TEORIA KULTURY
Na powstanie pierwszej wielkiej teorii kultury, jaką był EWOLUCJONIZM wpłynęły mniejsze
etapy:
Przeciwstawienie dzikich europejczykom
y
ródła spisane przez misjonarzy, kupców etc.
Selektywne obserwacje - nacisk na odmienność, brutalność, prymitywizm
Obserwacja przez pryzmat swojej kultury, wniosek: brak kultury u ludów pierwotnych (władzy,
religii etc.)
Taka relacja dziki - europejczyk obowiązywała do XVIII w.
Teoria upadku
Chrześcijaństwo. "Filozofia dzikości".
Dzicy - ludzie bez duszy, rozumu, zwierzęta.
1512 - Indian uznano za synów Chana, syna Noego; ich stan jest karą za grzechy
Dzicy - lud upadły
Powoli pojawia się myśl, że dzicy to początek kultury. Teoria o charakterze apologetycznym - nie
można uznać ich za równych chrześcijanom.
Teoria stanu natury
"Stan natury - zaczerpnięte ze starożytności
znaczenie historyczne: dzicy - stan początkowy kultury
- || - technologiczne - dzicy pozbawieni są wynalazków
- || - ekonomiczne - wspólnota majątku
- || - małżeńskie - wspólnota rodziny
- || - dietetyczne - wegetarianie
- || - prawne - pozbawieni władzy politycznej
- || - etyczne - nie operują normami
Wszystkie znaczenia przeważały w tej teorii na korzyść dzikich. "Dobry dzikus". Idealizowanie
Teoria postępu
Przekonanie o jedności natury ludzkiej
Od XVIII w. rozwój nauki.
Stopniowy proces rozwoju ludzkości
Myśl obiektywnego zbierania i analizowania faktów.
Podejście holistyczne.
1
EWOLUCJONIZM
XIX w
najważniejsi badacze:
Henry Morgan (1818 - 1881)
Edward Taylor (1832 - 1917)
oraz
J. G. Frazer
A. Bastian (1826 - 1905)
Kultury rozwijają się wg tej samej linii rozwojowej (od szczebli niższych do wyższych)
Główne twierdzenie (Bastian):
Teza o psychologicznej jedności natury ludzkiej. Ludzie myślą tak samo, co powoduje pojawienie
się w różnych czasach, w różnych kulturach podobnych zjawisk.
Prowadzili badania gabinetowe metodą porównawczą.
Koncepcja przeżytków:
Na marginesie każdego społeczeństwa istnieją treści już pozbawione znaczenia - kiedyś musiały
być w centrum
O rozwoju kultury decyduje "naturalna wynalazczość" - determinacja biologiczna.
Schemat rozwoju ludzkości Morgana:
I. Dzikość
stadium niższe
ludzie żyją w lasach, powstaje mowa, wegetarianizm
stadium średnie
ogień, rybołóstwo, narzędzia
stadium wyższe
łuk i strzały, dziczyzna, rodzina parzysta, rozwój totemizmu (Morgan) lub animizmu
(Taylor)
II. Barbarzyństwo
stadium niższe
garnczarstwo, plemiona
stadium średnie
kamień, cegła, metale (początki)
stadium wyższe
przetapianie rudy
III. Cywilizacja
pismo literowe
lepsze narzędzia
karczowanie lasu
patriarchat, monogamia
własność prywatna
klasy społeczne
państwa
2
Fazy rozwoju rodziny:
1. bezład seksualny
2. rodzina kazirodcza
3. rodzina swoista/punualna (małżeństwa grupowe)
4. rodzina parzysta (2 osoby, różnych rodów, niekoniecznie trwała)
5. rodzina patriarchalna (wielożeństwo)
6. rodzina monogamiczna
Psychologiczna jedność powoduje pojawienie się w różnych czasach podobnych zjawisk
kulturowych: elementargedanken (idee i wytwory zasadnicze)
Idee i wytwory wtórne (kulturgedanken) różnią między sobą kultury.
Atomistyczne podejście do kultury (podzielona na oddzielne elementy, bez badania relacji między
nimi)
O rozwoju decyduje nagłe pojawienie się nowego wynalazku.
Kryterium wyższości i niższości - im kultura bardziej złożona, tym wyższy poziom rozwoju (błędne
założeni).
Postęp - jest uniwersalny, jednokierunkowy (progresywny), jednakowy (te same etapy),
nierównomierny, stopniowy (nie można przeskoczyć jakiegoś szczebla)
Kultura - czyli cywilizacja w najszerszym etnograficznym znaczeniu, jest złożoną
całością, które obejmuje: wiedzę, wiarę, sztukę, prawo, moralność, zwyczaje i
wszystkie inne zdolności i przyzwyczajenia nabyte przez człowieka jako członka
społeczeństwa (Taylor)
krytyka:
Dyfuzjoniści zarzucali ewolucjonistom ahistoryczność, wyrwanie z kontekstu, nie wracanie uwagi
na teraz
niejszość, nie uwzględnianie związków pomiędzy poszczególnymi częściami kultury.
TEORIA OBRZ
DU PRZEJŚCIA
1909
A. van Gennep
Obrzędy przejścia - związane z cyklem roku i cyklem życia
Oparte są o zmiany ról, statusu etc.
Przejście tworzy przekraczanie granicy między sacrum a profanum.
Sacrum - święte
Profanum - nieistotne dla metafizyki, codzienne
Cechą sacrum jest ambiwalencja (Eliade) - przyciąga i odpycha, Bóg i śmierć, demony.
3
Większość z nich w fundamentach prezentuje ten sam scenariusz.
Egzystencja jednostki jest serią przejść z jednej grupy do następnej. Gdziekolwiek między grupami
istnieje znacząca różnica, przejściu towarzyszą specjalne rytuały - obrzędy przejścia.
Etapy obrzędu przejścia:
I. Faza separacji (prelimianlna) - rites de separation
Jednostka podlega izolacji (symbolicznej lub dosłownej). Symboliczna - ze statusu.
Np. ciąża/dziecko
Kultura europejska - nie mogła wykonywać pewnych czynności, przechodzić pod drabiną,
przez progi graniczne etc.
Kultury pierwotne + kobieta yamiesykuje w chacie poya wiosk, wraca po wystąpieniu
pierwszej miesiączki
II. Faza marginalna (liminalna) - rites de merge
Osoba poza przestrzenią, czasem, kulturą. Przede wszystkim - poza dotychczasową rolą.
Gesty powodujące przemianę, ukształtowanie.
Moment graniczny, sacrum realizuje się w pełni.
Uczestnicy nieczyści, objęci tabu.
III. Faza agregacji (postliminalna) - rites de agregation
Gesty przyrwacające osobę z nowym statusem.
Nowe prawa i obowiązki, nowa postać manifestuje się zewnętrznie.
Osoba rytualnie oczyszczona z sakralności
Edward Leach
Dokonał analizy symbolicznego uporządkowania granic czasu i przestrzeni. Wyszedł od mitów
kosmogonicznych.
Granica jest w centrum obrzędu (margines).
Dodał wykres:
st. A st. B
: :
S: :A
: M :
Ludwik Stomma
Badał polską kulturę ludową XIX / XX w.
Faza marginesu - zachowania magiczne. MAGIA ALKMENY.
Gesty mają ułatwić lub utrudnić przejście - symbolicznie otwierają / zamykają.
: :
: :
O/ \Z
Szczególną odmianą obrzędów przejścia jest INICJACJA.
Przede wszystkim - inicjacje dojrzałościowe.
4
Mircea Eliade
Specyficzne cechy inicjacji dojrzałościowych:
Uciążliwe, długotrwałe wymagania psychiczne i fizyczne
klitoridektomia - obcięcie łechtaczki
skaryfikacja
Odwołanie do kosmogonii, odbicie w krwawych rytuałach. Powody:
- w wielu kulturach świat powstaje z krwi, ciała jakiejś istoty
- boska androgynia - pierwotne bóstwo obojnacze
Silny aspekt na indywidualny aspekt inicjacji.
zmiana statusu ontycznego (bytowego)
Demistyfikacja rzeczywistości.
daje osobie inicjowanej wiedzę o rzeczywistości
Scenariusz: symboliczna śmierć, symboliczne narodziny.
Joseph Campbell - "Bohater o 1000 twarzy"
Z perspektywy psychoanalizy jungowskiej zwrócił uwagę na cechy wspólne bohaterów
kulturowych (fizycznych - np. Herkules i duchowych - np. Budda, Jezus):
bardzo często zostają w sposób niezwykły poczęci i przychodzą na świat
często sieroty, półsieroty
bohater zawsze przechodzi inicjację
ważny ostatni etap inicjacji, najtrudniejszy; bohater nie chce wrócić lub społeczeństwo go
nie chce.
Polska: praca pod red. J. Wasilewskiego
Dychotomia: ten ŚWIAT - TAMTEN ŚWIAT zmieniona na dychotomię: ŚMIERĆ - ŻYCIE.
DYFUZJONIZM
SZKOA
A KR
GÓW KULTUROWYCH
SZKOA
A HISTORYCZNO - KULTUROWA
Kierunek atomistyczny. Analiza części składowych kultur.
Dyfuzja elementów kulturowych: migracje i zapożyczenia, wymiana.
Reakcja na ewolucjonizm.
Dużą rolę odgrywała geografia.
Anglia: skrajny dyfuzjonizm
Austria i Niemcy: szkoła historyczno - kulturowa
USA: historycyzm (F. Boas)
5
SKRAJNY DYFUZJONIZM
Eliot Smith
Cała kultura jest tak specyficzną, niepowtarzalną kombinacją cech, że mogła być wynaleziona tylko
raz.
Przyjął, że kultura została wynaleziona w Egipcie i potem rozlała się na cały świat.
Impulsem był rozwój religii: kult Boga-Słońca.
A
ańcuch dyfuzji rozpoczął się od Egiptu.
SZKOA
A AUSTRIACKO - NIEMIECKA
Bardzo ważna geografia.
Fryderyk Ratzel, Leo Frobenius, Bernard Ankerman, Fritz Graebner.
Krytykowali ideę naturalnej wynalazczości ewolucjonistów. Skupili się na tym, jak przejawia się
dyfuzja i następuje migracja.
Człowiek rzadko wynajduje, chętniej zapożycza.
Kryteria, którymi wyznaczali dyfuzję:
główne:
ilości - im więcej podobnych elementów w 2 kulturach, tym bardziej prawdopodobne
zapożyczenie
jakości - drugorzędne cechy formy (np. motywy zdobniczne)
pomocnicze:
ciągłości
stopnia pokrewieństwa
Wilhelm Schmidt
rozwinął koncepcję
Na początku musiało istnieć kilka kultur zasadniczych, które rozprzestrzeniając się koncentrycznie
dały początek kulturom wtórnym.
Teoria kręgów kulturowych.
Zmierzał do odtworzenia faz rozwojowych kultur.
Za kolebkę uznał Azję.
Wyróżnił 4 kręgi kulturowe:
prakultury
gospodarka zbieracko-łowiecka
kultury prymarne
gospodarka: uprawa ogrodów, ziemi
patrylinearz i matrylinearz
kultury sekundarne
zmieszanie prakultur i kultur prymarnych
intensywne rolnictwo
panowanie władców
politeizm
6
 kultury tercjarne
kompleks połączonych ze sobą kultur kręgu sekundarnego (Egipt, Azja, Europa, obie
Ameryki...)
HISTORYCYZM AMERYKAC
SKI
Franz Boas
prekursor profesjonalnej amerykańskiej antropologii
Zafascynowały go eskimoskie społeczności Kanady.
Rozwinął antropologię empiryczną.
Unikał uogólnień, teoretyzowania. Najpierw zbieranie danych.
Interesowały go bardziej różnice niż podobieństwa.
Dał podwaliny etnopsychologii.
Najważniejsze badanie historii.
Żadna kultura nie może być rozpatrywana wyłącznie w swoim kontekście.
Pluralizm kulturowy, relatywizm kulturowy - wszelkie wartości są względne, nie ma
uniwersalnych, biologicznych norm.
Clarke Wissler
Koncepcja areałów kulturowych.
Wyróżnił areały dzielące Indian amerykańskich: areał polowania na karibu, areał uprawy
kukurydzy, areał polowań na bizony etc.
Dyfuzjoniści zarzucali ewolucjonistom:
schematyzm;
jednokierunkowość;
brak spojrzenia kompletnego na geografię;
negowali tezę o rowzwoju od form niższych do wyższych;
negowali przekonanie o uniwersalności rozwoju kultury - każda kultura idzie swoją odrębną drogą.
Metodą historyczną (poprzez badania następstw dyfuzji) próbowali ustalić początki ludzkości.
Kultura ściśle związana ze środowiskiem naturalnym.
Kultura - zespół sposobów konfrontacji człowieka ze środowiskiem
Cechy dyfuzjonizmu:
przekonanie, iż wynalazek w kulturze jest bardzo rzadki, rozwój następuje przez
rozprzestrzenianie wynalezionych elementów; im częstsze kontakty, tym szybszy rozwój
głównym przedmiotem badań była wędrówka elementów lub kompleksów kulturowych, by
dowodzić kontaktów międzykulturowych.
atomizm: badanie poszczególnych elementów kultury
dystrybutywne pojęcie kultury (każde społeczeństwo ma swoją kulturę, a nie jakąś kulturę).
7
Po dyfuzjonizmie:
Ameryka - etnopsychologia
Europa - funkcjonalizm
Bronisław Malinowski - kontynent
Alfred Redcliffe Brown - Wielka Brytania
FUNKCJONALIZM
Powstał w latach 20tych XX w.
Reakcja na dyfuzjonizm.
Początek fachowej antropologii.
Synchroniczne podejście w badaniach nad kulturą.
Nie trzeba badać historii, wystarczy "mała historia" - ta o której mówią ludzie.
FUNKCJONALIZM
Bronisława Malinowskiego
pracował na Wyspach Triobrandzkich na Oceanie Spokojnym - kultury pierwotne
Założenia:
1. teleologiczne
wszystko co nas otacza pełni jakąś funkcję
2. integracji
wszystkie elementy jakiejść całości są współzależne i wzajemnie na siebie oddziałują; są
tak ustrukturyzowane, żeby tę całość podtrzymywać, żeby ona trwała.
Celem analizy funkcjonalnej jest opis powiązań między elementami kultury bez ich wartościującej
oceny.
W analizie Malinowski wychodzi od pojęcia kultury i instytucji. Rozpoczyna od obserwacji danej
grupy, zadań członków i jednostek pełniących określone role społeczne.
Każda kultura stanowi ściśle określoną całość i żaden element, który badamy nie może być
zrozumiany bez całej struktury, w oderwaniu.
Zadanie badacza: badanie funkcji wytworów kulturowych.
Pierwsze (obok Boasa) holistyczne spojrzenie na kulturę.
8
Metoda intensywnych badań terenowych
cel: odkrywanie związków między instytucjami funkcjonuącymi w danej kulturze.
Etapy:
I. Opis szkieletu tubylczego
konieczny wyjazd w teren i przebywanie wśród tubylców długi czas
trzeba nauczyć się języka tak, żeby swobodnie rozmawiać
obserwacja
II. Zbadanie ciała i krwi tubylczej
badanie bardziej subtelnych aspektów życia codziennego, szczegóły życia, atmosfera
III. Rejestracja tubylczych poglądów
wczucie się w duchowość społeczności
uchwycenie typowych, powtarzających się reakcji uczuciowych, sposobów myślenia, opinii
Malinowski zwrócił uwagę na:
teoriotwórczą rolę terenu
ścisły związek między teorią i metodą, metoda powinna być łatwo przekładalna na teorię i
odwrotnie
antropologia ma być nauką "rozumiejącą", uchwycić tubylczą wizję świata
Pojęcia, wokół których skupiał się funkcjonalizm Malinowskiego:
FUNKCJE, jako:
Role, jakie spełniają elementy kultury w jej całokształcie
Funkcja zorientowana na cel, rozumiana jako sposób zaspokajania potrzeb (gł. znaczenie)
Funkcja - całościowy wynik zorganizowanej działalności instytucji
POTRZEBY
INSTYTUCJE
Kultura - na wskroś instrumentalna rzeczywistość., jako że została powołana do
zaspokajania ludzkich potrzeb w sposób jaki znacznie wykraczał poza wszelkie
bezpośrednie przystosowanie się do środowiska.
Kultura jest po to, aby zaspokajać potrzeby.
Klasyfikacja potrzeb wg Malinowskiego:
1. biologiczne
one równie w małym stopniu określane są kulturowo
2. wyrosłe ze specyficznych ludzkich form adaptacji do środowiska
a) potrzeby pochodne
utrzymania i reprodukcji dóbr materialnych
organizacji kolektywnego działania
regulacji i kontroli społecznych zachowań
transmisji kultury
b) potrzeby integratywne (inaczej psychiczne)
potrzeby wyższego rzędu, emocjonalno-intelektualne
odróżniają zachowania ludzkie od zwierzęcych
nie umożliwiają życia, ale poprawiają jego jakość
potrzeba ufności, optymizmu, wrażeń estetycznych
Instytuacja (pełni funkcje, które zaspokajają potrzeby)
grupa ludzi
związana z określonym wycinkiem środowiska
dysponująca środkami materialnymi
9
kierująca się określonymi zasadami
Komponenty instytucji:
Karta instytucji
zasada naczelna (system wartości), którego wynikiem są wyraz
nie sformułowane
cele
personel (ludzie, podział ról)
reguły i normy
oraz
substrat materialny (pomieszczenia, sprzęty)
działalność instytucji (podstawy istnienia instytucji) `" reguły i normy
funkcja (całościowy wynik zorganizowanej działalności instytucji) `" zasada
naczelna
Model instytucji pozwalał na uchwycenie zależności między instytucjami i związków między
działalnością a potrzebami.
Malinowski zmierzał do wykrywania ukrytych funkcji instytucji, zwykle dużo szerszych, niż
sformułowane w karcie.
Do dziś Malinowskiego chwali się za badania, precyzję, rzadziej mówi się o jego dobku
teoretycznym.
W teorii dotyczącej magii i religii uznał, że mają one pragmatyczne, praktyczne podstawy.
Religia pojawia się głównie w kryzysowych momentach.
Ukazał całościowy charakter kultury.
Dał podwaliny wszelkich badań instytucji: współczesnych i dawnych.
przykład analizy funkcjonalnej Malinowskiego:
Wymiana Kula (Wyspy Triobrandzkie)
- wymiana handlowa najszyjników i naramienników z muszli między ludami wysp.
Malinowski zauważył reguły tej wymiany i jej głęboki sens
każdy tubylec może wymieniać się z określoną liczbą partnerów (zależy od jego rangi)
obowiązki partnerów są ściśle określone; łączą ich więzy przyjaz
ni; w sytuacjach
kryzysowych mają sobie pomów; więzi międzyplemienne
określony kierunek wymiany
przechowywanie tych przedmiotów - czasowe
podaży jak najszybciej trzeba zrewanżować się darem; niektórzy celowo dawali więcej,
żeby ktoś musiał się zrewanżować
Malinowski porównał te przedmioty do europejskich trofeuów sportowych, albo nawet insygniów
królewskich. Sens ich wymiany stanowiły przede wszystkim transmisja kultury i handel.
10
MIRCEA ELIADE
1907 - 1986
Szkoła Morfologii Sakrum
Rumuński religioznawca, indolog, kulturoznawca
od 1945 mieszka we Francji
1949 - "Traktat o historii religii"
Fenomenolog
(od Husserla) fenomenologia zakłada opis tego, co dane jest bezpośrednio człowiekowi, bez uprzednich założeń ani uprzedzeń religijnych, etycznych.
Przyjaciel Junga - z jego filozofii wyniósł zainteresowanie
nieświadomością zbiorową
archetypami
i symbolami
Badał fundamentalne archetypy religijne:
SACRUM - PROFANUM
2 podstawowe sposoby realizacji egzystencji ludzkiej
Sacrum realizuje się nadal, nawet w społeczeństwach rozwiniętych.
Pojęcia wprowadzone przez Eliadego:
Hierofania - objawienie się świętości, każde wtargnięcie sacrum w sferę profanum
Deus otiosus - bóg oddalony, nie ingerujący w sprawy świata. Występujący w wielu religiach pierwotnych.
SYMBOLE - są komplementarne (wiążą się ze sobą)
np. SYMBOLIKA LUNARNA
"' płodność (ludzi, zwierząt, woda)
"' periodyczna regeneracja (potop, śmierć, obrzędy przejścia)
"' czas i przeznaczeni
Księżyc - uniwersalny symbol metamorfoz (w odróżnieniu od słońca jest zmienny)
księżyc a czas
pierwsze kalendarze były lunarne
święta stałe: solarne; święta mobilne: lunarne - np. Wielkanoc: I niedziela po I wiosennej pełni
księżyc a język
w nazwach księżyca (miesiąca) we wszystkich językach indoeuropejskich rdzeń "men" (miara,
mierzyć)
księżyc a woda
księżyc zawiaduje wodami, wpływa na ich obfitość
przypływy i odpływy
księżyc sprowadza potop na świat
kolor: srebro i hierofanie: zwierzęta (m.in. żaba) lunarne to też symbole akwatyczne
mit o potopie - odrodzenie, odnowienie świata, zawsze coś zostaje, jakaś nadzieja
Babiloński mit o potopie; Ziusudra (lub Utnadisztim) to pierwowzór Noego.
Mity o potopie mają zawsze określone szczegóły: bogobojnego wybawiciela, zwiastuna, czas.
11
bóstwa lunarne to zwykle bóstwa akwatyczne
księżyc a roślinność
determinuje prace polowe
zioła, magia
czarownice aby czynić wszelkie zmiany w rzeczywistości wykorzystywały żaby, węże, zioła
(hierofanie lunarne) i gotowały je przy pełni księżyca
bóstwa lunarne: Demeter, Sin (w Babilonie woda, księżyc, zioła), Hator, Isztar, Ozyrys
księżyc a płodność zwierząt
bydło - rogi przypominające księżyc - stąd m.in. wygląd Hator
zwierzęta lunarne to te, które się zmieniają, mieszają porządki: kot, wąż, żaba, pająk, niedz
wiedz
,
wilk, zając
wąż, uroboros - odradzanie
w najstarszych mitach wąż był zawsze symbolem pozytywnym
wąż - symbol falliczny, płodność
żaba - pochłania wodę i powoduje suszę
księżyc a płodność ludzi
księżyc sprawcą menstruacji
wąż (wg Biblii) jest sprawcą tego, że kobieta menstruuje
węże, księżyc mogą zapładniać kobiety
żaba - przypomina macicę
3000 lat pne upada Babilon a z nim matriarchat (mit o Tiamat i Marduku)
księżyc a śmierć
dotąd nawet w Polsce gdzieniegdzie ciało po śmierci przebywa w domu 3 doby - na tyle samo znika
z nieba księżyc, umiera i odradza się, daje nadzieję na nieśmiertelność
księżyc to miejsce stałego lub czasowego pobytu duszy po śmierci
Plutarch: po śmierci soma do ziemi, psyche na księżyc, a nus (rozum) na Słońce
Symbolika lunarna towarzyszy wszystkim obrzędom przejścia
księżyc a nić życia
3 mityczne prządki
bóstwa ziemskie przedstawiane z wrzecionem lub kądzielą (nawet Matka Boska, również z wężem i
księżycem)
ETNOPSYCHOLOGIA
AMERYKAC
SKA SZKOA
A WZORÓW KULTUROWYCH
SZKOA
A WZORÓW KULTUROWYCH
USA
lata 30 XX w. (w miejsce europejskiego funkcjonalizmu)
12
koncepcje dotyczące relacji: kultura "! osobowość
Powstała na bazie beorii behawiorystycznych i ze względu na rowój badań terenowych, ale
najbardziej w reakcji na teorie Zygmunta Freuda.
Etnopsychologia wiele przejęła z historycyzmu Franza Boasa:
holistyczne podejście do kultury
koncentrację na różnicach, a nie podobieństwach
nacisk na badanie historii, gdyż to ona może tłumaczyć te różnice
relatywizm kulturowy
Ruth Benedict (uczennica Boasa) i Margaret Mead
Nie biologia, ale psychologia może wyjaśnić różnice kulturowe.
Wzór kulturowy
- lajtmotyw, wokój którego koncentruje się większość postaw i zachowań
Na kulturę należy patrzeć poprzez badanie jednostek, a nie ogółu, badanie przeżyć i postaw, które
są typowe, wspólne.
Kultura rozumiana dwojako:
Kultura - logiczna całość, konstrukt, który badacz buduje na podstawie obserwacji
konkretnych zachowań (abstrakt)
Kultura - realnie istniejąca rzeczywistość wobec jednostek i wywierająca na nie
znaczący wpływ
Etnopsychologia rozwijała się w oparciu o 4 główne problemy badawcze:
(1) Wzór kulturowy
(2) Techniki wychowawcze, enkulturacja i ich skutki w życiu dorosłym
(3) Przeważający typ osobowości w danej kulturze
(4) Jednostka nienormalna i jej kulturowe uwarunkowania
(1) Wzór kulturowy
Wzór kulturowy - integracja logiczna elementów kulturowych w oparciu o spójność i idei i wierzeń,
która sprawia, że układają się one w całość.
Głównym determinantem osobowości jest kultura.
Wpływ ten badano przez analizę technik wychowawczych lub analizę zachowań ludzi dorosłych.
Ruth Benedict
Skrajny determinizm kulturowy
Badanie osób dorosłych
Analizowała 3 kultury prymitywne, ukazując ich lajtmotyw. Wyróżniła 2 typy kultur: apollińską i
dionizyjską.
Zuni (Indianie Ameryki Pn.)
13
ich życie organizuje rytualizm
kultura apollińska: umiar, wstrzemięz
liwość i życzliwość
Kwakiutlowie (pn.-zach. wybrzeże Kanady)
współzawodnictwo o prestiż społeczny
kultura dionizyjska: ceni szaleństwo, namiętności, brak umiaru, większość działań
oparta o konkurencję i współzawodnictwo
Dobu (Malezja)
postawy lęku i zagrożenia
wzajemna zawiść, lęk nieufność, robienie sobie nawzajem krzywdy, złośliwości
Osobowość człowieka jest taka, jaki wzorzec kulturowy.
Wszystkie kultury różnią się.
krytyka:
Spotkała się z ostrą krytyką. Uważano, że opierała się tylko na badaniu zachowań religijnych, a
także że badania podporządkowywała z góry założonej teorii.
(2) Techniki wychowawcze, enkulturacja i ich skutki w życiu dorosłym
Margaret Mead
Badała dzieci. Nie wystarczały jej ogólne stwierdzenia.
Uważała, że to, jak noszone, kąpane, karmione są dzieci, kiedy odstawia się je od piersi, jak się je
karze i nagradza etc. tworzy wspólne dla kultury wzorce dzieciństwa i wytwarza konkretną
orientację psychologiczną, kształtuje jednostkę.
Negowała założenie o istnieniu uniwersalnych wzorów zachowań.
Badania na kultura pierwotnych próbowała przenosić na kultury współczesne.
Teodor Newcomb
Teza: Istnieje wyraz
na zależność między doświadczeniami z wczesnego dzieciństwa a poczuciem
bezpieczeństwa u dorosłoch.
Swoboda w wychowaniu dzieci tworzy jednostki otwarte, przystosowujące się. Czynniki frustrujące
w dzieciństwie mogą powodować w życiu dorosłym nieprzystosowania.
(3) Przeważający typ osobowości w danej kulturze
Abram Kardiner
Swoją teorię przedstawił na sympozjum nt. kultury i osobowości
Bardzo dynamiczna rola jednostek w tworzeniu kultury.
Wyszedł od pytania:
Czy możemy mówić o charakterystycznym dla kultury typie osobowości? Częściowo tak.
W każdej kulturze istnieje wahlarz różnych osobowości. Podobieństw można szukać tylko na
poziomie
podstawowej struktury osobowości
czyli zrębie osobowości powstałym we wczesnym dzieciństwie.
14
Próbowano znalez
ć wszystkie determinanty osobowości. Obserwacje:
wszyscy mają pewne uniwersalne cechy
członkowie danej kultury mają tendencję do dzielenia większości cech osobowości z innymi
członkami społeczności
w obrębie każdej kultury zachowania poszczególnych grup społecznych różnią się,
wykazują też cechy stałości
nawet w obrębie tych samych grup osobnicy różnią się między sobą
Każda jednostka jest swoistą wielojednią, jest unikalnym typem osobowości i nigdy bezkrytycznie
nie powiela wzorów kulturowych.
Badania nad charakterem narodowym
w tamtym okresie związane z polityką, stanowiły dużą część badań etnopsychologii
Cel: poznanie obcych narodów, szczególnie opozycyjnych: japończyków, niemców, rosjan.
Badano edukację, ale te jej elementy, które pozostały w umysłach badanych.
Metoda: badania na odległość - gł. analiza dokumentów i wywiady z więz
niami wojennymi.
Teorie i pseudoteorie
Np.
Wszystkich rosjan charakteryzuje silne poczucie wspólnoty, emocjonalność, ekspresyjność, spontaniczność i duża zależność od władzy.
Przeważającym typem jest charakter depresyjno - maniakalny, który doprowadził do zaistnienia m.in. bolszewizmu i stalinizmu.
Powodem tego jest zbyt ciasne krępowanie niemowląt.
Stereotypy.
krytyka:
Nieuzględnianie podziałów społecznych i zbyt mała próba badawcza.
(4) Jednostka nienormalna i jej kulturowe uwarunkowania
Badania, które spotkały się z najmniejszą krytyką.
To co w jedynych kulturach uważane jest za normalne, w innych może być uznane za nienormalne.
Normalność i nienormalność są zdefiniowane kulturowo.
Zauważyli podobieństwa między rytualizmem i zachowaniami symbolicznymi kultur
współczesnych i pierwotnych.
Istnieją wspólne tendencje do zachowań takich, jak agresja, współzawodnictwo, wyrozumiałość i
in., ale w różnych kulturach są mniej lub bardziej eksponowane.
Podkreślali olbrzymie zdolności adaptacyjne człowieka i jego pomysłowość. Świat człowieka jako
istoty kulturowej jest niezmiernie zróżnicowany.
15
Pogląd ten wiązał się z postulatem toleracji wobec innych stylów życia.
Różnorodność zaczęto pojmować jako fakt naturalny i pożądany bo wzbogacający ludzkość.
Dzięki temu może powstać model społeczeństwa różnorodnego, dającego możliwość realizacji
różnych cech.
STRUKTURALIZM
Claude Levi - Stauss
Odwoływał się do psychologii procesów poznania
Jego podwaliną był strukturalizm dotyczący głównie językoznawstwa, powstały w USA na
początku lat 50tych.
Ostatnia holistyczna wielka teoria kulturowa.
(wierzyła, że istnieje obiektywny świat i możemy poznać o nim prawdę.
Levi - Stauss czerpał z dorobku językoznawców
Ferdynanda de Saussure i Noama Chomsky'ego.
Uznał, że język, jako ludzka predyspozycja, był pierwszym przejściem od natury do kultury.
Nieuświadomiona gramatyka kultury ludzkiej.
F. de Saussure:
nie potrzebny kontekst kulturowy do badania języka
rozróżnienie J
ZYK - MOWA
język - uporządkowana struktura, w której znaki językowe łączą się ze sobą, strukturalna,
zamknięta, bierna; statyczny zbiór znaków
mowa - posługuje się językiem, jest to sposób jego użycia.
"' C. Levi - Stauss
przełożył to na kulturę i kultury
Są wspólne, uniwersalne niezależnie od czasu i przestrzeni cechy kulturowe (język),
kultury układają je po swojemu (mowa)
N. Chomsky
gramatyka transformatywno - generatywna
człowiek ma wrodzoną zdolność do gramatyzowania, dlatego może przyswoić sobie dany
język
dlatego formy gramatyczne są uniwersalne i ponadczasowe
"' C. Levi - Strauss
skoro człowiek ma tę zdolność, to muszą istnieć wspólne cechy, idee zawarte w
umyśle ludzkim
Czerpał też z Georga Hegla - zaczerpnął przekonanie o doniosłości modeli teoretycznych w
16
pojmowaniu rzeczywistości.
Strukturalizm opierał się na badaniu rozumowym.
Struktury kulturowe leżą w podświadomości ludzkiej. Rzeczywistość obserwowalna dostarcza
przesłanek do wiedzy o tych strukturach.
Kultura - to nie to , czego doświadczamy, ale idee zawarte w umyśle ludzkim
Przeciwnik empiryzmu.
Badania opierał na analizie mitów, języka i sztuki.
Uważał, że w nich manifestują się te idee.
Podobnie jak zasady języka i idee funkcjonujące w nieświadomości zbiorowej oparte są o
przeciwieństwa.
Na podstawie opozycji ludzie kształtują całą wizję i odbiór świata kultury. Różnią się ilością i
jakością tych dychotomii, ale w każdej kulturze są te same podstawowe opozycje.
Kultura - idee w umyśle ludzkim, ustrukturyzowane, oparte o dychotomie i
nieuświadomione.
krytyka:
Zbytnie zorientowanie teoretyczne i opieranie się na małej ilości przykładów.
POSTMODERNIZM
rozwija się obok teorii socjobiologicznych
Relatywizm
Nie istnieje obiektywna rzeczywistość, prawd jest wiele.
Nie możemy poznać świata.
Nie możemy wyjść poza siebie i swoją kulturę.
Dystans do rzeczywistości.
Obcujemy z przedstawieniami, interpretacjami świata, których jest tyle, ilu jest ludzi.
Zupełna zmiana narracji naukowej w antropologii, staje się narracyjna, subiektywna, czasem nawet
nieco poetycka.
Od kultury ważniejszy jest interpretator.
17
SOCJOBIOLOGIA
połowa lat 70tych
Edward Wilson
entomolog
Obserwacje życia społecznego owadów stosował do życia kręgowców, w tym człowieka.
Rozwój człowieka jest o wiele bardziej zdeterminowany czynnikami biologicznymi, od których
człowiek dotąd nie może się uwolnić.
Zachowanie ludzkie to nie tylko socjalizacja, ale też wrodzone wzorce zachowania, zakodowane
genetycznie: egoizm, altruizm, agresja. Mają głównie podłoże biologiczne.
y
ródeł zachowań osobniczych należy szukać w genotypie.
Socjobiologia - systematyczne studium biologicznych podstaw zachowań społecznych ludzi.
Kultura, estetyka, religia są wytworem ewolucji biologicznej.
Fundament socjobiologii:
"' pewne zachowania są zdeterminowane przez biologię
"' dobór naturalny
Dobó naturalny - taka strategia działania jednostki, która w korzystnych warunkach umożliwia
przekazanie swojego genotypu. Jego kryterium jest dobro jednostki.
Zakaz kazirodztwa jest zdeterminowany biologicznie.
Człowiek nie jako byt sam dla siebie, ale jako nośnik genów, które ma przelać.
Troska o swój genotyp jest z
ródłem altruistycznych postaw w stosunku do dzieci (altruizm
nieodwzajemniony).
Altruizm wtórny (lub wyższy) wobec osób niespokrewnionych wygasa, kiedy osoba do której jest
skierowany jest nieprzydatna.
Socjobiologia to ilustracja przekonania, że dobór naturalny jest tak powszecny i nieograniczony, że
każde zachowanie ludzkie jest pośrednim jego efektem.
krytyka:
Od początku teorie socjobiologiczne były krytykowane za redukcjonizm zachowań ludzkich tylko
do biologii oraz za skrajność.
Nijak nie wyjaśnia zjawiska różnorodności kultur.
18