Co potrafi Twój maluch?
Witajcie w świecie rodziców! Jako pediatra wiem, że większość
świeżo upieczonych rodziców jest pełna pytań i wątpliwości. Ale nie
martwcie się.
Wkrótce otrzymacie wszystkie ważne odpowiedzi wraz z dobrymi radami, których na pewno
bardzo potrzebujecie, stawiając pierwsze kroki w nowej, ważnej roli. Tymczasem ten materiał
pomoże Wam zorientować się, czego możecie się spodziewać w kolejnych etapach rozwoju
waszej pociechy.
Noworodek
Właśnie dokonał się cud i zostaliście rodzicami! Mimo, że wydaje się to niepojęte, Wasza
kruszynka jest mniej krucha i bezradna, niż sądzicie. Posiada wiele umiejętności i zamierza
pomóc Wam zostać dobrymi opiekunami. W tym celu, będzie sygnalizować Wam swoje
potrzeby, do których należą głównie jedzenie, spanie i posiadanie suchej pieluszki. Jeśli
karmisz piersią, zapewnisz swojemu maleństwu mleko, które zawierać będzie wszystkie
potrzebne mu składniki pokarmowe. Troska o dziecko i o siebie nawzajem, kiedy oboje
odnajdujecie się w nowych rolach jako rodzice, pochłonie w pierwszych tygodniach większość
Waszej energii. Wy i Wasze maleństwo będziecie mieli w tym czasie okazję, by lepiej się
poznać. Wasz noworodek jeszcze się nie bawi, ale cieszy się odkrywaniem świata przy
pomocy swoich oczu, uszu i ciała. Mówcie do niego dużo, kiedy nie śpi. Ponieważ zna już
Wasze głosy z czasu, kiedy podsłuchiwał Was, będąc się w łonie mamy, wydają mu się one
teraz najlepszym ukojeniem. Noworodek najlepiej widzi z odległości 20 do 30 centymetrów,
czyli od Waszych ramion do twarzy. Przyglądajcie mu się z bliska, kiedy go trzymacie w
ramionach i przytulacie. Będzie obserwował Was podczas pieszczot, rozmów i śpiewów,
których mu nie oszczędzajcie.
 Następny krok : Pierwsze tygodnie będą bardzo męczące, więc starajcie się troszczyć o
siebie i brzdąca i cieszcie się wzajemnym poznawaniem. W ciągu trzech tygodni zauważycie,
jak szybko przywiązaliście się do siebie.
3 Tygodnie
Jesteście prawdopodobnie zbyt zmęczeni, żeby dostrzec jak wiele Wy i Wasze niemowlę
potraficie. Z pewnością wyrobiliście już własny rytm czy schemat postępowania, do którego
się stosujecie i wiecie, jak najlepiej zaspakajać potrzeby Waszego dziecka. Może to być dla
Was trudny okres, gdyż potrzeby takiej małej istoty wydają się nieskończone. Na tym etapie
większość młodych rodziców jest wyczerpana i zastanawia się, czy nadejdzie jeszcze
kiedykolwiek w ich życiu moment, w którym będą sami, tylko dla siebie. Odetchnijcie, na
pewno nadejdzie! Będzie coraz łatwiej! Niemowlęta, tak samo jak dorośli, mają indywidualne
temperamenty. Niektóre jedzą i śpią bardziej regularnie niż inne. Najlepiej zaadaptujcie się do
rytmu własnego dziecka, pamiętając, że nadal wymaga ono sporej regularności w porach
karmienia. Trzytygodniowe niemowlę prawdopodobnie:
- Ma coraz bardziej przewidywalny rytm spania i jedzenia. Niedługo nauczycie się jeszcze
lepiej je rozumieć i zaspokajać jego potrzeby.
- Ma dłuższe okresy aktywności. W ciągu dnia może nie spać nawet przez całą godzinę lub
dłużej.
- Zauważycie, że po karmieniu lub kąpieli obserwuje z uwagą Wasze twarze, przygląda się
Wam, gdy rozmawiacie i uspakaja, słysząc Wasze głosy. Pomówcie do niego przez chwilę i
zobaczycie, jakie jest podekscytowane, kiedy Was słyszy. Te leciutkie dz
więki, jakie wydaje,
to początek języka. Starajcie się nie przerywać mu i odpowiadać na jego gruchania.
- Z pewnością jest teraz bardziej marudne i niespokojne pod koniec dnia. To może nie
wydawać się Wam żadnym postępem, ale w rzeczywistości nim jest.
- Dojrzewanie jego systemu nerwowego powoduje zarówno to, że bardziej interesuje się
światem jak i to, że musi uporać się z całym związanym z tym podekscytowaniem. Nie wydaje
się już takie delikatne i kruche jak przedtem, ale nadal wymaga podtrzymywania głowy
podczas brania na ręce, mimo że coraz lepiej samo nią porusza. Górna część ciała dziecka jest
silniejsza niż reszta i pozwala mu na unoszenie głowy, kiedy kładziecie je na brzuszku.
Przygląda się swoim rączkom, którymi przebiera i wymachuje przed buzią. Nie ma jednak
jeszcze dobrej koordynacji ruchowej. Z powodzeniem potrafi za to kontrolować swoje
spojrzenie i obserwować otoczenie wokół siebie. Zazwyczaj śpi w ciągu dnia od trzech do
czterech godzin. Jeśli jego sen trwa dłużej, starajcie się budzić je na karmienia.
 Następny krok : Niezwykła radość z rodzicielstwa pojawi się za chwilę w postaci
pierwszego uśmiechu, pierwszego gaworzenia i pierwszych dawanych przez Waszą kruszynkę
oznak, że czuje się kochane, doceniane i dopieszczone.
2 Miesiące
W tym okresie nadal musicie zdawać się na intuicyjne odgadywanie potrzeb Waszej pociechy,
choć jej zwyczaje żywieniowe są coraz bardziej stałe. Marudzenie i płacz może przybierać na
sile, szczególnie pod koniec dnia, co może być dla Was dosyć stresujące, szczególnie jeżeli
czujecie się bardzo zmęczeni. Jeśli jesteście przeciążeni poproście kogoś, komu ufacie, o
pomoc. Teraz możecie przyjrzeć się już oczom Waszego niemowlęcia, by dowiedzieć się, jaki
mają kolor. Wasz brzdąc najprawdopodobniej stanie się pucołowatym szczęściem,
odznaczającym się zarówno podwójną bródką jak i fałdkami na udach.
Możecie również zauważyć, że potrafi:
- Gaworzyć, szczególnie, kiedy do niego mówicie.
- Z każdym dniem uśmiechać się coraz szerzej i częściej.
- A
atwiej uspakajać się przy Mamie i Tacie, niż przy obcych.
- Z wielkim natężeniem obserwować wszystkie pojawiające się koło niego osoby, zwłaszcza
przed i po karmieniu.
- Opanować kontrolę nad głową, kiedy trzymacie je prosto na rękach.
- Cieszyć się przebywaniem w Waszych ramionach i  siedzeniem na Waszych kolanach z
podtrzymaniem pod ramionkami.
- Podnosić główkę i ramionka do góry, kiedy leży na brzuszku.
- Czasami przeturlać się z brzuszka na plecy.
- Wzmacniać swoją postawę i rozprostowywać rączki.
- Rozwijać chwytanie i trzymanie czegoś w dłoniach i rozglądanie się wokół.
 Następny krok : Wasze niemowlę z dnia na dzień staje się całkiem rozwiniętym małym
dzieckiem. Wyciąga ręce do zabawek, niezdarnie je potrącając. Bardzo często uśmiecha się,
 rozmawia i wydaje odgłosy zachwytu na Wasz widok. Niedługo będzie w stanie podnosić się
na ramionach i podążać wzrokiem za Wami po całym pomieszczeniu.
4 Miesiące
Wasz 4-miesięczny brzdąc jest teraz zabawnie gaworzącym maluchem, uśmiechającym się do
wszystkiego wokół. Ma wiele energii, którą wykorzystuje do przyswajania nowych
umiejętności. Bawcie się z nim jak najwięcej. Uwielbia zajmować się swoimi dłońmi i
odkrywaniem ich możliwości, ale największą przyjemnością są teraz dla niego zabawy z
Wami.
Czteromiesięczne niemowlę potrafi:
- Podnosić głowę i utrzymywać się na przedramionach.
- Utrzymywać sztywno głowę, kiedy jest trzymane w pozycji siedzącej.
- Zauważyć Was z odległego końca pokoju i śledzić wzrokiem, kiedy przemieszczacie się z
miejsca na miejsce.
- Świadomie przyciągnąć Waszą uwagę: krzykiem, poprzez upuszczenie czegoś lub nawet
poprzez specyficzny  kaszel .
- Rzucać się na przedmioty i czasami nawet dosięgać je i chwytać. Jeśli uda mu się coś
schwytać, potrząsa tym lub wkłada do buzi. Jeśli natomiast przypadkowo coś upuści, jest tym
faktem bardzo zaskoczone.
- Bardzo interesują je jego dłonie, które  atakuje , dotyka i którym w zapamiętaniu potrafi
długo się przyglądać.
- Po fantastycznych wspólnych zabawach z maluchem, zarówno zabawki jak i Wy jesteście
cali mokrzy. Ale ślinienie się prawdopodobnie nie zwiastuje jeszcze wyżynających się ząbków.
- Rozpoznaje Wasz głos i uspakaja się przynajmniej na chwilę, jeśli zawołacie do niego z
innego pomieszczenia.
- Zasypia samo, jeśli wprowadzicie stały rytuał zasypiania i dacie mu jakiś kocyk lub zabawkę
do przytulania.
 Następny krok : Szósty miesiąc życia Waszego dziecka to okres jego gwałtownego rozwoju
zarówno pod względem fizycznym, jak i emocjonalnym i poznawczym. Wasze umiejętności
podążania za nim pomogą mu rozwijać się w harmonii i dobrym zdrowiu.
6 Miesięcy
Maluchy rozwijają się w tym okresie błyskawicznie. Sześciomiesięczne niemowlę
przygotowuje się do siadania lub już siedzi w wyprostowanej pozycji. Jest to dla niego nowa,
fascynująca perspektywa, z której poznaje świat. W tym pierwszym okresie badawczym,
najbardziej godnym zaufania instrumentem Waszego  małego odkrywcy jest jego własna
buzia. Przekładanie zabawki z ręki do ręki jest kolejną nową umiejętnością, pomagającą w
przyswajaniu wiedzy o świecie i o sobie.
Sześciomiesięczny brzdąc prawdopodobnie potrafi też:
- Śmiać się głośno, uśmiechać i piszczeć.
- Przyciągać Waszą uwagę, upuszczając różne przedmioty oraz hałasując w oczekiwaniu na
Waszą reakcję.
- Siedzieć bez oparcia lub podejmować takie próby.
- Wkładać prawie wszystko do buzi.
- Mówić  ba i  da i gaworzyć bez końca.
- Prawdopodobnie ma już jeden albo kilka pierwszych ząbków.
- Odwraca się w kierunku, z którego dochodzi głos.
- Sam się uspakaja.
- Turla się i przewraca z brzuszka na plecy i odwrotnie.
- Uświadamia sobie obecność obcych.
 Następny krok : Zanim się zorientujecie, Wasze dziecko stanie na nogi i rozpocznie swoją
wędrówkę. Gdy do tego dojdzie, jego mobilność stanie się Waszą wspólną obsesją.
Powinniście zacząć zastanawiać się nad zabezpieczaniem miejsc jego podbojów. Pierwsze
solidne kroki Waszej pociechy oznaczają dla Was również wzmożoną czujność przed ryzykiem
zadławienia się.
9 Miesięcy
Wasz 9-cio miesięczny szkrab jest stale w ruchu - odkrywa, poszukuje, eksperymentuje.
Uwielbia zabawy w chowanie, zakrywanie i odnajdywanie przedmiotów, ponieważ teraz jest w
stanie zapamiętać rzeczy, których nie widzi przed sobą. Jak zapewne sobie wyobrażacie, jego
ciekawość i pomysłowość mogą mu przysporzyć wiele kłopotów. W tych dniach jesteście mu
stale potrzebni, zarówno po to, by zapewniać go o bezgranicznej miłości do niego, jak i po to,
aby zadbać o bezpieczeństwo jego eskapad. Jest to czas, w którym wielu rodziców zdaje sobie
sprawę, jak silna jest osobowość ich dziecka oraz jak bardzo chce ono we wszystkim
uczestniczyć.
W tym okresie umiejętności opanowane przez dziecko to:
- Siedzenie bez oparcia i swobodne przekręcania się i obracania z tej pozycji.
- Zabawa w pozycji siedzącej z użyciem różnych przedmiotów.
- Przemieszczanie się - czołganie bądz
raczkowanie. (Niektóre niemowlęta wcale się nie
czołgają, a i tak w jakiś sposób udaje im się dotrzeć w upatrzone miejsca.)
- Podnoszenie się do pozycji stojącej i czasami utknięcie w niej na dobre, dopóki nie nadejdzie
pomoc. (Niedługo nauczy się siadać z powrotem).
- Opanowanie  chwytu pęsetkowego - jednoczesne użycie palca wskazującego i kciuka do
podnoszenia niewielkich przedmiotów. (Możecie być pewni, że znajdzie najdrobniejszy
przedmiot, który upadł na dywan lub potoczył się pod stół.)
- Zapalanie światła, naciskanie palcem wskazującym na wszelkie małe przyciski.
9-miesięczny odkrywca, wyruszający na podbój świata, stale jednak potrzebuje towarzystwa
rodziców. Chce, byście byli przy nim przez cały czas, często zawraca ze swoich eskapad, by
sprawdzić Waszą obecność, po czym upewniony wyrusza ponownie. Prawdopodobnie bardzo
się zdenerwuje, gdy będziecie poza jego zasięgiem. Może witać obcych lub nawet dość
znajome osoby niepewnym i bojaz
liwym lub wrogim wzrokiem, jeśli nie przeraz
liwym
krzykiem. Pamiętajcie, że nie jest to niegrzeczność. Jest teraz po prostu bardzo świadomy
różnicy istniejącej między Wami a innymi ludz
mi, między tymi, którzy najbardziej się o niego
troszczą i tymi mniej zainteresowanymi.
Coraz częściej jego gaworzenie zaczyna upodabniać się do prawdziwej konwersacji.
Najprawdopodobniej czasami usłyszycie od niego nawet słowa  mama , czy  tata . Wasza
promienna reakcja na nie pozwoli mu odczuć ich niezwykłość. Zna już swoje imię, rozpoznaje
niektóre słowa i żywo interesuje się osobami ze swojego otoczenia. Intensywnie uczy się
języka. Zazwyczaj ma już pierwsze zęby, górne i dolne siekacze. Znowu często budzi się w
nocy i niechętnie zasypia. Dzieje się tak dlatego, że bardzo brakuje mu towarzystwa i zabaw,
którymi zajmuje się w ciągu dnia. Nie zaspakaja go już zwykłe przytulenie i pieszczoty.
Obecnie potrzebuje uczestniczyć we wszystkim, co go otacza. Potrafi jeść samodzielnie.
Jedzenie palcami i picie z kubeczka jest dla niego prawdziwą radością, ponieważ doskonale
opanował już  chwyt pęsetkowy . Robi bardzo dużo hałasu i zamieszania dzięki nowym
umiejętnościom, takim jak wyrzucanie, łomotanie i potrząsanie różnymi przedmiotami.
Znajdujący się w pobliżu rodzice, podnoszący upuszczone zabawki stanowią dodatkową
atrakcję!
 Następny krok : Dziecięce zabawy stają się coraz bardziej ekscytujące, dzięki nowo
opanowywanym zdolnościom. Jednolatek jest stale w ruchu, zajęty podbojem świata. Będzie
dostarczał Wam całodziennej rozrywki, rozwijał własne poglądy, które coraz częściej i głośniej
będzie starał się wyrażać i głosić.
1 rok - jednolatek!
Wasza pociecha przestaje być maleństwem. Staje się niezależnym i samodzielnym dzieckiem,
które mimo to potrzebuje Was bardziej, niż kiedykolwiek. Jest o Was i o wszystkie Wasze
sprawy, które odciągają uwagę od niego, niezwykle zazdrosny. Może głośno protestować
nawet wówczas, gdy ktoś z Wami rozmawia lub wtedy, kiedy robicie pranie. Takim
zachowaniem pokazuje właśnie, jak bardzo jest do Was przywiązany.
Wasze jednoroczne dziecko prawdopodobnie:
- Opierając się o coś podnosi się do pozycji stojącej, ale raczej jeszcze nie chodzi. Przeciętnie,
dziecko zaczyna chodzić około 13. miesiąca życia. Przemieszczanie się wokół mebli
stopniowo zamienia się w coraz bardziej sprawne chodzenie. Niedługo będzie to jego ulubiony
sposób poruszania się i możliwe, że będzie też w stanie nosić coś ze sobą.
- Ma sporo zadrapań i siniaków, ponieważ jeszcze wciąż jego ruchy nie są dość dobrze
skoordynowane.
- Wskazując na obiekty, próbuje je nazywać, choć niekoniecznie słowami, które znacie.
Tworzy swój własny język i używa go na przemian z językiem ojczystym, w którym
wypowiada swoje imię i nazywa znajome przedmioty.
- Bardzo uważnie przysłuchuje się rozmowom i sprawia wrażenie, jakby je rozumiał. Od czasu
do czasu może się nawet do nich włączać z własnymi, w mniemaniu dorosłych,
nonsensownymi komentarzami.
- Rozumie zakazy, ale nadal może mieć problem z zajęciem się czymś innym, niż zakazana
czynność. Urozmaica sobie zabawę, na przykład poprzez ustawianie wieżyczek z
przedmiotów.
- Traci zainteresowanie jedzeniem i nie rośnie w tej chwili tak szybko. Jest zajęty innymi
zadaniami, takimi jak na przykład nauka chodzenia.
- Lubi bawić się, wkładając jedne przedmioty w drugie, czy nalewając do nich wodę.
 Następny krok : W miarę rozwoju Wasz potomek będzie coraz usilniej walczył o
niezależność i wybuchał złością. Ten etap może stanowić dla Was nowe wyzwanie, ponieważ
powinniście zarówno wspierać go w jego dążeniu do niezależności ale i wytyczać jasne
granice.
18 Miesięcy
Odkrywanie świata odbywające się w pierwszej połowie drugiego roku życia, nadal wymaga
stałej obecności rodziców. Jest to okres nabywania coraz większej niezależności, testowania
granic, zarówno swoich jak i tych, które ustanawiają opiekunowie. Nawet jeśli dziecko pragnie
być samodzielne i niezależne, to jednak nadal chce być tylko dzieckiem. Jest w tych
przeciwstawnych pragnieniach zagubione i prawdopodobnie wysyła Wam sprzeczne sygnały.
Z pewnością doznaje przeróżnych frustracji i często wybucha złością, ale postarajcie się być
cierpliwi i pamiętajcie, że jest to dla niego bardzo trudny okres. Zgódz
cie się, by w miarę
możności robiło różne rzeczy po swojemu. Pozwólcie mu samodzielnie jeść, bawcie się z nim
we wskazywanie i nazywanie części twarzy, gdyż taka zabawa przynosi mu wiele radości.
Pomagajcie mu w nazywaniu obiektów, znajdujących się w Waszym otoczeniu. Stwarzajcie
swojemu odkrywcy bezpieczne i czyste miejsce do swobodnego buszowania, a także jak
najwięcej okazji do przeróżnych zabaw, ponieważ im więcej się bawi, tym bardziej rozwija się
jego umysł. Miejcie go stale na oku.
18-to miesięczny maluch:
- Lubi być  posiadaczem i mieć wiele różnych przedmiotów wyłącznie dla siebie.
- W miarę możliwości chodzi, wspina się, popycha i ciągnie za sobą różne rzeczy.
- Bawi się w ustawianie i przestawianie zabawek z miejsca na miejsce.
- Na prawie wszystko mówi  nie .
- Wstydzi się lub boi obcych.
- Na spacery lubi zabierać ze sobą różne zabawki.
 Następny krok : Wchodzenie w drugie półrocze drugiego roku życia to otwieranie drzwi
dziecięcej wyobraz
ni i języka.
2 lata
Dwulatek cały czas pochłonięty jest zabawami, które stają się coraz bardziej wyszukane.
Fantazja i wyobraz
nia odgrywają w nich znaczącą rolę. Zabawy są dwa razy dłuższe niż
przedtem, polegają na przykład na odgrywaniu krótkich historyjek i wymagają używania
więcej niż dwóch zabawek jednocześnie. Jednak nawet jeśli historia wymyślona przez
dwulatka jest najbardziej nawet fantastyczna, panuje w niej specyficzny porządek. Teraz
wysmukla się sylwetka Waszego berbecia, ponieważ coraz szybciej chodzi on i biega.
Uwielbia naśladować zachowania innych osób, zarówno dobre jak i złe, włącznie z
przekleństwami.
Dwuletni szkrab prawdopodobnie potrafi też:
- Wykonać dwuzadaniowe polecenie, takie jak  Idz
do swojego pokoju i przynieś sweter .
- Składać zdania z dwóch do trzech wyrazów, na przykład  Mama, chodz
do domu lub  Chcę
ciastko .
- Z niewielką pomocą chodzić po schodach (ale musi być pod kontrolą).
- Wyrażać swoje uczucia słowami.
- Opowiadać historie o wymyślonych i prawdziwych wydarzeniach.
- Układać przedmioty w szereg, wkładać je w inne przedmioty i odkładać na miejsce.
- Bawić się w rytm muzyki, łomocząc, bębniąc, stukając i grzechocząc.
- Siadać i zsiadać z krzesła.
- Biegać.
- Uczestniczyć w ubieraniu, zakładając buty (nie zawsze na odpowiednią stopę) i wciągając
bluzkę przez głowę.
- Nazywać obrazki w książce.
Z pewnością może również:
- Starać się jeść tak jak dorośli.
- Wiedzieć, jak rozpiąć Wasze guziki.
- Okazywać swoją miłość i przywiązanie na wszystkie możliwe wspaniałe sposoby.
- Jest bardziej zaradny i przewidywalny, niż był pół roku temu.
-  Nie jest jego pierwszą odpowiedzią na każde pytanie. Zdarza mu się całkowicie ignorować
Wasze prośby, jednak gdy zaoferujecie mu jakiś wybór, jego opór może zmaleć.
- Nadal potrzebuje stałej i uważnej opieki, mimo osiągnięcia znacznej niezależności.
 Następny krok : w nadchodzących miesiącach będziecie mogli obserwować wspaniałe
zabawy przepełnione dziecięcą wyobraz
nią i wzmożony rozwój umiejętności językowych
Waszego brzdąca. Zadaniem dla Was wszystkich będzie trening nocniczkowy.
3 Lata
Trzylatki to czarujące młode osoby! Bardzo często przebywają w wymyślonych przez siebie
magicznych światach, dostarczając tym samym dużo śmiechu i zabawy swojemu otoczeniu.
Jednocześnie utrzymanie ich w zdrowiu i bezpieczeństwie może stanowić dla ich opiekunów
nie lada wyzwanie.
Trzylatek najprawdopodobniej będzie:
- Całkiem dobrze dawał sobie radę z ubieraniem, jeśli tylko mu to ułatwicie odpowiednim
doborem ubrań. Nie zdziwcie się, jeśli będzie chciał często się przebierać - dla niego to po
prostu kolejna świetna zabawa.
- Rozumiał setki słów i układał je w krótkie zdania. (Jego wypowiedzi nareszcie będą dużo
bardziej zrozumiałe dla obcych.)
- Potrafił nazwać sporo z otaczających go przedmiotów, kilka części ciała i parę kolorów.
- Przedstawiał się, podawał swój wiek, płeć i nazwę miesiąca, w którym się urodził.
- Rozumiał przeciwieństwa, takie jak duży i mały, zadowolony i smutny.
- Gryzmolił i rysował okrągłe szkice postaci, wyglądających jak kijanki.
- Skakał, podskakiwał i kopał piłkę.
- Negocjował z innymi dziećmi i dorosłymi. Jest to oznaka bardzo dobrego rozwoju, ale może
utrudniać Wam wiele spraw, które zostaną zakwestionowane i podane do dyskusji.
Wasz skarb będzie również odgrywał najrozmaitsze role, gdyż w ten sposób próbuje
dowiedzieć się, kim jest. Zarówno dziewczynki jak i chłopcy w tym wieku uwielbiają zabawy
w przebieranki, z których wiele się uczą. Obie płcie są świadome swoich różnic i interesują się
swoimi narządami płciowymi. Trzylatki mają bardzo wiele snów, w tym sporo koszmarów
nocnych. Koszmary te są sposobem rozładowania i odreagowania napięcia, powstałego w
ciągu dnia.
 Następny krok : W przyszłym roku Wasze dziecko stanie się jeszcze bardziej niezależną
istotą, zajętą głównie zabawami z rówieśnikami i innymi samodzielnymi zajęciami. Wy
możecie pomóc mu, oferując swoje wsparcie, troszcząc się o jego zdrowie i bezpieczeństwo.