Logiczne i filozoficzne implikacje twierdzenia G门沝la


P. KOAODZIEJCZYK, Logiczne i filozoficzne implikacje twierdzenia G鰀la
1
Tytu艂: Logiczne i filozoficzne implikacje twierdzenia G鰀la
Autor: Piotr Ko艂odziejczyk ; e-mail: pkolodziejczyk@interia.pl
yr贸d艂o: http://kognitywistyka.net ; e-mail: mjkasperski@kognitywistyka.net
Data: czerwiec 2003
1. 艢mier膰 programu Hilberta
Historyczne spojrzenie na rozw贸j matematyki pozwala wnosi膰, 偶e prze艂om dziewi臋tnastego i
dwudziestego wieku by艂 dla tej dyscypliny okresem wyj膮tkowym. Wystarczy wspomnie膰 tutaj
chocia偶by o pr臋偶nym rozwoju algebry, topologii, czy geometrii. Szczeg贸lnie ta ostatnia
zdawa艂a si臋 otwiera膰 nowe horyzonty dla nauk dedukcyjnych. Oto bowiem odrzucenie
pi膮tego aksjomatu geometrii euklidesowej i zwi膮zane z nim wykszta艂cenie si臋 geometrii
siod艂owej i hiperbolicznej zdawa艂o si臋 wskazywa膰 na konieczno艣膰 namys艂u nad samymi
podstawami matematyki. Skoro 偶adna geometria nie jest wyr贸偶niona w porz膮dku
poznawczym, jedna nie jest bardziej  prawdziwa od drugiej, to naturalnym jawi si臋 pytanie o
to, co przes膮dza o wyborze danej aparatury poj臋ciowej. Prostota i elegancja teorii? Wi臋ksza
moc eksplanacyjna? Wsp贸lnota uczonych?
W 艣wietle postawionych powy偶ej pyta艅 zachodzi wi臋c konieczno艣膰 analizy poj臋膰
fundamentalnych dla nauk formalnych. Do takich bez w膮tpienia nale偶膮 poj臋cia dowodzenia,
rozstrzygalno艣ci i niesprzeczno艣ci. Rzecz to o tyle wa偶na, 偶e w zale偶no艣ci od uzyskanych
wynik贸w uzyskuje si臋 odpowiedz o status matematyki jako nauki.
Odkrycie nieeuklidesowych geometrii  pisz膮 Casti i de Pauli  sprawi艂o, 偶e pojawi艂y
si臋 w膮tpliwo艣ci co do charakteru zwi膮zku mi臋dzy obiektami matematycznymi i
zewn臋trznym 艣wiatem. Przecie偶 z definicji Wszech艣wiat to w艂a艣nie rzeczywisty 艣wiat,
natomiast punkty, proste i tr贸jk膮ty to rzeczy znacznie mniej namacalne, istniej膮ce w
r贸wnej mierze w umy艣le, co w 艣wiecie obiekt贸w materialnych i fizycznych. [Casti, de
Pauli 2003, s. 29]
Refleksja nad podstawami matematyki wynika艂a r贸wnie偶 z dostrze偶enia pewnych paradoks贸w
teoriomnogo艣ciowych. Tytu艂em przyk艂adu mo偶na wymieni膰 russellowski paradoks fryzjera
oraz antynomi臋 klas niezwrotnych. Istnienie tych paradoks贸w zdawa艂o si臋 wskazywa膰, i偶 w
obr臋bie samej matematyki istniej膮 problemy nierozstrzygalne. Zatem, status matematyki jako
nauki absolutnie pewnej stawa艂 pod znakiem zapytania.
C贸偶 na to matematycy? Rzecz jasna nie by艂o im 艂atwo pogodzi膰 si臋 z zastanym stanem
rzeczy. Nie znaczy, i偶 poddali si臋 bez walki. Jak pisa艂 bowiem Hilbert:
http://kognitywistyka.net
1
P. KOAODZIEJCZYK, Logiczne i filozoficzne implikacje twierdzenia G鰀la
2
Ka偶dy problem w matematyce musi by膰 艣ci艣le rozwi膮zywalny, albo w postaci
odpowiedzi na zadane pytanie, albo przez wykazanie niemo偶liwo艣ci podania
rozwi膮zania.
Ide臋 t膮 og艂osi艂 w swoim s艂ynnym wyst膮pieniu na Mi臋dzynarodowym Kongresie
Matematycznym w 1900 roku przedstawi艂 list臋 23 najwa偶niejszych nierozstrzygni臋tych
problem贸w matematycznych.
Jeszcze mo偶e wa偶niejsze od samych problem贸w  postuluje Steen  by艂o wyznanie
wiary Hilberta, 偶e w matematyce nie mo偶e by膰 miejsca na ignorabimus. Argumentacja
Hilberta  a istocie tak偶e przyk艂ad ca艂ego jego 偶ycia  艣wiadczy艂y, 偶e w naturze
matematyki le偶y formu艂owanie i rozwi膮zywanie zagadnie艅; nie istnieje wi臋c
mo偶liwo艣膰, wedle s膮du Hilberta, aby co艣 pozostawa艂o na zawsze nieznane. Narz臋dzi
samej tylko my艣li, w umys艂ach tw贸rczych matematyk贸w, powinny wystarcza膰 do
rozwi膮zania ka偶dego problemu matematycznego. Dla uzasadnienia swej tezy Hilbert
(...) wzi膮艂 na warsztat program kodyfikacji i formalizacji procesu matematycznego
dowodu. Mia艂 on wszelkie powody wierzy膰, 偶e formalizacja wprowadzi do matematyki
t臋 sam膮 pewno艣膰, jak膮 dwa wieki wcze艣niej da艂y mechanice prawa Newtona.
Podobnie jednak jak mechanika kwantowa zburzy艂a determinizm Newtona, tak wynik
o nierozstrzygalno艣ci, jaki uzyska艂 (...) Kurt G鰀el zniszczy艂 pewno艣膰 Hilberta. (...)
G鰀el udowodni艂 (...), 偶e  u偶ywaj膮c s艂贸w Hilberta  w matematyce zawsze istnieje
pewne ignorabimus. [Steen 1983, s. 18]
Nadziei na wykazanie, i偶 w matematyce nie istnieje ignorabimus Hilbert upatrywa艂 w
programie formalizacji ca艂ej matematyki. Zdawa艂o si臋 bowiem, 偶e zr贸d艂em paradoks贸w
teoriomnogo艣ciowych s膮 semantyczne tre艣ci wyg艂aszanych stwierdze艅. W celu
wyeliminowania mo偶liwo艣ci wyst臋powania tego rodzaju paradoks贸w nale偶y, zdaniem
Hilberta, stworzy膰 system pozbawiony tre艣ci semantycznych, w kt贸rym mo偶na stwierdza膰
prawd臋 i fa艂sz twierdze艅. Idea ta nazywa si臋 ide膮 systemu formalnego, za艣 program
formalizacji matematyki okre艣la si臋 zwykle mianem formalizmu w filozofii matematyki.
Jak zbudowa膰 taki system?
1. Dokonujemy formalizacji j臋zyka teorii. Rozumowania przeprowadzane w
intuicyjnych i aksjomatycznych teoriach matematycznych przeprowadzano w j臋zyku
potocznym. W systemie formalnym j臋zyk potoczny zast臋pujemy j臋zykiem
sformalizowanym. W tym celu ustalamy najpierw system symboli zwany znakami
pierwotnymi teorii, a nast臋pnie ustalamy regu艂y pozwalaj膮ce na budowanie wyra偶e艅 z
tych symboli. Regu艂y te nazywamy formu艂ami teorii (systemu).
2. W艣r贸d znak贸w pierwotnych dokonujemy wyr贸偶nienia ich rodzaj贸w. Po pierwsze,
wyr贸偶niamy sta艂e specyficzne systemu, czyli symbole oznaczaj膮ce wszystkie
specyficzne poj臋cia formalizowanej teorii aksjomatycznej. Na przyk艂ad: formalizuj膮c
arytmetyk臋 liczb naturalnych za sta艂e specyficzne mo偶na przyj膮膰 symbole: 1, +, <, >,
=. W ka偶dym j臋zyku sformalizowanym wyst臋puj膮 tak偶e zmienne indywiduowe
oznaczaj膮ce obiekty, kt贸rymi zajmuje si臋 dana teoria. W formalizacji ALN za zmienne
indywiduowe mo偶na przyj膮膰 wyra偶enia X1, X2... oznaczaj膮ce znaki dowolnych liczb
naturalnych.
3. Nast臋pnie wyr贸偶niamy zmienne wy偶szych typ贸w. S膮 to symbole oznaczaj膮ce dowolne
obiekty matematyczne (nie b臋d膮ce idywiduami), kt贸rymi zajmuje si臋 dana teoria np.
dowolne zbiory idywidu贸w, zbiory zbior贸w itd. Je偶eli w j臋zyku sformalizowanym nie
wyst臋puj膮 zmienne wy偶szych typ贸w, j臋zyk ten nazywamy j臋zykiem elementarnym,
za艣 teori臋 sformalizowan膮 w oparciu o j臋zyk elementarny  teori膮 elementarn膮.
http://kognitywistyka.net
2
P. KOAODZIEJCZYK, Logiczne i filozoficzne implikacje twierdzenia G鰀la
3
4. Ze znak贸w pierwotnych tworzymy formu艂y atomowe, czyli wyra偶enia odpowiadaj膮ce
najprostszym funkcjom zdaniowym. Na przyk艂ad (X1 * X2) + X3 = X6  X5 to
formu艂a atomowa sformalizowanej ALN. Jednak nie ka偶dy ci膮g znak贸w pierwotnych
jest formu艂膮 atomow膮, gdy偶 mo偶e on by膰 wyra偶eniem, kt贸re jest bezsensowne w
艣wietle przyj臋tych regu艂 konstrukcji.
5. Do znak贸w pierwotnych teorii do艂膮cza si臋 tak偶e symbole sp贸jnik贸w ekstensjonalnych
oraz kwantyfikatory.
6. Z formu艂 atomowych za pomoc膮 sp贸jnik贸w i kwantyfikator贸w tworzymy wszystkie
formu艂y sformalizowanego j臋zyka teorii. W艣r贸d wszystkich formu艂 wyr贸偶nia si臋 te,
kt贸re traktujemy jako odpowiedniki jej aksjomat贸w. Formu艂y te nazywamy
aksjomatami specyficznymi. Oto aksjomatyka Peano dla ALN:
1) "x 殴 (1 = x + 1)
2) "x "y (x + 1 = y + 1 x = y)
3) "x "y (x + (y + 1) = (x + y) + 1))
4) "x (x * 1) = x
5) "x "y (x * (x + y) = (x * y) + x))
6) "x "y (x < y a" "z (x + z = y))
7. Nast臋pnym etapem aksjomatyzacji teorii jest wyb贸r aksjomat贸w logicznych i regu艂
dowodzenia, kt贸re 艂膮cznie stanowi膮 aparat logiczny teorii. Aksjomaty logiczne
wybiera si臋 z tych formu艂 reprezentuj膮cych tautologie logiczne.
8. Maj膮c (7) przyst臋puje si臋 do skonstruowania intuicyjnego poj臋cia dowodu
nazywanego zazwyczaj dowodem formalnym.
Z procedur formalizacyjnych wynikaj膮 poj臋cia zupe艂no艣ci i rozstrzygalno艣ci. Teoria zupe艂na
to taka, w kt贸rej dla ka偶dej formu艂y w jej j臋zyku (formu艂a reprezentuje zdanie) istnieje dow贸d
albo dla tej formu艂y, albo dla jej negacji. Teoria nie posiadaj膮ca takich w艂asno艣ci nazywa si臋
niezupe艂n膮. W jej ramach istnieje tzw. zdanie nierozstrzygalne, czyli formu艂a taka, 偶e ani
ona ani jej negacja nie jest twierdzeniem teorii.
Sedno programu Hilberta mo偶na zatem stre艣ci膰 nast臋puj膮co: w sformalizowanych teoriach
matematycznych nie istniej膮 zdania nierozstrzygalne. Z filozoficznego punktu widzenia
postulat ten ma nast臋puj膮ce konsekwencje:
(1) w艣r贸d twierdze艅 matematyki nie mog膮 istnie膰 paradoksy w rodzaju antynomii klas
niezwrotnych, cho膰 nie wykluczone, i偶 mog膮 one istnie膰 w j臋zyku naturalnym;
(2) istnieje 艣cis艂a i wzajemnie jednoznaczna relacja pomi臋dzy prawdami
matematycznymi i twierdzeniami systemu formalnego. M贸wi膮c inaczej, istnieje
system, w kt贸rym ka偶dej prawdzie matematycznej odpowiada twierdzenie, a
ka偶demu twierdzeniu  prawda matematyczna.
Okaza艂o si臋, i偶 G鰀el zdruzgota艂 marzenia Hilberta. A by艂o to tak...
http://kognitywistyka.net
3
P. KOAODZIEJCZYK, Logiczne i filozoficzne implikacje twierdzenia G鰀la
4
2. Wynik G鰀la
Postulaty Hilberta zak艂ada艂y, 偶e system formalny musz膮 charakteryzowa膰: (1) zupe艂no艣膰, (2)
sko艅czono艣膰, (3) niesprzeczno艣膰 i (4) og贸lno艣膰. Warunek sko艅czono艣ci opisu zak艂ada艂, 偶e
musi istnie膰 mechaniczna procedura pozwalaj膮ca w sko艅czonej liczbie krok贸w poda膰 dow贸d
danego twierdzenia. Procedura ta nazywa si臋 algorytmem. Znalezienie algorytmu dla
dowolnego twierdzenia to s艂ynny hilbertowski problem rozstrzygalno艣ci 
Entscheidungsproblem Jak dzi艣 wiadomo, algorytm tego rodzaju nie istnieje. Wynik ten
zawdzi臋czamy G鰀lowi.
G鰀el postawi艂 bowiem pytanie o to, czy mo偶liwe jest arytmetyczne (liczbowe)
przedstawienie systemu formalnego, kt贸ry b臋dzie obejmowa艂 ca艂膮 arytmetyk臋. W swojej
analizie austriacki logik wyszed艂 od Principi贸w... Whiteheada i Russella. W celu mo偶liwo艣ci
zastosowania arytmetyki do bada艅 nad ni膮 sam膮 nale偶a艂o znalez膰 spos贸b arytmetycznego
kodowania symboli j臋zyka Whiteheada-Russella. Przedstawia si臋 on nast臋puj膮co:
ZNAK NG
1

2
("
3

4
"
= 5
0 6
S 7
( 8
) 9
 10
W proponowanym uj臋ciu j臋zyk Whiteheada-Russella sk艂ada si臋 z trzech typ贸w zmiennych:
(1) zmienne liczbowe  przyjmuj膮 warto艣ci numeryczne;
(2) zmienne zdaniowe  zast臋puj膮 wyra偶enia logiczne lub wzory;
(3) predykaty  wyra偶aj膮 w艂asno艣ci liczb lub wyra偶e艅 liczbowych np. pierwsza,
wi臋ksze
Zmienne koduje si臋 za pomoc膮 liczb pierwszych wi臋kszych od 10, zmienne zdaniowe za
pomoc膮 kwadrat贸w liczb pierwszych wi臋kszych od 10, a predykaty  za pomoc膮 sze艣cian贸w
tych liczb.
Spos贸b kodowania:
(1) Dane wyra偶enie: ("x) (x = sy)  Istnieje takie x, 偶e jest ono bezpo艣rednim
nast臋pnikiem y.
http://kognitywistyka.net
4
P. KOAODZIEJCZYK, Logiczne i filozoficzne implikacje twierdzenia G鰀la
5
(2) x = 11, y = 13
(3) Z tabeli otrzymujemy sekwencj臋 liczb jednoznacznie charakteryzuj膮cych
wyra偶enie: 8, 4, 11, 9, 8, 11, 5, 7, 13,9)
(4) Bierzemy dziesi臋膰 pierwszych liczb pierwszych i mno偶ymy je poprzez
podniesienie ka偶dej do pot臋gi r贸wnej liczbie koduj膮cej odpowiedni symbol w
wyra偶eniu. Liczy pierwsze to: 2, 3, 5, 7, 11, 13, 17, 19, 23, 29.
(5) Mamy zatem: ("x) (x = sy) = 28 * 34 * 511* 79 * 118 * 1311* 175* 197 * 2313 * 299
Ten spos贸b kodowania jest podobny do kodu ASCII w komputerach. System G koduje
jednak znaki arytmetyczne z wielu poziom贸w. Jest to pierwszy element umo偶liwiaj膮cy
skonstruowanie dowodu o niezupe艂no艣ci. O drugim  za tydzie艅.
http://kognitywistyka.net
5


Wyszukiwarka