Jarosław Przeperski
www.kgr.org.pl
Ekologiczny model pomocy rodzinie na przykładzie metody  Konferencja Grupy
Rodzinnej (KGR) .
Wsparcie rodziny w jej funkcjach jest w wielu przypadkach koniecznością.
Obserwujemy nasilanie się zjawisk negatywnych, a wiele rodzin wydaje się nie znajdować
adekwatnego do skali problemu rozwiązania. Nie staje przed nami pytanie: czy pomagać, bo
jest to oczywiste, ale pytanie o to, jak pomagać. Istotną odpowiedzią może okazać się
zaprezentowanie ciekawego modelu pracy z rodziną jakim jest Konferencja Grupy Rodzinnej
 co jest celem niniejszego artykułu.
Przemiany systemu pomocy dziecku i rodzinie.
Żyjemy w czasach, kiedy konieczne jest szukanie nowego modelu pomocy rodzinie.
Takie poszukiwania nie są specyfiką polską ponieważ wiele państw usiłuje wykorzystać nowe
metody prowadzące do skuteczniejszej ochrony i zapewnienia opieki dzieciom. Sprawy nie
ułatwiają społeczne oczekiwania artykułowane przez media przy okazji kolejnych dziecięcych
tragedii. Niestety, nie istnieje jedyny patent na sukces a przemiany, głównie te
mentalnościowe, zabierają więcej czasu niż trzyminutowa relacja telewizyjna.
Istotnym faktem jest kiełkująca świadomość, że do skutecznej pomocy dziecku
konieczna jest pomoc jego rodzinie. System, który kształtował się przez wiele lat w Polsce
opierał się przede wszystkim na interwencji. Podstawą tego systemu było przekonanie 
zresztą bardzo często obecne także w dzisiejszej praktyce  że jedyną alternatywą dla
zabezpieczenia interesów dziecka jest jego odizolowanie od rodziny biologicznej i otoczenie
specjalistami. Oczywiście będziemy spotykać się w praktyce z takimi przypadkami gdzie
jedynym wyjściem będzie umieszczenie dziecka w systemie opieki zastępczej. Z moich
wieloletnich, choć subiektywnych obserwacji wychowawcy w Pogotowiu Opiekuńczym
wynika, że wiele rodzin zasługuje na to, by przy wsparciu ze strony  pomagaczy spróbować
samodzielnie zmierzyć się z problemami.
Podobne kierunki wytyczała reforma systemu opieki nad dzieckiem. Z dwóch jej
filarów jeden - rodzinne formy opieki zastępczej - wydaje się systematycznie, choć nie bez
trudności budowany, natomiast drugi - środowiskowe wsparcie rodziny, profilaktyka - jest
niestety, ciągle na etapie dyskusji i pilotażowych projektów prowadzonych przez zapaleńców.
Jest rzeczą słuszną przekształcać system w kierunku rodzinnych form opieki zastępczej.
Jednak trzeba tu zwrócić uwagę na to, że priorytetem, niestety bardzo mocno zapomnianym,
powinno być zmniejszanie, poprzez działania podejmowane w środowisku lokalnym na rzecz
rodziny liczby dzieci korzystających z opieki zastępczej (Kaczmarek 2004).
Ekologiczny model pomocy rodzinie
Nowa jakość w pomocy społecznej, systemie sprawiedliwości powinna wynikać z
zastosowania modelu ekologicznego. W odróżnieniu od nuklearnego modelu pomocy
dziecku, model ekologiczny będzie w procesie pomocowym uwzględniał szersze środowisko
dziecka w jakim się znajduje. Obecnie w większości krajów wprowadzane są rozwiązania w
których podstawą systemu pomocy dziecku jest ukierunkowanie na pracę z nim w środowisku
i wpieranie jego naturalnego środowiska opiekuńczo  wychowawczego. Wyniki badań
naukowych wyraz
nie wskazują, że pomoc dziecku jest skuteczna kiedy jest jednocześnie
pomocą skierowaną ku rodzinie (McCroskey, Meezan, 1998). W Danii, krajach
skandynawskich dzieci zaniedbane i idące w kierunku demoralizacji są objęte działaniami
terapeutycznymi w klubach środowiskowych, ogniskach terapeutycznych itp. W terapię są
angażowani także rodzice i dopiero kiedy te działania nie skutkują, opiekę przejmują rodziny
zastępcze lub rodzinne domy dziecka (A
oziński, 2003).
Konferencja Grupy Rodzinnej jako propozycja nowego spojrzenia na pomoc rodzinie.
Egzemplifikację takiego sposobu myślenia może stanowić przykład Konferencji Grupy
Rodzinnej. Metoda ta została podpatrzona u Maorysów, rdzennych mieszkańców Nowej
Zelandii (Maxwell, Morris, 1994), choć taki sposób rozwiązywania problemów był
charakterystyczny dla społeczności gdzie nie zanikły silne więzy pomiędzy członkami
rodziny, społeczności lokalnej.
Konferencja Grupy Rodzinnej (KGR) jest spotkaniem jak największej liczby
członków rodziny i osób bliskich dla rodziny w celu próby rozwiązania problemu jaki
się w niej pojawił (Przeperski, 2004).
Jest szansą daną rodzinie, jako pierwszej instytucji odpowiedzialnej za nią samą, na
podjęcie samodzielnej próby zmierzenia się z problemem, często przed podjęciem działań
przez pomoc społeczną czy wymiar sprawiedliwości.
Wraz z upowszechnianiem KGR pojawia się coraz więcej teoretycznych opracowań
dotyczących metody. D. Crampton z USA wyróżnił cztery poziomy reakcji na sytuację, w
której dziecko jest pozbawione opieki lub znajduje się w sytuacji zagrożenia. Wpisał on KGR
w piramidę odpowiedzialności za zapewnienie ochrony i opieki dziecku (Crampton, 2004).
Pierwszy poziom - podstawa piramidy - charakteryzuje się tym, że działania na rzecz
zapewnienia dziecku bezpieczeństwa i opieki są podejmowane w ramach odpowiedzialności
podejmowanej przez społeczności lokalne czy sąsiedzkie. Będą tu także lokowane działania
dalszej rodziny i przyjaciół rodziny. W polskich warunkach przykładem takiego działania
może być pomoc emerytowanej cioci młodocianej matce, czy pomoc społeczności wiejskiej
pogożelcom.
Na drugim poziomie piramidy umieszczone są działania wykorzystujące jako
narzędzie zapewnienia bezpieczeństwa i opieki dziecku, które nie opuszcza swojej rodziny
podstawowej Konferencję Grupy Rodzinnej. Działania zmierzające do zwołania konferencji
powinny być podjęte dopiero w momencie kiedy możliwości społeczności lokalnej są
niewystarczające do zapewnienia dziecku bezpieczeństwa. Dobrze jest, jeżeli na tym
poziomie inspiratorami KGR nie będą profesjonaliści związani z systemem pomocy ale
przedstawiciele społeczności lokalnej.
W złożonych przypadkach Konferencja Grupy Rodzinnej powinna służyć
umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej spokrewnionej, lub - jeżeli jest to całkowicie
niemożliwe - w rodzinie zastępczej niespokrewnionej. Warto zauważyć, że także w tym
przypadku cała rodzina jest angażowana w podjęcie decyzji dotyczącej dziecka stanowiącego
jej integralną część. Umieszczenie na trzecim poziomie piramidy sugeruje, że takich
przypadków powinno być zdecydowanie mniej niż na poziomach pierwszym i drugim.
Dopiero na szczycie piramidy Cramptona pomoc społeczna będzie interweniować w
celu umieszczenia dziecka poza rodziną prowadząc czynności zmierzające do ograniczenia
lub pozbawienia rodziców praw rodzicielskich.
Tak szerokie wprowadzanie metody Konferencji Grupy Rodzinnej ma służyć
zahamowaniu procesów dezintegracji tradycyjnych struktur rodzinnych i wzrastającej ilości
młodych ludzi żyjących poza swoją rodziną. Może także mieć znaczący wpływ na skrócenie
czasu przebywania dzieci poza rodzinami w zastępczych formach opieki. Pozwoli także na
zmiany idące w kierunku redukowania interwencji ze strony agend państwowych, kładąc
jednocześnie większy nacisku na współudział współodpowiedzialność społeczności lokalnej,
sąsiedzkiej i rodzinnej (Barbour, 1991).
Filozofia KGR
Implementacja metody KGR opiera się na ekologicznym modelu pomocy rodzinie.
Obejmuje swym działaniem całe środowisko dziecka. W rozwiązanie problemu angażowani
są nie tylko rodzice dziecka, ale wszystkie osoby, które są z nim związane (wyłączając z fazy
prywatnego czasu rodziny przedstawicieli systemu pomocy). Na spotkaniu znajdą się także
wujkowie, ciocie, kuzyni, ale także bliska sąsiadka, czy inna zaprzyjaz
niona z rodziną osoba.
przypadek Państwa Nowaków:
Koordynator otrzymuje zgłoszenie od pracownika socjalnego. W rodzinie zastępczej u
schorowanej babci (od strony ojca) znajduje się trójka dzieci (6,8,11 lat). Oboje rodzice
odbywają karę pozbawienia wolności. Babcia jest schorowana (istnieje obawa, że umrze) i
trudno jej poradzić sobie z opieką nad wnukami. W pierwszej chwili wydaje się, że sytuacja
jest beznadziejna i nie ma z kim przygotować konferencji. Okazuje się jednak, że na spotkanie
przybywają: siostra ojca z mężem i dziećmi (rodzina dobrze funkcjonująca, z domkiem
jednorodzinnym), młodsza siostra babci z mężem (emerytowana pielęgniarka), konkubina
zmarłego drugiego syna babci (wspomagała babcię do czasu KGR - drobny handlowiec) z
synem  student pedagogiki, sąsiadka (drobny handlowiec), babcia i dziadek (od strony
matki)  emeryci.
Rodzina Nowaków, jak się szczęśliwie okazało, ma w sobie ogromny potencjał, który
został wykorzystany, by stworzyć bezpieczny i realny plan pomocy dzieciom. W podejściu
tradycyjnym opartym na modelu nuklearnym w kręgu zainteresowania znalazłaby się
najprawdopodobniej babcia (jako rodzina zastępcza współpracowała z MOPR 5 lat) i
ewentualnie rodzice. W związku z ich sytuacją trudno byłoby oczekiwać sensownych
rezultatów i naturalne byłoby umieszczenie dzieci w placówce po śmierci babci.
Podejście ekologiczne zasadza się także na przekonaniu, że w rodzinie jest bardzo
duży potencjał pozwalający na rozwiązanie danego problemu. Często bezzasadne jest
niszczenie struktury rodziny kiedy wystarczy jedynie impuls do zmierzenia się z
trudnościami. O takiej formie wsparcia rodziny mówi zasada pomocniczości. Polega ona tym,
że różne instytucje społeczne nie powinny wyręczać osób (lub podległych sobie struktur) w
wypełnianiu ich zadań i aktywności. Jeśli poszczególne osoby, rodziny mogą same, z własnej
inicjatywy i własnymi siłami, wypełniać swoje społeczne zadania, to powinno się im
pozwolić na działanie i je ułatwiać. Instytucje społeczne powinny interweniować jedynie
wtedy, gdy niezbędna jest pomoc, by zadania społeczne wypełnić w możliwie najlepszy
sposób. (por. Kompendium Katolickiej Nauki Społecznej nr 186).
Konferencja Grupy Rodzinnej zasadza się na przekonaniu, że poszczególni
członkowie rodziny są połączeni specyficznymi więzami emocjonalnymi, które są
nieosiągalne dla osób spoza niej. Rodziny składają się z osób, które w najwyższym stopniu
rozpoznają jej specyficzne struktury, identyfikują jej wewnętrzne dynamizmy i sposoby
podejmowania decyzji. Rodzina posiada także informacje, których osoba spoza rodziny może
nigdy nie uzyskać  włączając w to rodzinne sekrety, często bezpośrednio związane z
sytuacją w jakiej znalazło się dziecko. W Konferencji Grupy Rodzinnej rodzina jest
spostrzegana jako  ekspert .
Ze strony systemu pomocy w KGR występować będzie osoba zgłaszająca (pracownik
socjalny, kurator sądowy, policjant, pedagog szkolny), która na co dzień pracuje z rodziną i
która proponuje rodzinie udział w konferencji. Na samo spotkanie może być zaproszony także
specjalista związany z problemem jaki się w rodzinie pojawił (terapeuta uzależnień, pedagog,
przedstawiciel organizacji społecznych itp.). Kluczową osobą w organizacji będzie
koordynator KGR. Koordynator powinien być osobą niezwiązaną zawodowo i osobiście z
członkami rodziny uczestniczącej w konferencji. Poczucie neutralności koordynatora
powinno także dotyczyć jego zaangażowania w procesie rozwiązywania problemu przez
rodzinę. Jego zadaniem nie jest radzenie jak rozwiązać problem, a jedynie zachęcenie rodziny
do przybycia na konferencję i stworzenia planu rozwiązania sytuacji problemowej.
Najważniejsze jest, aby rodzina czuła, że ona jest organizatorem konferencji a koordynator
jedynie zbiera ustalenia lub, jeżeli jest taka potrzeba, negocjuje je między członkami rodziny.
Przyjęcie takiej postawy jest bardzo trudne dla zawodowych  pomagaczy dlatego część
projektów np. w Holandii angażuje się jako koordynatorów osoby ze społeczności lokalnych
(np. listonosz, agent nieruchomości itd.).
Metoda Konferencja Grupy Rodzinnej
a. przygotowanie
Konferencja Grupy Rodzinnej jest metodą, która dość powszechnie funkcjonuje w
systemach pomocy dziecku w wielu krajach i w związku z tym jest stosunkowo dobrze
opracowana pod względem merytorycznym.
Przygotowanie do konferencji składa się z dwóch etapów. Za pierwszy, krótszy,
odpowiedzialna jest przede wszystkim osoba zgłaszająca. Jej zadanie będzie polegało na
wstępnej kwalifikacji rodziny do uczestniczenia w KGR. Ważnym elementem jest uzyskanie
zgody rodziny na udział w konferencji. Bardzo istotne jest, aby rodzina od początku miała
poczucie, że jest odpowiedzialna za przygotowanie i rezultaty konferencji.
Po tym wstępnym etapie do rodziny przydzielany jest koordynator KGR, który
wspomaga rodzinę w przygotowaniu spotkania. Ten etap jest najdłuższym i kluczowym dla
rozwiązania sytuacji problemowej. Dobre wykorzystanie czasu przygotowania w znaczący
sposób wpływa na jakość planu stworzonego przez rodzinę. W tym czasie koordynator
pomaga w ustaleniu listy zaproszonych osób, sposobu ich zaproszenia, ustala z rodziną
materialną stronę spotkania (czas, miejsce, posiłek itp.). Ważną rolą będzie także
przygotowanie przez koordynatora osoby zgłaszającej i specjalistów.
b. dzień konferencji/spotkania
Spotkanie rodziny obejmuje trzy fazy:
1. dzielenie się informacjami
Po wprowadzeniu koordynatora osoba zgłaszająca np. pracownik socjalny przedstawia
sytuację w jakiej znalazła się rodzina. Prezentuje mocne strony rodziny, ale także obawy jakie
niesie zaistniała sytuacja. Celem jest przedstawienie rodzinie możliwie pełnej informacji o
sytuacji rodziny. Ważne jest, by wszyscy członkowie usłyszeli w jednym czasie i miejscu, od
jednej osoby na czym polega problem, ponieważ stan wiedzy o danej sytuacji może być różny
w przypadku poszczególnych członków rodziny. W tej części konferencji ważna jest także
możliwość zadawania dodatkowych pytań osobie odpowiedzialnej za rodzinę z ramienia
systemu pomocy. Członkowie rodziny nie powinni się dzielić swoimi informacjami na temat
problemu  czyni to jedynie osoba zgłaszająca. Jest to również czas na przypomnienie, że
zadaniem rodziny jest stworzenie bezpiecznego planu dla dziecka, akceptowanego przez
przedstawiciela systemu pomocy dziecku, tu reprezentowanego przez osobę zgłaszającą.
2. prywatny czas dla rodziny
Jest to czas, w którym rodzina pozostaje sama. Pracownik socjalny, koordynator i inne
niespokrewnione osoby opuszczają pomieszczenie, w którym rodzina uczestniczy w
konferencji. W tym czasie rodzina rozważa uzyskane informacje, poszukuje optymalnych
rozwiązań. Odpowiadając na pytania przekazane przez koordynatora sporządza plan pomocy
dziecku i rodzinie znajdującej się w potrzebie. W tym czasie koordynator i pracownik
socjalny oczekują na zakończenie tej części konferencji w innym pomieszczeniu.
Prywatny czas dla rodziny jest charakterystyczną cechą metody Konferencja Grupy
Rodzinnej. W praktyce często same rodziny chciałyby zaprosić przedstawiciela systemu
pomocy, koordynatora do stworzenia wspólnego planu. Jednak przyjęcie takiej propozycji jest
zaprzeczeniem idei, według której to rodzina ma samodzielnie stworzyć plan.
Ewaluacje poszczególnych projektów pokazują, że większość rodzin tworzy w czasie
spotkania plany, które rzeczywiście służą rozwiązaniu sytuacji rodzinnej.
W planach znajdują się bardzo praktyczne rozwiązania np. w opisanej wyżej rodzinie
Nowaków siostra babci będzie zapraszać dzieci na niedzielny obiad, ciocia wprowadzi się na
2 tygodnie, aby nadrobić z dziećmi zaległości szkolne, syn konkubiny zobowiązał się do
zapisania i odprowadzania chłopca na zajęcia hokeja, siostra ojca wez
mie dzieci na ferie itd.
W innym przypadku dotyczącym przemocy ze strony uzależnionego ojca, ten zamiast trafić
do więzienia, został zabrany do domu swojego brata. Brat zobowiązał się do wsparcia
uzależnionego w odpowiedniej dla niego terapii.
3. zaakceptowanie (lub nie) planu stworzonego przez rodzinę
Jeżeli pracownik socjalny zgadza się z planem, głównie pod względem bezpieczeństwa
dla dziecka i rodziny, ustala sposoby wprowadzenia go w życie. Ważne jest tu podkreślenie,
że plan nie ma być odpowiedzią na oczekiwania i projekcje osoby zgłaszającej. Jest to wynik
pracy rodziny i jest wypadkową pomysłów wszystkich osób uczestniczących w procesie
decyzyjnym. Akceptacja lub odrzucenie może jedynie dotyczyć sytuacji związanych z
zabezpieczeniem podstawowych interesów dziecka.
c. po konferencji
Koordynator przekazuje każdemu uczestnikowi konferencji kopię sporządzonego
planu. Przyjęcie planu przez rodzinę jest formą zobowiązania wobec jego postanowień. Od
tego momentu wszyscy członkowie angażują się w realizację planu
Zakończenie konferencji nie jest jednoznaczne z zakończeniem pracy z rodziną. Na
tym etapie koordynator wycofuje się, a zadanie to podejmuje osoba zgłaszająca. Kontrola
realizacji planu jest prowadzona zarówno przez rodzinę, jak i instytucję. Przekazanie rodzinie
funkcji kontrolnej jest także jednym z fundamentów metody. Na ogół wyznacza się z rodziny
jedną osobę, która regularnie udziela informacji pracownikowi socjalnemu o stopniu
wypełniania poszczególnych ustaleń oraz, w razie potrzeby, zwraca się do niego z prośbą o
pomoc. Osoba ta w razie konieczności może również zaproponować ponowne
zorganizowanie Konferencji Grupy Rodzinnej.
W jakich sytuacjach stosowana jest metoda Konferencji Grupy Rodzinnej?
Można tu zaryzykować stwierdzenie, że niewiele przypadków problemów rodzinnych
nie nadaje się, by zmierzyć się z nimi przy pomocy tej metody. Wychodząc z założenia, że nie
jest to metoda, która w razie niepowodzenia eliminuje tradycyjny system pomocy, prawie
każdej rodzinie powinno przysługiwać prawo do ostatecznej próby rozwiązania jej
problemów samodzielnie. W praktyce najczęściej stosowana jest w pomocy społecznej i
wymiarze sprawiedliwości. Bardzo dobre rezultaty osiągane są w sytuacji konieczności
zapewnienia opieki dziecku (w przypadku uzależniania rodziców, odbywania kary
pozbawienia wolności, dużej niewydolności wychowawczej, pracy za granicą, starzejącej się
rodziny zastępczej itp.).
Coraz częściej KGR stosowana jest także w przypadkach przemocy w rodzinie,
popełniania przez dzieci i młodzież czynów karalnych (Wright, 1999).
Nowym polem zastosowania KGR jest problem opieki nad chorymi terminalnie
(dzieci, dorośli), osobami starszymi, gdzie główny problem będzie koncentrował się wokół
zorganizowania opieki i wsparcia najbliższej rodziny. Dla przykładu wprowadzony
pilotażowy projekt w hrabstwie Essex dla osób chorych psychicznie dał wymierne wyniki w
postaci znaczącego spadku powtórnych hospitalizacji chorych osób.
Szukając rozwiązań trudnych sytuacji jakie pojawiają się w szkołach problemy
związane z trudnościami w nauce, opuszczaniem zajęć szkolnych w wielu krajach KGR jest
stosowana przez resort edukacji.
Konferencja Grupy Rodzinnej w Polsce
W Polsce poszerza się grono osób zainteresowanych wprowadzaniem KGR do
praktyki pracy z rodziną. Część osób zostało przeszkolonych do pracy tą metodą przez
trenerów holenderskich. Udało się także zainteresować współpracą we wprowadzaniu KGR
ośrodki w Anglii, Belgii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, które dały mocne wsparcie
merytoryczne i praktyczne polskiemu personelowi skupionemu przy projekcie
www.kgr.org.pl. Metoda ta jest skuteczna lecz nie da się jej stosować bez minimalnego
wsparcia strukturalnego. Pierwsze konferencje pokazały, że metoda z powodzeniem może być
zastosowana do aktywizowania polskich rodzin.
Na szerszą skalę rozpoczęty został pilotażowy projekt wdrażania KGR koordynowany
przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie. W niedługim czasie można
spodziewać się wyraz
nych rezultatów pokazujących przydatność tej metody. Wyraz
nym
owocem szkoleń przyszłych koordynatorów z małopolskiego jest formułowana przez nich
zmiana w sposobie patrzenia na rodzinę, jej potrzeby, docenienie, że może mieć dużo większe
zasoby niż to się wydaje przy powierzchownych kontaktach. Pojawiają się także obawy jak
włączyć KGR do codziennej pracy bez szkody dla dotychczasowego zakresu obowiązków.
Jak widać stoimy przed poważnym zadaniem, potrzebującym wsparcia wszystkich, dla
których rodzina jest istotna.
Należy także przestrzec, że choć metoda wydaję się prosta, to wiele lokalnych
projektów zakończyło się niepowodzeniem ze względu na brak dostatecznego przygotowania
osób odpowiedzialnych za projekt, koordynatorów. Obecnie wraz z zagranicznymi partnerami
jest przygotowywany system certyfikacji koordynatorów dostosowany do polskich
warunków.
Konferencja Grupy Rodzinnej nie jest oczywiście odpowiedzią na rozwiązanie
wszystkich problemów rodzin. Należy mówić o tej metodzie bardziej jako o szansie danej
rodzinom przed podjęciem tradycyjnych działań przez agendy państwowe. W realiach
polskich przeprowadzenie KGR (przygotowanie trwa ok. 3 tygodni) z pewnością nie zaburzy
w znaczący sposób tradycyjnego postępowania obejmującego rodzinę z problemem.
Niebagatelne jest też to, że jest to metoda, która pozwala w dość krótkim czasie na
przesunięcie poważnych środków budżetowych z opieki zastępczej na profilaktykę i na takie
metody jak KGR. Jednocześnie wzmaga odpowiedzialność poszczególnych rodzin za nie
same i pozwala wypracować skuteczne strategie radzenia sobie z problemami, które pojawią
się w przyszłości.
Bibliografia:
Barbour A., Family Group Conferences: Context and consequences, Social Work Reviev nr
3(4) 1991.
Kaczmarek M., Reforma systemu opieki zastępczej. Założenia a rzeczywistość (artykuł na
podstawie materiałów przygotowanych do publikacji w ramach badań ISP), Internet:
www.frs.pl/docs%5CDD3dlaNGO.doc.
Kompendium Katolickiej Nauki Społecznej, Kielce 2005.
A
oziński K., Kołchoz dziecięcy ,Tygodnik "Wprost", nr 1065 (27 kwietnia 2003).
Maxwell G.M., A.Morris, The New Zealand model of family group conferences, w: Alder C.,
Wundersitz J., Family conferencing and juvenile justice: the way forward or misplaced
optimism? Canberra 1994.
McCroskey J., Meezan W., Family-Centered Services: Approaches and Effectiveness, The
Future of Children Protecting Children from Abuse and Neglect nr 1 (8) 1998
Przeperski J., Konferencja Grupy Rodzinnej, Problemy Opiekuńczo  Wychowawcze nr 2
2006.
Wright M., Geneza i rozwój sprawiedliwości naprawczej, w: red. Czarnecka  Dzialuk B.,
Wójcik D., Mediacja. Nieletni przestępcy i ich ofiary, Warszawa 1999.
Notka o autorze
Jarosław Przeperski
koordynator KGR, współautor projektu www.kgr.org.pl, członek stowarzyszenia
koordynatorów KGR w Londynie, pedagog (UMK Toruń), teolog (UKSW Warszawa),
pracownik Centrum Wspierania Dzieci i Młodzieży  Młody Las w Toruniu, autor artykułów
z zakresu poradnictwa pastoralnego, ojcostwa, pomocy rodzinie.