H. BARYCZ   UNIWERSYTET JAGIELLOOSKI W ŻYCIU NARODU POLSKIEGO
1. Uniwersytety dzisiejsze a dawniejsze
Uniwersytety dzisiejsze stanowią główne ogniska wiedzy i pracy naukowo  badawczej; są zarazem zakła-
dami wyższego kształcenia, szkołami, które dają naukowe przygotowanie na potrzeby praktyczne i przy-
sposabiają zastępy inteligencji zawodowej. Praca badawcza, rozszerzanie poznania naukowego, przygoto-
wanie naukowe i zawodowe młodego pokolenia do kierowniczych czynności w życiu zbiorowym  to jeden
cel kształcenia uniwersyteckiego. Drugim jest jego funkcja społeczna  uniwersytety są integralną częścią
społeczeostwa, które je wytworzyło.
Szkolnictwo uniwersyteckie sięga swymi początkami wieków XII i XIII. Na jego powstanie złożyły się dwa
czynniki: 1) nagłe i gwałtowne rozbudzenie się, po wielu wiekach niewiedzy, ciemności i zabobonu, cieka-
wości intelektualnej w społeczeostwach europejskich objętych kulturą łacioską; 2) potrzeby i aspiracje ży-
cia zbiorowego.
Scholastyka; cztery główne działy nauki; kolebka uniwersytetów średniowiecznych; geneza nazwy uniwer-
sytet (studium generale); podział uniwersytetu na fakultety/wydziały (jako zakład naukowy) oraz nacje
(narodowości; jako korporacja nauczycieli i uczniów).
Wytworzyły się trzy typy szkół wyższych. Pierwszy stanowiły uniwersytety kanclerskie, zależne od kancle-
rza, czyli przedstawiciela kapituły katedralnej miejscowości, w której uniwersytet się znajdował; drugi 
uniwersytety miejskie poddane kontroli władz miejskich; trzeci - uniwersytety paostwowe zakładane na
potrzeby paostwa i bezpośrednio podległe władzy monarszej.
Dominującą rolę naukową i społeczną uniwersytetów podcięły dopiero dwa prądy XV i XVI wieku: renesans
i reformacja. Od kooca XVI wieku zaczął się przyjmowad nowy typ organizacyjny  akademie, czyli towa-
rzystwa naukowe, ześrodkowujące swe wysiłki wyłącznie na badaniach i postępie naukowym z pominię-
ciem zadao kształcenia młodzieży.
2. Polska w orbicie ruchu uniwersyteckiego do połowy XIV wieku
Polska Mieszków i Bolesławów przez dłuższy czas pozostawała na uboczu życia umysłowego, niezdolna do
rozwinięcia szerszej i skutecznej w tej dziedzinie inicjatywy. Polska leżała peryferyjnie w stosunku do
dwóch głównych szlaków ówczesnych kultur: łacioskiej, zachodnioeuropejskiej i bizantyjskiej, wschodnio-
europejskiej.
Ruch uniwersytecki ogarnął Polskę swym oddziaływaniem niezwykle szybko. Pierwszych Polaków ze stop-
niami uniwersyteckimi spotykamy już od połowy XII wieku. Studia i wyprawy po wiedzę wprowadziły
ogromny przełom i zasadniczy wstrząs w życiu kulturalnym Polski. wydobywały ją z dotychczasowej bier-
ności i izolacji, zbliżały do kultury zachodnioeuropejskiej, wnosiły trwałe wartości w ubogie dotąd życie
umysłowe kraju, doprowadzając do powstania pierwszych ognisk i ośrodków kultury intelektualnej w róż-
nych częściach Polski: Gniez
nie, Poznaniu, Płocku, Legnicy, Wrocławiu, Brzegu, Sandomierzu, Krakowie.
Nieprzypadkowe też było wybranie Małopolski, a w szczególności Krakowa, na główny punkt kultury uni-
wersyteckiej. Małopolska już w drugiej połowie IX wieku weszła w orbitę wyższej kultury umysłowej zwią-
zanej z chrześcijaostwem. W ciągu XI w. w Krakowie powstał wokół katedry wawelskiej znaczny ośrodek
szkolny, wyposażony w najpotrzebniejsze kodeksy gramatyczne i utwory literackie.
3. Założenie Uniwersytetu Krakowskiego w 1364r.
Powstanie swe zawdzięczał Uniwersytet Krakowski znakomitemu władcy, ostatniemu Piastowi, Kazimie-
rzowi Wielkiemu. Zdawał on sobie sprawę, że Polska nie będzie silna póki pozostawad będzie w bierności
duchowej i nie pokusi się o zdobycie samodzielności intelektualnej. Przed przyszłą uczelnią postawił jedno-
cześnie cel paostwowy  miała byd ostoją nowej myśli paostwowej, idei zjednoczenia i pełnej suwerenno-
ści monarszej.
Założenie uniwersytetu nie należało do zadao łatwych. Trzeba było najpierw uzyskad pozwolenie papieża i
cesarza albo co najmniej jednego z nich. Poselstwo wysłane do nowego papieża Urbana V, w suplice (tj.
prośbie) przedstawionej z początkiem kwietnia 1363 roku, zaliczyło założenie uniwersytetu do najżywot-
niejszych interesów Polski. Jako główny powód podano oddalenie Polski od najważniejszych ognisk cywili-
zacyjnych Zachodu. Wskazywano także na wzgląd utylitarny  trudności w podróżach studentów po świa-
tło wiedzy za granicę. Dla pozyskania papieża wysunięto jeszcze jako argument cel misyjny. Poselstwo uzy-
skało tylko ogólną zgodę papieską, nie zdołało jednak wydobyd pozwolenia na otwarcie uniwersytetu w
zwykłej formie uroczystej.
1
 W tej sytuacji król mocą własnej władzy postanowił powoład uniwersytet w stolicy swojego paostwa. Sta-
tut fundacyjny, czyli tzw. przywilej założenia, wydał Kazimierz Wielki 12 maja 1364roku. Ustrój oparty na
analogicznych urządzeniach zagranicznych studiów generalnych stanowił połącznie dwóch typów: boloo-
skiego  wielkiej wolnej zbiorowości studentów, i paostwowego  takiego, jaki ukształtował się w Neapolu
lub Padwie. Przywilej zapewniał członkom uczelni podstawowe zasady wolności i swobód uniwersyteckich,
takich jak bezpieczeostwo podróży, zwolnienie od ceł i opłat paostwowych przy przejazdach, daleko posu-
niętą ochronę prawną, autonomię wewnętrzną. Wyrazem tej autonomii było dokonywanie wyboru rekto-
ra przez scholarów oraz powoływanie przez nich doktorów i mistrzów na katedry, wreszcie osobne sądow-
nictwo rektorskie w sprawach cywilnych i lżejszych karnych. Wzorem Bolonii i Padwy wprowadził król sys-
tem hospicjalny, tj. zapewnił studentom i mistrzom możnośd swobodnego mieszkania w prywatnych kwa-
terach, przyznał scholarom pierwszeostwo wynajmu mieszkao oraz ustanowił osobnego bankiera uniwer-
syteckiego, mającego za ustalonym, a nie lichwiarskim procentem dawad studentom pożyczki.
Uniwersytet nosił charakter uczelni prawniczej. Składał się z trzech wydziałów: prawa (3katedry prawa ka-
nonicznego i 5katedr prawa rzymskiego  świeckiego), medycyny (2katedry) i sztuk wyzwolonych
(1katedra)
Nowa uczelnia miała byd przede wszystkim z
ródłem i ostoją nowych idei paostwowych, a głównym jej za-
daniem było służyd potrzebom paostwa (miała nosid charakter świecki). Chcąc zapewnid sobie stały wpływ
i kontrolę nad uczelnią Kazimierz Wielki wprowadził dwa ważne postanowienia do statutu: złożył zatwier-
dzanie powołanych na katedry profesorów w ręce władzy królewskiej oraz oddał ważne prawo nadawania
stopni naukowych w ręce kanclerza królewskiego.
Zatwierdzenie papieskie zostało dokonane 1 września 1364roku.
4. W służbie narodu i paostwa
Podupadający po zgonie Kazimierza Wielkiego Uniwersytet znajduje gorącą opiekunkę i orędowniczkę w
osobie Jadwigi Andegaweoskiej. Unia polsko  litewska (1385r.), dokonana w obliczu ekspansji krzyżackiej,
wymagała zmobilizowania sił intelektualnych do przeciwdziałania propagandzie i akcji dyplomatycznej
paostwa zakonnego oraz wypełnienia celów misyjnych i cywilizacyjnych wobec pozyskanej dla kultury ła-
cioskiej Litwy.
Gdy próba odnowienia studiów w Krakowie (1390  1392) zawiodła, zajęto się otwarciem w roku 1397 Ko-
legium Litewskiego. W tym samym roku doszło do utworzenia w Krakowie na mocy pozwolenia papieża
Bonifacego IX brakującego dotąd wydziału teologicznego. Urządzeniem wydziału zajął się były profesor
Uniwersytetu Praskiego, a następnie Heidelberskiego, Mateusz z Krakowa, słynny pisarz teologiczny tego
czasu.
Zapisane przez Jadwigę w testamencie na rzecz przyszłej uczelni klejnoty pozwoliły umiłowaną myśl królo-
wej doprowadzid do kooca. W dniu 22 lipca 1400 r. nastąpił pierwszy doniosły krok w tej sprawie: oddanie
przez Władysława Jagiełłę zakupionego domu na rzecz powstającej uczelni i jej mistrzów. Tego dnia nastą-
pił wybór rektora, którym został wybitny kaznodzieja Stanisław ze Skalbmierza. Dwa dni póz
niej (24 lipca)
otwarto w sposób niezwykle uroczysty wpisy do nowego uniwersytetu.
Właściwa uroczystośd odnowienia Uniwersytetu nastąpiła 26lipca. W swym dokumencie odnowienia król
normował ustrój i charakter naukowy nowej uczelni, podkreślając jednocześnie jej ogromne znaczenie dla
narodu. Organizację uczelni oparto tym razem na wzorze wszechnicy paryskiej. Z nauk dano przewagę teo-
logii (11katedr) oraz sztukom wyzwolonym (22); na drugim planie stanęło prawo kościelne (8)  prawo
rzymskie w ogóle pominięto  wreszcie na ostatnim miejscu umieszczono medycynę (1). Na czele Uniwer-
sytetu umieszczono rektora wybieranego wyłącznie przez i spośród magistrów, z władzą sądowniczą po-
dobną do tej, jaką miał rektor Uniwersytetu Kazimierzowskiego. Mistrzom i scholarom przyznano te same
przywileje i swobody co dawniej, z jednym wyjątkiem  wzorem Paryża wprowadzono system kolegialny,
połączony z obowiązkiem mieszkania profesorów w kolegiach, uczniów zaś  w bursach.
Praca uniwersytetu szła zasadniczo w trzech kierunkach: 1) upowszechnienia cywilizacji łacioskiej na Li-
twie; 2) służenia własnemu paostwu i narodowości; 3) pielęgnowania nauki i wychowania młodzieży.
Jakby dla zamanifestowania symbolicznego związku, jaki łączył szkołę Jagiellooską z Litwą, w 1401 roku
wnuk Kiejstuta, książę Jan z Drohiczyna, objął stanowisko rektora.
Służba publiczna siłą rzeczy skierowała profesorów do zajęcia się przeszłością kraju. Równolegle z umac-
nianiem tradycji narodowo  paostwowej i znajomości własnej przeszłości szła praca nad rozwojem języka
ojczystego (z jednej strony zajęto się zwiększeniem zasobu słownictwa, stworzeniem terminologii nauko-
wej oraz uszlachetnieniem języka, z drugiej  ustaleniem i wprowadzeniem systematyki w ogromnie bała-
mutną dziedzinę ówczesnej pisowni polskiej).
2
5. Rozkwit naukowy uniwersytetu
Służba społeczna, wydatny współudział w dziele cywilizacyjnego oddziaływania na Litwę oraz częściowo
misyjna akcja stanowiły jedną stronę działalności Uniwersytetu tego czasu. Drugą, równie istotną, był co-
dzienny trud wychowawczy i oświatowy, jak też uprawa nauki. Zrodziły się na terenie Uniwersytetu w
pierwszych dziesiątkach lat po jego odrodzeniu zaczątki polskiej myśli politycznej oraz teorii nauki o pao-
stwie i społeczeostwie. Szczególnie doniosły udział wniosła uczelnia krakowska w naukę prawa narodów i
prawo wojny. Rozgłos międzynarodowy zapewniło młodemu uniwersytetowi już w pierwszej połowie XV
wieku co innego: jego gorący i wydatny udział w ówczesnej walce ideologicznej o reformy Kościoła, wyko-
rzenienie panującego w nim zła i nadużyd.
Od połowy XV w. zaczynają się wysuwad na czoło nauk pielęgnowanych w Uniwersytecie umiejętności ści-
słe: astronomia i matematyka, oparta na dwóch stałych katedrach tych przedmiotów. Twórcą szkoły był
mistrz Marcin Król (Rex) z Żurawicy. W bliskim związku z rozwojem nauk ścisłych pozostawał rozkwit geo-
grafii.
Wysiłki drugiego pokolenia humanistów na przełomie XV  XVI wieku rozwinęły się w trzech kierunkach: 1)
usunięcia barbarzyoskiej łaciny średniowiecznej i wprowadzenia w jej miejsce łaciny klasycznej; 2) włącze-
nia do programu naukowego wydziału sztuk wyzwolonych, opartego na nowych humanistycznych na-
ukach: retoryce i epistolografii; 3) stopniowego torowania drogi dalszym językom klasycznym: grece i he-
brajskiemu, które dopiero decydowały o osiągnięciu pełnego ideału wykształcenia humanistycznego.
Naukowemu rozwojowi uniwersytetu towarzyszyła rosnąca frekwencja uczniów, która w ciągu XV wieku
osiągnęła imponującą liczbę 18338 scholarów. Uniwersytet może poszczycid się wieloma wybitnymi wy-
chowankami. Należą do nich: Zbigniew Oleśnicki, Jan Długosz, Mikołaj Kopernik. Nauce sprzyjała niewiel-
ka opłata wpisowa na uniwersytet (8groszy polskich), od której łatwo można było uzyskad zwolnienie, jak
również taniośd utrzymania.
Faktem wielkiej doniosłości dziejowej było objęcie przez uniwersytet zasięgiem swojego oddziaływania in-
telektualnego utraconych dzielnic: Pomorza polskiego, a w większej jeszcze mierze Śląska. Duże znaczenie
miał uniwersytet dla Czechów, Morawian, Węgrów, Szwajcarów, Niemców. Nie brakowało też scholarów z
dalszych stron: Francji, Holandii, Belgii, Anglii, Hiszpanii, Włoch.
Studenci aż do początku XVI w. poddani byli surowym regułom wspólnego, na wpół zakonnego życia. Byli
obowiązani do chodzenia w długiej, ciemnego koloru sukni kleryckiej z kapturem i do mieszkania w bur-
sach. Wiek XVI i XVII był areną ustawicznych awantur i tumultów studenckich. Ze zwyczajów studenckich
utrzymał się do początku wieku XVI ogólnoeuropejski obrzęd tzw. beanii, czyli otrzęsin.
6. Od szkoły międzynarodowej do krajowej dla warstw niższych
Upadek uniwersytetu był następstwem procesu zarówno ogólnodziejowego, jak i specyficznie polskiego.
Rozłam religijny dokonany przez Lutra odciągnął większośd młodzieży zagranicznej, zwłaszcza niemieckiej i
węgierskiej, oraz duży odłam żądnych nowości studentów polskich do nowo powstałych różnowierczych
uniwersytetów. Rozłam religijny wciągnął uniwersytet w orbitę prądu kontrreformacji katolickiej. Nieliczni
zwolennicy reformacji musieli opuścid Kraków. Wycofano podręczniki autorów akatolickich i wprowadzono
obowiązek składania wyznania wiary. Równocześnie kryzys pogłębił się przez uzyskanie przez szlachtę de-
cydującego znaczenia politycznego i socjalnego w paostwie. Szlachta dla zdobycia wyższych stanowisk w
Kościele czy paostwie nie potrzebowała już przechodzid normalnych studiów uniwersyteckich i zdobywad
stopni naukowych jak dawniej; dostęp do nich warował sam przywilej urodzenia. Uniwersytet z zakładu
ogólnopolskiego przekształcił się w uczelnię dla warstw niższych, nieszlacheckich, pozbawioną wpływu na
bieg spraw paostwa.
Pod koniec XVI wieku zawisło nad uniwersytetem jeszcze jedno niebezpieczeostwo  podjęcie przez prężny
i bojowy zakon jezuicki prób opanowania uczelni i zdobycia w ten sposób pełnej hegemonii na polu kultury
umysłowej i oświaty w naszym kraju.
Upadający uniwersytet zdołał jednak przyczynid się do rozwoju kultury narodowej. Profesorowie wzboga-
cali literaturę ojczystą wieloma przekładami dzieł klasycznych czy obcych, wydawaniem podręczników po-
pularnych dla szerszego ogółu, wreszcie, chod w skromnym zakresie, uprawianiem badao naukowych.
Humanistyczne Kolegium Lubraoskiego w Poznaniu  1519; jezuicka Akademia Wileoska i Akademia Za-
mojska  1578
1588  utworzenie przy uniwersytecie własnej szkoły średniej, nazwanej Kolegium Nowodworskim. Sta-
nowiła pierwowzór dla tego typu szkół elementarno  średnich. Te tzw. kolonie akademickie, dając wy-
3
kształcenie elementarne i średnie warstwie mieszczaoskiej, stanowiły ważną pozycję w dziejach oświaty
polskiej XVII  XVIII wieku.
Uniwersytet może się szczycid, że w jego murach przebywały takie póz
niejsze znakomitości, jak w stuleciu
XVI Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Marcin Kromer, Jan Kochanowski, Szymon Szymonowic, Sta-
nisław Hozjusz; w stuleciu XVII Szymon Starowolski, Andrzej Maksymilian Fredro, Wespazjan Kochanowski,
a w XVIII w. Stanisław Trembecki i Wojciech Bogusławski. W murach uczelni narodowej odebrał wykształ-
cenie Jan III Sobieski i jego brat Marek
W ciągu wieku XVII powstało kilka nowych katedr: na wydziale lekarskim katedra botaniki lekarskiej i ana-
tomii, na wydziale filozoficznym nowa katedra geometrii i języka greckiego. Nie doszły natomiast do skut-
ku projektowane nowe katedry filozofii moralnej i historii. Z początkiem wieku XVIII wchodzą do programu
naukowego języki obce: niemiecki i francuski.
Dzięki inicjatywie biskupa Stanisława Kostki Załuskiego nastąpiły istotne zmiany: na wydziale prawa po-
wstała w 1748 katedra natury i narodów, a niebawem, już po jego zgonie, częściowo z zostawionych prze-
zeo funduszów uruchomiono stałe wykłady prawa polskiego. Obok naprawy wydziału prawa skupił Załuski
swe dążenie przede wszystkim na reformie wydziału filozoficznego.
Wybuch konfederacji barskiej odciągnął dużą liczbę młodzieży, która wstąpiła w szeregi konfederackie.
Przy przemarszach wojsk ucierpiały mocno budynki uniwersyteckie. Potem nastąpił pierwszy rozbiór, który
odciął od Krakowa południową Małopolskę, ten region, który dostarczał największego wówczas kontyn-
gentu uczniów.
7. Uniwersytet na drodze do odrodzenia. W orbicie prądów Oświecenia
W lipcu 1773 rozwiązano zakon jezuitów. W następstwie tego faktu powstała w paz
dzierniku Komisja Edu-
kacji Narodowej, uchodząca słusznie za pierwsze ministerstwo oświaty w Europie, która wzięła sobie za
cel przebudowę szkolnictwa wyższego i średniego w kraju. Wobec zdecydowanej niechęci Komisji do
współpracy przyszłośd uczelni krakowskiej zaczęła się groz
nie zarysowywad.
Koła profesorskie znalazły ratunek u swego ucznia H. Kołłątaja, który swoimi zabiegami na terenie Komisji
potrafił ją przekonad o konieczności utrzymania przy życiu uniwersytetu. Doprowadził do uchwały (12 li-
stopada 1776) o spiesznym przeprowadzeniu jego reformy wedle nowego modelu kulturowego. Przybyw-
szy latem 1777 do Krakowa przekształcił on pozostające pod zarządem uniwersytetu Kolegium Nowodwor-
skiego we wzorową szkołę średnią i nawiązał kontakt z postępowymi kołami profesorskimi. Podstawowe
zasady reformy widział w całkowitym zerwaniu i przestarzałym i niezgodnym z duchem czasu i potrzebami
życia społecznego średniowiecznym ustrojem uniwersytetu i wprowadzeniu w to miejsce pełnego ze-
świecczenia, związania nauki z życiem w duchu daleko posuniętego utylitaryzmu i pełnego przestawienia
się na tory nowoczesnych ideałów kulturalnych, tj. prądów oświecenia. 29 września 1780 dokonał pełnego
przeobrażenia narodowej Szkoły. Nadał jej urzędowe miano: Szkoła Główna Koronna. W miejsce dawniej-
szego podziału na cztery wydziały  zgrupowanie wszystkich nauk w dwóch kolegiach: Kolegium Moralnym
(teologia, prawo, humanistyka) i Fizycznym (szkoła fizyczna, tj. nauka o przyrodzie, szkoła matematyczna i
lekarska), pod naczelnym zwierzchnictwem rektora wybieranego przez ogół profesorów na 3lata. Językiem
wykładowym poza naukami teologicznymi i częściowo medycyną został język polski. W programie nauki na
czoło wysunął nauki matematyczno  przyrodnicze, dla których rozwoju utworzono pierwsze nowoczesne
pracownie: Ogród Botaniczny (1782), Gabinet Fizyczny (1784), Laboratorium Chemiczne (1783), Obserwa-
torium Astronomiczne (1787). Ze względu na potrzeby kraju urządził studia lekarskie, oparte w całości na
metodach klinicznych, dla których to celu otwarto 7 stycznia 1780 pierwszy w Polsce zakład kliniczny. Tego
samego dnia otwarto Seminarium Kandydatów Stanu Nauczycielskiego
Lipiec 1782  wybór Kołłątaja na rektora uniwersytetu.
1790  Komisja przyznaje szkole pełną swobodę w wyborze władz akademickich i powoływaniu profeso-
rów na katedry.
Czerwiec 1794  Kraków zajmują wojska pruskie, a następnie austriackie; uniwersytet ulega całkowitej
dezorganizacji: zawieszenie wykładów, a profesorowie rozproszeni po całym kraju.
8. Na przełomie XVIII i XIX wieku
Ze zwiększeniem ucisku zaborcy, z jego próbami wynarodowienia i unicestwienia żywiołu polskiego postę-
powało równolegle obezwładnienie i skrępowanie duchowe, upadek naukowy uczelni. kilkakrotnie groziło
uniwersytetowi zagłada, a trzykrotnie go germanizowano; starano się obniżyd jak najbardziej jego poziom
naukowy i moralny.
4
 Od roku 1801 spadają pierwsze ciosy: odjęcie administracji dochodami akademickimi, które przyłączono
do funduszu edukacyjnego paostwa, wprowadzenie łaciny jako języka wykładowego na wszystkich wydzia-
łach, zniesienie tytułu Szkoły Głównej Krakowskiej (który przyjęła szkoła po upadku Rzeczypospolitej) i
przywrócenie nazwy Uniwersytetu Krakowskiego, ustalenie nowego porządku naukowego na równi z in-
nymi wszechnicami austriackimi. Otwarcie zreorganizowanego uniwersytetu w dniu 1wrześna 1803 połą-
czone było z częściowym wprowadzeniem profesorów innej narodowości. Grupa bardziej wartościowych i
niepodległych duchowo dawnych profesorów rychło opuściła szkołę.
2 sierpnia 1805  dekret nadworny zarządzający zniesienie Uniwersytetu Lwowskiego i połączenie go z
Krakowskim, i ustalający porządek tzw. koniecznych fachowych nauk: jako język wykładowy wprowadzono
łacinę i niemiecki; uniwersytet miał byd urządzony na wzór wiedeoski; obowiązek wykładania według
przepisanego podręcznika. Komisarzem do wprowadzenia nowej organizacji został Antoni Baum, zacięty
germanizator. Jedyne korzyści z reformy odniósł wydział lekarski, któremu dodano 6 nowych katedr i
stworzono przy nim szkołę położniczą i chirurgiczną.
Dalszym etapem germanizacji było sprowadzenie benedyktynów, których osadzono w opactwie w Tyocu,
powierzając im katedry na wydziale teologicznym (byli zaciętymi wrogami polskości).
Zniszczeniu materialnemu towarzyszyło spustoszenie moralne dokonywane na młodzieży polskiej uczęsz-
czającej na studia. Jednak pod powłoką narzuconej niemczyzny i dążenia do pozbawienia uczud narodo-
wych tliły się gorące serca polskie.
Przyłączenie Krakowa do Księstwa Warszawskiego (1809) przywróciło uniwersytetowi polski charakter,
powodując masowy odpływ profesorów Niemców. Wobec dotkliwego braku kadr naukowych władze pol-
skie stanęły przed dylematem: albo chwilowe zamknięcie uniwersytetu, albo uruchomienie go w oparciu o
pozostające w Krakowie grono dawnych profesorów, tzw. emerytów, z czasów KEN. Za cichą zgodą ks. Jó-
zefa Poniatowskiego powołano do odnowienia uniwersytetu Kołłątaja. W ten sposób doszło do tzw. dru-
giej Kołłątajowskiej reformy Szkoły Głównej Krakowskiej. Opracowany przez Kołłątaja statut organizacyj-
ny uczelni, wydany przez Poniatowskiego pt. Urządzenie Szkoły Głównej Krakowskiej 2grudnia 1809, na-
wracał z pewnymi odchyleniami, wyzyskaniem doświadczeo ustrojowych austriackich (podział na fakultety,
zatrzymanie dziekanów i dyrektorów wydziałów), do tradycji i wzorów organizacyjnych z doby KEN.
Skompletowawszy pospiesznie zespół profesorski i władze akademickie, otwarto szkołę 2 stycznia 1810.
Rektorem został Sebastian Sierakowski. Jednak w okresie tym młodzież raczej zapełniała szeregi wojskowe
niż ławy szkolne. Pochód na Moskwę ogołocił uniwersytet z resztek studentów.
9. W ruchu wolnościowym
Staraniom uniwersytetu o utrwalenie swego buty przyszłą niespodziewanie pomoc ze strony ks. Adama
Czartoryskiego: rozwinął szerokie zamysły około ochrony uniwersytetu i zapewnienia mu najlepszych wa-
runków egzystencji.
Artykuł XV traktatu dodatkowego kongresu wiedeoskiego (3 maja 1815) gwarantował uniwersytetowi jego
przywileje, nadawał mu urzędową nazwę Uniwersytetu Jagiellooskiego, poręczał majątek i tworzył z niego
niejako centralną szkołę wyższą wszystkich ziem polskich. Nowy Statut z 19 marca 1818 nadawał uczelni
szeroką autonomię; nad uczelnią pozostawiono jako najwyższą instancję Wielką Radę Uniwersytetu.
Utrzymano podział na cztery wydziały; liczbę katedr zmniejszono jednak z czterdziestu na dwadzieścia
osiem.
Pierwszym tajnym związkiem studenckim w Krakowie był Orzeł Biały, organizacja o charakterze wolno-
ściowym, powstała z koocem 1820 roku pod przewodnictwem studenta Juliusza Miszewskiego. Bardziej ta-
jemniczo przedstawia się drugi, powstały pod hasłem  uzyskania niezawisłości i sławy ojczyzny w kwietniu
1821 Związek Burszów, zorganizowany na wzór masooski. Wcześnie, bo w sierpniu 1821, odkryty, stał się
głównym powodem represyjnej akcji przeciw Uniwersytetowi Krakowskiemu.
4 maja 1821  Senat Rządzący uchwalił Przepisy tymczasowe dla Uniwersytetu: wprowadzono na wzór
uniwersytetów niemieckich komisarza rządowego, który miał czuwad nad nauczaniem i brad udział we
wszystkich obradach uniwersytetu z mocą zawieszania powziętych uchwał; poddano wszelkie wykroczenia
młodzieży popełnione poza murami szkoły pod kompetencję policji, odebrano profesorom możliwośd pia-
stowania do urzędów publicznych; ubogich uczniów umieszczono w bursach i wzmocniono nad nimi kon-
trolę.
Wrzesieo 1821  ustąpienie rektora Walentego Litwioskiego (głównego obroocy swobód akademickich) na
znak protestu.
Jesieo 1821  Nowosilcow opracował nowy Statut, tzw. kuratorski: wprowadzenie w miejsce dotychcza-
sowych władz uniwersyteckich kuratora generalnego, który otrzymał pełnię nieograniczonej władzy nad
5
uczelnią, z mocą usuwania profesorów, ukrócenia ich praw obywatelskich i politycznych, roztoczenia ści-
słego nadzoru nad młodzieżą. Wprowadzono obowiązek składania upokarzającej przysięgi unikania w wy-
kładach elementów polityki, przedstawienia co miesiąc programu wykładów oraz spisu zaleconych
uczniom do lektury autorów. Statut wszedł w życie w 1826 r. Kuratorem został adiutant cara Mikołaja I Jó-
zef hr. Załuski. Postępował on bezwzględnie. Studentów zamieszanych w tajne związki wydalał lub wyda-
wał w ręce ks. Konstantego. Przeprowadził następnie tzw. epurację, czyli czystkę wśród profesorów, której
ofiarą padło kilku popularnych profesorów wydziału prawa, stanowiącego główną ostoję prądów liberal-
nych.
Styczeo 1831  wymuszenie przez młodzież na Senacie Rządzącym zawieszenia na czas nieokreślony kura-
torii i przywrócenia Przepisów tymczasowych z 1821. szybko studenci wysunęli kolejne żądania: powołanie
usuniętych przez Załuskiego profesorów oraz zwiększenie dla lepszego wyszkolenia w sztuce wojskowej
lekcji fechtunku i jazdy konnej. Wreszcie przeprowadzili zamach stanu. 16 stycznia 1831 kilkudziesięciu
słuchaczy pod wodzą Gudrajczyka naszło na mieszkanie znienawidzonego prezesa Senatu Rządzącego S.
Wodzickiego i wymusiło na nim ustąpienie z urzędu.
10. W dobie ucisku politycznego i narodowego (1831  1870)
Nieszczęśliwy obrót powstania przyniósł uniwersytetowi najgorsze następstwa. Armia carska, która w po-
ścigu za powstaocami zajęła Kraków z koocem września 1831, dokonała wielu aresztowao wśród młodzie-
ży, między innymi wywiozła Gudrajczyka. Przeprowadzono obezwładnienie profesorów nadmierną liczbą
godzin, wprowadzeniem przymusu wykładania większości przedmiotów po łacinie, drobiazgową kontrolą
ich pracy, skrępowaniem w wykładzie przez obowiązek posługiwania się wyznaczonym podręcznikiem. Po-
dobnie drakooskie przepisy wprowadzono wobec młodzieży. Częste egzaminy, badanie frekwencji na wy-
kładach, surowe przepisy karności miały doprowadzid do zniwelowania wszelkiej samodzielności myślowej
i ideowej studentów.
Z chwilą wcielenia Krakowa do Austrii (listopad 1846) dalsze istnienie uniwersytetu stanęło pod znakiem
zapytania. Rząd austriacki zastanawiał się, czy nie skasowad uczelni. Na szczęście dodatni wynik wizytacji,
dokonanej w lecie 1847, uratował uniwersytet od zagłady. 21 sierpnia 1847 cesarz Ferdynand I zatwierdził
jego istnienie i wyznaczył mu kuratora. Równocześnie z tym podjęto kroki celem zgermanizowania uczelni,
w szczególności wydziału prawa.
Barbarzyoskie zbombardowanie miasta przez wojska austriackie (27 kwietnia) położyło kres ruchowi rewo-
lucyjnemu. Wśród jego 32 ofiar znalez
li się również studenci uniwersytetu.
Kiedy rząd austriacki przyznał swobodę w zakresie używania języka ojczystego oraz przywrócił samorząd
uczelni, w krótkim czasie powstało szereg nowych katedr (najważniejsze: literatury polskiej i historii prawa
polskiego), a rektor J. Majer rozwinął starania o pozyskanie najlepszych sił naukowych z całej Polski.
Wzrost prądów reakcyjnych w Austrii od r. 1849, oparcie z powrotem rządów na systemie policyjnym mia-
ło szybko podciąd pięknie zapowiadający się rozkwit uniwersytetu. Jesienią 1851 poszły do Wiednia pierw-
sze donosy na profesorów o nielojalnośd, pochodzące od zaustriaczonego Polaka, Antoniego Walewskiego.
1 stycznia 1853 nastąpił oczekiwany cios: usunięcie czterech najwybitniejszych profesorów  Wincentego
Pola i Antoniego Małeckiego z wydziału filozoficznego, Józefata Zielonackiego i Helcla z prawniczego  za-
wieszenie autonomii i mianowanie kuratora w osobie Piotra Bartynowskiego. Wreszcie, opierając się na
zainscenizowanej  dobrowolnej prośbie wprowadzono z rokiem szkolnym 1853/54 język niemiecki jako
obowiązujący w wykładach i w wewnętrznej administracji uczelni.
Pod wpływem wypadków rozgrywających się w Warszawie młodzież od jesieni 1860 r. przystąpiła do mani-
festacji politycznych. Przywdziawszy strój narodowy: czamarę, rogatywkę i długie buty, urządzała obchody
rocznic patriotycznych, nabożeostwa żałobne za poległych w demonstracjach warszawskich. Po tym okre-
sie spontanicznych i żywiołowych manifestacji ruch patriotyczny, zapoczątkowany i prowadzony przez
młodzież, wszedł od połowy 1862 r. w stadium organizacji.
11. Pół wieku wielkiego rozwoju. Uniwersytety ogólnopolskim ogniskiem nauk (1870  1918)
Dla uniwersytetu otwiera się doba pozytywizmu, pracy realnej,. Organicznej. Dążenia uniwersytetu skupia-
ją się wokół jak najszybszego wyrównania dotychczasowych zaniedbao we wszystkich dziedzinach wiedzy,
przyswojenia sobie najnowszych metod badawczych, a w dalszej konsekwencji zapewnienia nauce polskiej
równorzędnego stanowiska w nauce światowej, w życiu wewnętrznym zaś przysporzenia krajowi stałych,
dobrze przygotowanych kadr inteligencji zawodowej, która zajęłaby się zabliz
nianiem ran i podniesieniem
kraju z marazmu ekonomicznego i zastoju kulturalnego.
6
 Pierwszym krokiem było wywalczenie charakteru narodowego dla uczelni i uzyskanie samorządu jako nie-
zbędnego instrumentu rozwoju naukowego. Starania te trwały 10 lat. Ostateczna polonizacja uniwersytetu
nastąpiła w 1870r.
1890  przy wydziale filozoficznym powstaje Studium Rolnicze
Widomym wyrazem osiągniętego znaczenia i czołowej pozycji w ruchu naukowym Polski było przekształ-
cenie w 1873 dawnego Towarzystwa Naukowego Krakowskiego na Akademię Umiejętności.
Grupa historyków uniwersytetu tworzyła pewien zespół ideologiczny i metodologiczny  szkołę krakow-
ską. Zasadniczymi jej cechami obok ogromnego rozszerzenia podstawy z
ródłowej, ścisłej metodyczności w
ujmowaniu zagadnieo i procesów historycznych, przede wszystkim silny krytycyzm i na wskroś pesymi-
styczny stosunek w ocenie naszej spuścizny dziejowej, wytykanie bez ogródek popełnionych błędów, walka
z wadami narodowymi, przekonanie o własnej winie w katastrofie rozbiorów oraz propagowanie lojalności
wobec monarchy. Szkole przewodniczył Józef Szujski, pierwszy profesor świeżo założonej katedry historii
polskiej (1869).
Wraz z rozwojem uniwersytetu jako ogniska kultury i nauki ogólnopolskiej szedł wzrost frekwencji studen-
tów. W najcięższych latach germanizacji i ucisku narodowego (1853  1860) liczba studentów spadła do
niezwykle niskiego stanu 200  250 uczęszczających na wszystkie cztery wydziały. Z chwilą wprowadzenia
języka polskiego w r. 1861/62 podniosła się z 263 do 351 osób, by w ostatnim roku przed wybuchem
pierwszej wojny światowej osiągnąd liczbę ponad 3 tysięcy studentów.
Dominującym rysem ideowym, jaki cechuje świat profesorski tego czasu, była do początku XX wieku za-
chowawczośd, przynależnośd do partii konserwatywnej, tzw. staoczyków. Opanowanie uczelni przez stao-
czyków i trzymanie jej w orbicie ich myśli politycznej ułatwił fakt, że z pomocą tego stronnictwa osiągnięto
spolszczenie uniwersytetu i jego rozbudowę naukową. Wśród uczonych krakowskich młodszego pokolenia
budzi się u kooca XIX wieku ruch zwany neokonserwatyzmem.
Budzenie się do życia nowych sił społecznych w Galicji, długo tłumione przez stronnictwo staoczyków,
przynosi rosnący z każdym rokiem przypływ na studia młodzieży pochodzenia chłopskiego, małomiastecz-
kowego i robotniczego. Nie kieruje się ona jak dawniej wyłącznie na chlebodajne studia teologiczne, ale
zdecydowanie oddaje się przygotowaniu do zawodów świeckich. Ten proces demokratyzacji trwa kilka-
dziesiąt lat.
Duże znaczenie ma również proces wywalczenia przez kobiety dostępu na uniwersytet. Po zaciętej walce w
r. 1897 otwierają się zamknięte dotąd dla nich podwoje do studiów na dwóch fakultetach: lekarskim i filo-
zoficznym (wraz ze Studium Rolniczym). Na trzeci i ostatni fakultet świecki  prawo  dostają się one u
schyłku pierwszej wojny światowej. W tym dopuszczeniu kobiet odegrali decydującą rolę zwłaszcza profe-
sorowie medycyny: N. Cybulski, O. Bujwid, K. Kostanecki.
Od rewolucji rosyjskiej (1905) i jedynego w dziejach zjawiska: strajku szkolnego w Królestwie, następuje
masowy przypływ na studia młodzieży tego zaboru, żywiołu bardzo aktywnego wyrobionego politycznie.
W latach 1905  1914 przypływ ten wyrazi się liczbą 2615 zapisanych na uniwersytet.
Z myślą o przyszłych potrzebach paostwowości polskiej w roku 1911 przy wydziale prawa założono Szkołę
Nauk Politycznych, mającą na celu nie tylko teoretyczne pogłębienie w społeczeostwie świadomości i zro-
zumienia problemów międzynarodowych, ale także praktyczne wyrobienie pracowników zdatnych do ich
rozwiązywania.
Większośd młodzieży z tajnych związków: Promienia, Zarzewia, w części Zetu, bez względu na przekonania
społeczne zasiliła kadry wkraczających do walki z caratem w 1914 r. polskich oddziałów zbrojnych, realizu-
jąc w ten sposób hasło czynu zbrojnego. Inne stanowisko zajął zespół profesorski. Żywiąc nieufnośd wobec
austro  niemieckich koncepcji rozwiązania sprawy polskiej, większośd profesorów podjęła działalnośd w
sprawie uzyskania istotnej niepodległości paostwa. Zwłaszcza historyczne znaczenie, moralne i polityczne,
miało doniosłe wystąpienie Uniwersytetu Jagiellooskiego jako całości, 136 profesorów i docentów, w dniu
23 maja 1917 r., z uroczystą deklaracją domagającą się  zjednoczenia wszystkich ziem polskich w jedno
nierozdzielne paostwo , z dostępem do morza.
12. W dobie II Rzeczypospolitej (1918  1939)
Wydatnie zaznaczył się udział uniwersytetu w najbliższej mu dziedzinie rozbudowy szkolnictwa wyższego,
przeprowadzonej w latach 1915  1919, która doprowadziła do wskrzeszenia bądz
powstania czterech
Uniwersytetów (Warszawski  1915; Wileoski im. Stefana Batorego i Poznaoski  1919; Katolicki Uniwersy-
tet Lubelski  1918) oraz jednej z Politechnik (Warszawskiej). Opracowany w Krakowie projekt zasad ustro-
jowych dla wyższego szkolnictwa stał się podstawą pierwszej ogólnopolskiej Ustawy o szkołach akademic-
7
kich z 13 lipca 1920, która w słusznych rozmiarach zapewniała im samorząd i wolnośd nauki, jako niezbęd-
ną podstawę ich rozwoju.
W wyniku widocznego od około 1930 roku rozrostu Uniwersytetu Warszawskiego nastąpiło osłabienie po-
zycji uczelni krakowskiej.
Statystyka zwiększania się zakładów i katedr oraz studiującej młodzieży: w 1850 r. uniwersytet miał 29 pro-
fesorów, a razem z pozostałymi łącznie 75 pracowników naukowych; 1899  83 profesorów, 115 pracow-
ników samodzielnych i 143 pomocniczych; 1920  352 pracowników (w tym 145 samodzielnych); 1939 
626 pracowników (w tym 110 profesorów)
Przy wydziale prawa reaktywowano Szkołę Nauk Politycznych (1921), przy wydziale filozoficznym ustano-
wiono Studium Pedagogiczne (1920) i Słowiaoskie (1925), przy wydziale lekarskim Studium Wychowania
Fizycznego (1923). W 1923 następuje przekształcenie Studium Rolniczego w odrębny, piąty wydział. Powo-
łano do życia takie zakłady i instytucje jak Uniwersytecka Szkoła Pielęgniarek i Higienistek, Zakłady Leczni-
cze dla Dzieci Gruz
liczych i Jagliczych (przy wydziale lekarskim), Kursy Ogrodnicze i Spółdzielcze (przy wy-
dziale rolniczym)
Okres dwudziestolecia zaznacza się potężnym przepływem młodzieży na studia. Trzonem była młodzież
pochodzenia drobnomieszczaoskiego, chłopskiego i robotniczego. Do zwiększenia frekwencji przyczyniają
się również walnie przybywające na studia kobiety. W 1850 roku studiowało na wszystkich czterech wy-
działach 230 uczniów; pod koniec dwudziestolecia liczba ta ustala się na poziomie niespełna 6000 uczniów.
Opierając się na swym autorytecie, uniwersytet zabiera głos w wyjątkowych i doniosłych sprawach życia
zbiorowego. Głośnym echem odbił się protest przeciw faszyzacji kraju w 1931 r. (protest brzeski)
Uchwalenie nowej Ustawy z 31 marca 1933 roku, dokonane przy wtórze gorących sprzeciwów, przyniosło
rychło, bo u progu nowego roku akademickiego 1933/34, zniesienie 52 katedr w uniwersytetach i poli-
technikach, w tym 5 w Uniwersytecie Jagiellooskim (wśród nich jedynej w skali całego kraju katedry historii
kultury polskiej)
Odzyskanie niepodległości wpływa zasadniczo na zmianę dążeo i ideałów młodzieży akademickiej. Stare
organizacje o programie niepodległościowym tracą rację bytu. W ich miejsce występują nowe dążenia,
związane z bieżącym życiem polityczno  społecznym, zwłaszcza z walką o przebudowę i sprawiedliwośd
społeczną. W potęgującej się od początku lat 30. walce ideowej przoduje Niezależny Związek Akademickiej
Młodzieży Socjalistycznej  Życie (założony w 1922) i jego odpowiednik na odcinku ludowcowym  po-
wstała w 1927 Organizacja Niezależnej Młodzieży Ludowej  Orka . Mniej radykalny charakter mają: Zwią-
zek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, Polska Akademicka Młodzież Ludowa, Związek Polskiej Młodzie-
ży Demokratycznej itp.
13. Losy Uniwersytetu Jagiellooskiego w latach II wojny światowej
Szczegółowe notatki z tego okresu przy kolejnej książce
14. Odbudowa uniwersytetu i jego przeobrażenia w Polsce Ludowej
Uwolnienie Krakowa w dniach 18  19 stycznia 1945 r. przez Armię Czerwoną pozwoliło uniwersytetowi
wrócid od razu do szczytnych zajęd nauczycielskich i badawczych. Już z początkiem lutego ruszyły wykłady.
UJ był więc po świeżo założonym Uniwersytecie im. Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie i KUL trzecim pol-
skim uniwersytetem, który podjął działalnośd. Powstają nowe wydziały i studia, pomnaża się liczba katedr i
otwierają się nowe kierunki studiów; na prawie katedra prawa pracy, na wydziale lekarskim Studium Me-
dycyny Społecznej dla leczenia chorób zawodowych, na humanistyce wykłady pedagogiki i oświaty doro-
słych, Zakład Historii Literatury Ludowej; na wydziale rolniczo  leśnym Studium Spółdzielcze oraz Instytut
Zootechniczny. Wprowadzono od roku 1947/48 w ramach normalnych prelekcji wykładów ogólnych dla
publiczności z zewnątrz.
Następuje utrata prymatu naukowego Krakowa na rzecz Warszawy. Reaktywowana Polska Akademia
Umiejętności święciła jeszcze 75-lecie swego założenia, ale niedługo potem (w 1952) założona w Warsza-
wie Polska Akademia Nauk zajęła jej miejsce jako czołowa instytucja nauki polskiej.
Wydział Lekarski i Farmacji usamodzielniły się w Akademię Medyczną (1949), Wydział Rolniczy i Leśny
sformowały Wyższą Szkołę Rolniczą (1952), Wydział Teologiczny włączony został do utworzonej w War-
szawie Akademii Teologii Katolickiej, Studium Wychowania Fizycznego stało się osobną Wyższą Szkołą
Wychowania Fizycznego, a Studium Spółdzielcze weszło w skład Wyższej Szkoły Ekonomicznej. W wyniku
tych zmian uniwersytet pozostał uczelnią pięciowydziałową, złożoną z fakultetów: prawa, filologii, filozo-
ficzno  historycznego, biologii i nauki o ziemi oraz matematyki, fizyki i chemii. W obrębie tych wydziałów
uległy likwidacji pewne kierunki istotne dla całości studiów, jak pedagogika, socjologia, psychologia, filozo-
8
fia, nauki geologiczno  mineralogiczne. Odłączona również została czasowo Drukarnia Uniwersytetu Ja-
giellooskiego
Zainicjowanie w paz
dzierniku 1956 nowej polityki kulturalnej połączone z przywróceniem samorządu w
Ustawie o szkołach wyższych w 1959 r. pozwoliło na szybką odbudowę utraconych chwilowo niektórych
kierunków, pomnożenie i uzupełnienie sił naukowych.
9