PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIA
BACHTIN
Michaił Bachtin, Problem gatunków mowy, w: tegoż, Estetyka twórczości słownej.
Rozdział I Sformułowanie problemu i określenie gatunków mowy
Zaczyna od tego, że jest coś takiego jak ogólnonarodowa jednośd języka  i nie niszczy jej
nawet to, że w różnych dziedzinach życia używany w różny sposób tego języka. Język jest
używany w postaci wypowiedzi: pisemnych i ustnych. Wypowiedzi te określają cele, jakie
chce przekazad dany użytkownik za pomocą:
·ð treÅ›ci tematycznej,
·ð stylu (wybór sÅ‚ownych, frazeologicznych etc. Å›rodków jÄ™zykowych),
·ð budowy kompozycyjnej.
Te 3 elementy są nierozłączne w wypowiedzi!
Zgoda, mówi Bachtin, każda wypowiedz
jest indywidualna w jakimś stopniu, ale w języku
zostały wypracowane specjalne, względnie trwałe typy takich wypowiedzi. Nazywa je:
GATUNKAMI MOWY(ich cechy charakterystyczne to bogactwo i różnorodnośd). (Dalej będę
je w skrócie określad jako GM).
Do GM należy zarówno krótka replika dialogowa, jak i list czy zbiór dokumentów służbowych.
Wydaje się więc, że skoro GM mają tyle postaci i różnych funkcji, to same w sobie są puste i
abstrakcyjne. Ha. Bachtin Wam pokaże, że jest inaczej!
Badacze do tej pory zajmowali siÄ™ tylko gatunkami literackimi, chod od antyku badaniami
objęli też gatunki retoryczne.
WczeÅ›niej potocznymi gatunkami mowy zajmowaÅ‚a siÄ™ szkoÅ‚a de Saussure a (I rok, NOJ Jð),
ale Bachtin wyniośle stwierdza, iż ich badania nie mogły doprowadzid do poprawnego
określenia ogólnojęzykowej natury wypowiedzi.
Bachtin podkreśla odrębnośd:
·ð gatunki prymarne (proste)  np. repliki potocznego dialogu. WyksztaÅ‚cone w
bezpośrednim komunikowaniu się. Bezpośrednie odniesienie do realnej
rzeczywistości to ich cecha.
·ð gatunki wtórne (zÅ‚ożone)  np. powieÅ›ci, dramaty, wszelkie typu studia naukowe.
Absorbują gatunki proste i z nich tworzą się złożone.
Bachtin stawia sobie za cel określenie istoty wypowiedzi na drodze analizy i prostych i
złożonych gatunków.
Jeżeli jakiś lingwista będzie na tyle & nierozważny, że zignoruje istotę wypowiedzi, to
zaprowadzi go to do formalizmu, nadmiernej abstrakcyjności, zafałszowania badao,
osłabienia więzi języka z życiem i schizofrenii. Strzeżcie się!
Styl w wypowiedziach:
·ð Å‚Ä…czy siÄ™ nierozerwalnie z GM i wypowiedziÄ…,
·ð może odzwierciedlad indywidualnoÅ›d mówiÄ…cego,
·ð najlepszym przykÅ‚adem sÄ… wypowiedzi artystyczne, bo tam indywidualizacja stylu jest
nadrzędnym warunkiem,
·ð najmniej dogodne do badania stylu sÄ… dokumenty typu: podanie o akademik na rok
2010/2011, czyli wszelkiej maści urzędowe papiery.
1
PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIA
BACHTIN
W tym miejscu Bachtin wprowadza pojęcie gatunków tzw. konkretnych, względnie trwałych
pod względem tematycznym, kompozycyjnym i stylistycznym, kształtującym się w
zależności od funkcji.
A Styl jest elementem gatunkowej jedności wypowiedzi. Znaczy styl należy do gatunków
mowy.
Stylistyka a gramatyka
Zasadniczo różnią się od siebie, chod w niektórych przypadkach granica między nimi zanika.
Można powiedzied, że na obszarze konkretnego języka te zjawiska raz się schodzą, raz
rozmijajÄ….
Rozdział II wypowiedz
jako jednostka językowego porozumiewania się i jej odmiennośc od
jednostek języka (lecę punktami, bo tak nudzi, że inaczej tego nie pogrupuję)
·ð Komunikatywna funkcja jÄ™zyka = wyrażanie indywidualnego Å›wiata mówiÄ…cego
·ð JÄ™zyk jest rozpatrywany z punktu widzenia mówiÄ…cego
·ð JÄ™zyk w gruncie rzeczy wymaga tylko mówiÄ…cego i podmiotu o którym mówi
·ð Generalnie Bachtin krytykuje schematy De Sosira, gdzie jest dwoje: mówiÄ…cy i
słuchający ( schematy te nie są kłamliwe, ale nie odpowiadają określonym aspektom
rzeczywistości ) mówi o nich też per  naukowa fikcja
·ð Å»ywa mowa, żywa wypowiedz
na charakter współodpowiadający
·ð MówiÄ…cy nie oczekuje aktu biernego, lecz odpowiedzi, zgody, współczucia, sprzeciwu
·ð Bachtin zauważa, że do tej pory nikt nie przeksztaÅ‚ciÅ‚ nieokreÅ›lonego sÅ‚owa  mowa ,
które może oznaczad język, mówienie, pojedyncza wypowiedz
jak i szereg
wypowiedzi
·ð PodkreÅ›la znów, że maÅ‚o jest badao nad gatunkami mowy (bardzo go to widac smuci)
·ð NieokreÅ›lonoÅ›d, zagmatwanie, niesprecyzowanie to wynik IGNOROWANIA faktycznej
jednostki obcowania językowego, jaką jest WYPOWIEDy

·ð Chociaż wypowiedzi siÄ™ różniÄ… miÄ™dzy sobÄ… wielkoÅ›ciÄ…, treÅ›ciÄ…, to wszystkie majÄ…
WYRAZISTE GRANICE, którymi Bachtin chce teraz zając się szczegółowo
o Granice owe wyznacza zmiana podmiotów mowy (po polsku: mówiących).
o Czy to replika dialogowa, czy obszerna powieśd, każda ma absolutny początek
i absolutny koniec
o Wypowiedz
nie jest jednostkÄ… umownÄ…, lecz realnÄ…
o Dialog  klasyczna forma językowego porozumienia
o TrochÄ™ inaczej jest ze zdaniem, bo  Zdanie jako jednostka jezyka jest
całkowicie pozbawiona granic, które wydziela zmiana podmiotów mówiących,
bo nie wchodzi ono w bezpośredni kontakt z rzeczywistością
o W gatunkach naukowych i artystycznych granice piętno indywidualności
autora odciśnięte na utworze
·ð Teraz dwie główne cechy wypowiedzi:
o Zmiana podmiotów mowy, która wyznacza jej kształt i granice
o Zwieoczenie wypowiedzi CZYLY
żð Wyczerpanie podmiotowe i znaczeniowe (nie ma już o czym gadad)
2
PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIA
BACHTIN
żð Typowe kompozycyjno-gatunkowe formy zwieoczenia (jakieÅ›
specyficzne sygnały, typu: no to Nara lub zapraszam na wrzesieo)
żð W każdej wypowiedzi powinna byd też do uchwycenia jÄ™zykowa wola
mówionego
·ð Teraz bÄ™dzie o: STAA
YCH FORMACH GATUNKOWYCH WYPOWIEDZI
·ð Mówimy wyÅ‚Ä…cznie przy użyciu okreÅ›lonych gatunków mowy tzn. nasze wypowiedzi
posługują się względnie trwałymi i typowymi formami konstruowania całości
·ð BÄ™dÄ…c już bachorem uczymy siÄ™ nadawad naszym wypowiedziom formÄ™ gatunkowÄ…,
potem słysząc cudzą mowę identyfikujemy jej gatunek
·ð Najbardziej standardowe gatunki mowy to: powitania, pożegnania, pozdrowienia,
życzenia urodzinowe, gratulacje
·ð GM jest dużo, ich mnogoÅ›d zależy od sytuacji, pozycji spoÅ‚ecznej, osobistych
stosunków między partnerami rozmowy
·ð IndywidualnoÅ›d mówiÄ…cego ukazuje siÄ™ w jego ekspresji (np. chÅ‚odne powitanie),
może też świadomie mieszad gatunki np. wita się oficjalnie z kimś z rodziny  IRONIA
·ð Wyróżnia też gatunki takie jak: konwersacja salonowa, rozmowy biesiadne lub
intymne, między przyjaciółmi i w rodzinie itd.
·ð Zdanie  perÅ‚a: Aby swobodnie stosowad gatunki trzeba je najpierw dobrze
opanowad.
·ð PrzykÅ‚ad z Bachtina: KtoÅ› kto umie prowadzic wykÅ‚ady naukowe, rozmawiac o
literaturze, może w codziennej gadce mied problemy, bo nie zna repertuaru form
towarzyskich
·ð PrzykÅ‚ad z Suleja (akurat z tych zajÄ™c):
o  Idę ze znajomą przez las na UKSW, a że to koniec marca, to już zaczyna się
robic ciepło, wiosna. Rzucam więc tak od niechcenia, aby nawiązac rozmowę:
Oooo jak zielono, tydzieo temu jeszcze liści nie było na drzewach& , a ona: ależ
te ptaki mordy drą (teraz wskazany jest śmiech)
·ð Bachtin kontynuuje pojazd na jÄ™zykoznawców
o Bo oni widzą w wypowiedzi jedynie kombinację form czysto językowych
(leksykalno-gramatyczne) i nie widzÄ… w nich nic do zbadania
o Bachtin grozi: jak nie będziecie ignorowad gatunki mowy, to zatrze się granica
między wypowiedzią a zdaniem!!!
·ð Wypowiedz
absolutnie neutralna nie jest możliwa, albowiem nawet tak
 bezmyślne z pozoru komunikaty jak: O, Słooce na niebie! są do kogoś skierowane
w jakimś celu, np. że w domyśle chodz
ze mnÄ… na spacer.
·ð Teraz pojawia siÄ™ cudowna grupa: Gatunki mowy wartoÅ›ciujÄ…ce :D! Oto przykÅ‚ady:
o Cymbał!
żð Zuch z Ciebie!
·ð Haoba!
o Pogrom romantyczny!
·ð Niektórym wyrazom, samym w sobie, przypisuje siÄ™ jakieÅ› emocjonalne zabarwienie,
otoczkę stylistyczną (bez względu na intencje użytkownika)
3
PROBLEM GATUNKÓW MOWY MICHAIA
BACHTIN
·ð Gatunkowa ekspresja sÅ‚owa jest bezosobowa, podobnie jak bezosobowe sÄ… gatunki
mowy (bo stanowiÄ… typowe formy indywidualnych wypowiedzi, a nie same
wypowiedzi). Wyrazy języka są niczyje (a więc wszystkich!)
·ð EkspresjÄ™ naszej mowy wyznacza nie tylko treÅ›d, lecz również cudze wypowiedzi na
ten temat (odpowiadamy na nie i z nimi polemizujemy). W pojedynczej wypowiedzi
sÄ… echa dialogu.
·ð Wypowiedz
jest jak ogniwo w Å‚aocuchu  nie rozdzielad od innych ogniw-
wypowiedzi!
·ð W wypowiedziach ważny jest stopieo zażyÅ‚oÅ›ci podmiotów mówiÄ…cych
·ð W stylach intymnych wyraża siÄ™ on niejako dążeniem do utożsamienia siÄ™ mówiÄ…cego
z adresatem
·ð InnÄ… ważnÄ… cechÄ… wypowiedzi jest skierowanie do kogoÅ›, zaadresowanie( bez tego
nie istnieje)
·ð Każdy gatunek mowy wypracowaÅ‚ wÅ‚asnÄ…, okreÅ›lajÄ…cÄ… go jako gatunek koncepcjÄ™
typowego adresata
4