdyby opowiadano.
Bo oto Ja wzbudzam Chaldejczyków, naród zgorzkniały i gwałtowny,
przemierzający przestrzenie ziemi, aby posiąść nie swoje siedziby.
Straszliwy jest i przerażający,
wyda swój wyrok i swój pręgierz wystawi26.
Jego konie zwinniejsze niż lamparty, ostrzejsze niż wilki wieczorne, i wszędzie napierają jego armie;
jego armie zewsząd nadciągają, zlatują jak orzeł zgłodniały na żer.
Zawsze przybywa z przemocą, prze nieustannie do przodu,
jeńców nazbierał jak piasku.
On z królów kpi sobie, a władcy pośmiechem dla niego,
z każdej twierdzy się śmieje, nazgarnia piachu i zdobywa ją.
Ale zmienia się wiatr  i on przeminie, i oskarżą go;
tego co siła mu bogiem.
Czyż nie od zawsze jesteś Ty  o Jahwe! Boże mój, Święty mój, Nieśmiertelny!27
Jahwe dla sądu zesłał go, Skała28 dla nawrócenia ustanowił go!
Otrzyj oczy od patrzenia na nikczemność, i wpatrywania w ból nie do uniesienia;
Dlaczego patrząc na niewiernych, milczysz gdy nikczemnik żre sprawiedliwego!
I ludzi traktuje niby ryby morskie,
niby płazy nie mające władcy29.
Wszystkich wędką wyciąga, zagarnia w swoje sieci, gromadzi w swym niewodzie;
dlatego śmieje się i cieszy.
Dlatego ofiary składa własnej sieci, i kadzidło pali niewodowi swemu!
bo z niego czerpie swe obfite porcje, i swoje przepyszne uczty.
Czyż dlatego30 na nowo ma opróżnić sieć?
I znów bezlitośnie mordować narody?
2
Na straży mojej będę trwał, ustawię na wyniosłej górze31;
czekając co mi powie On, i co ja odpowiem wobec mojej skargi32.
I zwrócił się do mnie Jahwe i rzekł: zapisz widzenie, wyryj na tablicach;
26
Dosł. wyjdzie z niego.
27
Termin Boże mój pojawia się w ST jeszcze w kilku suplikacjach; Święty mój oraz nieśmiertelny  tylko tutaj. Użycie takich słów
wskazuje na bardzo osobisty ton i bliskość relacji do Boga. Stary Testament mówiąc o relacji do Boga zwykle używa zaimków liczby
mnogiej; liczba pojedyncza zwykle wskazuje na Izrael jako podmiot zbiorowy.
28
Imię Boga.
29
Metafora połowu często była stosowana do opisania podbojów. Ryby czy płazy  pojmowane jako istoty nie podlegające żadnej
organizacji życia  były synonimem chaosu, który bogowie opanowali przy stwarzaniu świata.
30
Wyrażenie }K-la
( dlatego, znajdujące się w trzech kolejnych wierszach, w hebrajskim ma silniejszy wydz
więk sprzeciwu.
31
Rdzeń bcy  stać mocno na fundamencie, wstawiony w ziemię. Dotyczy macewot, przedmiotów; ale także: Jahwe (Rdz 28,13; Am
6,7; 9,1; Iz 3,13; Ps 82,1), słowo Jahwe (Ps 119,89), anioł (Lb 22,23.31). W odniesieniu do ludzi zawsze jest używane wtedy, gdy
chodzi o oczekiwanie na jakieś radykalne zdarzenie (Rdz 24,13.43; Wj 7,15; 15,8; 17,9; 33,21 Rt 2,5.6). Słowo rOcfm  twierdza,
forteca, wywodzi się z rdzenia oznaczającego skałę. Takie tłumaczenie wynika także z faktu, że twierdze zwykle budowano na
wzniesieniach.
aby każdy przechodzień33 odczytał je.
Bo to jest widzenie na czas oznaczony, rozprzestrzeni się aż po kres i nie zawiedzie;
jeżeli się opóz
ni ty oczekuj na nie, bo przyjdzie niezawodnie i się nie odmieni.
Bo oto chełpliwa, a nie prosta dusza w nim,
a sprawiedliwy z wiary swej żył będzie!
I tak jak wino jest zdradliwe, mąż pyszny jest bez wytchnienia;
on który rozwiera duszę swą jak szeol, jest jak śmierć nienasycony, zgromadził sobie wszystkie narody, i
zebrał dla siebie wszystkie ludy.
A czyż ci wszyscy nie wzniosą o nim przypowieści, ciętej satyry nie ułożą o nim?
gdyż powiedziano: biada zagarniającemu co nie jego! Na jak długo? Uciemiężenie odpłatą dla niego.
Czyż nie zerwą się nagle twoi wierzyciele, nie ockną się od szarpania twego?
aż wreszcie ty będziesz dla nich łupem!
Bo ty wyniszczyłeś34 narody mnogie, i umilknie przez ciebie resztka ludów;
z powodu krwi ludzkiej i gwałtu na ziemi, [zamilkną] osady i wszyscy ich mieszkańcy.
Biada budującemu swój dom na nieprawości35,
wijącemu gniazdo wysoko, by umknąć nieszczęściu.
Zgotowałeś hańbę domowi twemu;
u wszystkich ludów mnogich, przez grzech duszy twojej.
Bo kamień ze ściany zakrzyknie
i krokiew drewniana odpowie...
Biada budującemu miasto na krwi;
stawiającemu osiedle na nieprawości!
Czyż nie przyjdzie na końcu od Jahwe Zastępów,
że porażą narody nadmiarem ognia, a ludy nadmiarem nędzy wyczerpią.
A wtedy ziemia się napełni, znajomością chwały Jahwe;
tak jak morze, okryte przez wody.
Biada temu co upija brata swego, dolewając gniew swój - aż do upicia;
po to aby oglądać ich nagość.
Hańbą nasyciłeś się - nie chwałą; upij się zatem i ty - i obnaż się!
a zwróć przeciw sobie kielich z prawicy Jahwe, bo hańba przewyższa twoją chwałę!
Bo terror Libanu obciąży36 ciebie, i pogrom zwierząt co je porazi;
od krwi ludzkiej i gwałtu ziemi, [zamilkną] osady i wszyscy ich mieszkańcy.
Jaki pożytek daje rzez
ba chociaż rzez
bią ją, posąg i nauczyciel kłamstwa?
ale rzez
biarz ufa rzez
bie swej, by wyrabiać bóstwa bezradne.
Biada mówiącemu do drzewa obudz
się, wstań do kamienia niemego!
który  wyrokuje - a to tylko złoto i srebro, i ducha żadnego w jego wnętrzu.
A Jahwe jest w swym świętym Przybytku -
umilknij przed Nim cała ziemio!
3
32
Druga część zdania zwykle poprawiana: co On odpowie na moją skargę. Wersja masorecka potwierdza opisaną wyżej strukturę:
słowo proroka  odpowiedz
Boga  odpowiedz
proroka.
33
Dosł. biegnący, przebiegający.
34
Rdzeń  odbierać mowę, ten sam rdzeń co w następnym czasowniku.
35
Dosł. radzącemu radę złą dla swego domu.
36
Dosł. okryje.
Modlitwa proroka Habakuka;
jako treny37.
Jahwe! usłyszałem twoje orędzie, zdumiałem się Jahwe dziełem twoim, gdy czas nadejdzie niech
zmartwychwstanie, gdy czas nadejdzie rozgłoś je;
lecz w gniewie spamiętaj miłosierdzie.
Bóg z Temanu przybywa, Święty z góry Paran - sela;
blask Jego niebo okrywa, a pieśń pochwalna ziemię napełnia.
Jej chwała jako światło będzie, u boku Jego rogi dla Niego38,
tam skrywa się Jego potęga.
Przed Jego obliczem stąpa groza,
ciągną płomienie w Jego ślady...39
Stanął i zmierzył ziemię  spojrzał  zadrżały narody, i roztrysnęły się góry odwieczne, najstarsze wzgórza
zniżyły się,
w drogi otwarte40 dla Niego.
Niemocą powalone, widziałem namioty Kuszytów,
zadrżą szałasy w ziemi Midian...
Czy przeciw rzekom wybuchnąłeś Jahwe, czyż to na rzeki gniew twój, czy przeciw morzu się zwracasz41?
gdy cwałujesz na twoich koniach, na twoim zwycięskim rydwanie.
Zaiste łuk swój obnażysz, tak jak przysiągłeś pokoleniom - sela42
rzekami ziemię rozedrzesz.
Widząc Ciebie góry zadrżały, nawałnice wód przewaliły się;
otchłań głos swój wydała, przestworza prawicę uniosły.
Słońce z księżycem stanęło w zdumieniu;
do światła strzał twoich tu przyjdą, do blasku błyskawicy twej włóczni....43
W oburzeniu przemierzasz ziemię;
w gniewie wydeptujesz narody.
37
Słowo nieznane; związane z modlitwą błagalną. Występuje także w Psalmach.
38
Róg jest silną metaforą mocy i potęgi  wielokrotnie w Biblii, także w literaturze pozabiblijnej; skruszyć czyjeś rogi  znaczy
pozbawić go mocy. Potężni bogowie starożytnego Bliskiego Wschodu w ikonografii zawsze byli przedstawiani z rogami. W
nowszych tłumaczeniach zwykle poprawiane na promienie. Jednakże słowo {i n:rf
ya q (liczba podwójna) zawsze oznacza rogi.
39
Słowem groza oddaję słowo rebed (zaraza); słowem płomienie  słowo ve$er (ogień, zaraza), w tradycji różnie tłumaczone. W
związku z odkryciami tekstów ugaryckich istnieje tendencja do przyjmowania ich jako imion własnych bóstw towarzyszących Jahwe
 byli to pomocnicy Baala. Zgadzając się ze spostrzeżeniem, że hymn ten zdradza podobieństwo do hymnów o Baalu, uważam, że
jego własna teologia nie zezwala na wprowadzenie tak daleko idących poprawek. Obrazy grozy i ognia, towarzyszące pojawianiom
się Jahwe, przynależą do tradycji biblijnej.
40
Słowo: {f lO(
lO(  (to samo występuje w wierszu poprzednim), przetłumaczone: najstarsze jako paralelne do odwieczne. {f
odnosi się zarówno do niepamiętnej przeszłości jak i nieogarnionej przyszłości w płaszczyz
nie czasowej; ale odnosi się także do
przestrzeni  rozległej, otwartej, nieogarnionej.
41
Rzeki i morze to bóstwa chaosu; wrogowie bóstw-stwórców (tutaj Jahwe) i kosmicznego ładu.
42
Zdanie różnie tłumaczone. te$e +fm laska, klan; (akk. łuk i buława?). W literaturze akkadyjskiej 50-głowicowa buława
q łuk  he
stanowiła podstawowe wyposażenie wojownika; występuje zawsze w l.poj. D. T. Tsumura, The  Word Pair qszt and mt. in Hbk
3,9 in the Light of Ugaritic and Akkadian, w: Go to the Land I Will Show You. Winona Lake 1996, s.353-362. W Biblii: laska
pasterska także pokolenie, klan. Ponieważ buława lub laska zawsze oznaczały władzę (oryginalnie nad klanem), prawdopodobnie
stąd podwójne znaczenie tego słowa.
43
A. Pinker proponuje ciekawe odczytanie tego trudnego wiersza jako wyrażenia z języka wojskowego, konkretnie, podawania
komend w czasie walki. The meaning of 3,10d 11 becomes much clearer if we read and understand the situation described in these
verses in the context of command, control, and communications (C3) in the battlefield. A. Pinker, God s C3 in Habakkuk 3. ZAW 115
(2003), s.261 265. i tłumaczy następująco:
& & , He raised His hands high up,
Sun, moon stopped in its orbit
At the signal of the arrows they [sun and moon] move, to their front [at the signal of] a glint of Your spear.
Bo wyszedłeś twój lud ocalić, ocalić twego Pomazańca;
strzaskałeś głowę domu nieprawego, nędzne podstawy44 aż po szyję - sela.
Wyznaczyłeś45 w jego armiach wodza  powstaną aby mnie dręczyć
rozradowani, jak ten co w skrytości pożera ubogiego46...
Drogą przez morze wiodłeś swoje konie;
przez zwały wód ogromnych!...
Usłyszałem i zadrżało moje serce, dla głosu umilkły moje wargi, truchleją we mnie moje kości, i wszystkie
zadrżą pode mną,
gdy czekać będę dnia nieszczęścia, władnącego ludem który na nas napadł.
Bo choć drzewo figowe nie rozwija się, i brakuje jagód winogronom, chociaż zawiodły zbiory oliwek i pola
nie dają już jadła;
opustoszały od owiec zagrody, i nie ma już wołów w oborach.
Ja jednak w Jahwe rozraduję się!
Rozweselę się w Bogu mojego zbawienia!
Jahwe, Pan mój! moja Twierdza! rączymi uczyni moje nogi47, i do ołtarzy mych48 mnie doprowadzi.
Dla kierownika moich chórów.
44
tOrf( wiąże się z nagością, odsłonięciem, obnażeniem; dOs:y oznacza fundament, założenie, z
ródło. Wiersz używa metafory ciała
(głowa, szyja) dla opisania zaborczej armii lub ludu (dom nieprawego).
45
bqn - zwykle tłumaczone: przebić, ale powstaje trudność przetłumaczenia dalszych słów tego samego zdania. Znaczenie
mianować, wyznaczyć jest oboczne dla tego rdzenia i do dzisiaj znane w arabskim.
46
Obraz sprzeciwiania się ludzi Bogu i Jego działaniu jest typowy dla Biblii, toteż takie zdanie (jakkolwiek wygląda nie na miejscu)
ma sens w całości: Bóg wyrusza dla ocalenia swego wybranego, a ludzie wciąż usiłują go dręczyć.
47
Dosł. uczyni moje nogi jak [nogi] jelenia.
48
hf
mfB - zwykle tłumaczone jako wyżyna. Ponieważ jest to jednoznacznie miejsce sakralne  a nie zwykłe wzniesienie  dlatego
uważam ołtarz za lepszy odpowiednik. Bamot zawsze były wyposażone w ołtarze.