Ref. 4 A. F. Chalmers, Czym jest to, co zwiemy nauką? Rodz. IX: Racjonalizm a relatywizm.
RACJONALIZM A RELATYWIZM
RACJONAIZM
Pogląd głoszący tezę o ponadczasowym i uniwersalnym kryterium, za pomocą którego można
oceniać względną wartość konkurencyjnych teorii
np. uniwersalnym kryterium dla indukcjonisty będzie stopień, w jakim dana teoria została
potwierdzona w indukcyjny sposób przez uznane fakty
dla falsyfikacjonisty będzie to stopień falsyfikowalności nie obalonych teorii
cechą tego kryterium jest:
 uniwersalność
 ahistoryczność
Odrzucenie teorii, które nie spełniają uniwersalnego kryterium, a wybieranie tylko takich, które
spełniają je najlepiej. Teorie spełniające wymogi kryterium uniwersalne są prawdziwe lub
prawdopodobne (czy też w przybliżeniu prawdziwe).
Teoriami naukowymi są tylko te teorie, które spełniają właśnie kryterium uniwersalne, zgodnie z tą
myślą, oczywiste jest stwierdzenie, że wysoką wartość posiada jedynie wiedza rozwijana zgodnie z
nim.
Proces rozwijania wiedzy, racjonaliści uznają za zbliżanie się do prawdy.
 Prawda, racjonalność, a więc i nauka, są dobre same w sobie
RELATYWIZM
Pogląd mówiący o tym, że prawdziwość sądów zależy do przyjętych założeń, poglądów i kultury w
jakiej  znajduje się (żyje) badacz, podejmujący próby rozwiązania danego problemu.
 nie ma jednej uniwersalnej i ahistorycznej racjonalności, która każe uznawać jedne teorie za
lepsze od innych
 ocena teorii zależy wyłącznie od jednostek lub społeczności, która dokonuje tej oceny
 cel poszukiwania wiedzy zależy od preferencji jednostki lub społeczności (każda z tych
jednostek lub społeczności może uznawać za wartościowe odrębne rzeczy, uznanie czegoś
za postępowe, jak również kryteria oceny wartości zależą od konkretnych jednostek lub
wspólnot, które je wyznają)
 tworzenie teorii (czyli wybory i decyzje podejmowane przez uczonych lub grupy uczonych
zależy od tego, co ONI uznają za wartościowe i ważne, a co można uzyskać drogą badań
psychologicznych, a wybory dokonywane przez społeczność zależą od hierarchii wartości
tej społeczności, którą można sprawdzić za pomocą badań socjologicznych
Rozróżnienie na:
 relatywizm odnoszący się do jednostek ludzkich (Pitagoras  człowiek jest miarą
wszechrzeczy )
 relatywizm odnoszący się do pewnych społeczności ludzkich (Kuhn  nie ma standardu
wyższego niż zgoda zainteresowanej społeczności )
 LAKATOS  RACJONALISTA
(1922  1974) węgierski fizyk, filozof i matematyk
związek teorii z intelektualizmem
Teza:  centralnym problemem filozofii nauki jest... problem ustanowienia uniwersalnych
warunków, w których teoria... jest naukowa"
potępianie relatywizmu
 metodologia naukowych programów badawczych lepiej służy jako narzędzie zbliżania się do
prawdy w naszym rzeczywistym świecie niż jakakolwiek inna metodologia
metodologia programów badawczych
zespoły teorii to programy badawcze
poszukiwanie optymalnej metodologii, będącej połączeniem tez przyjętych przez Poppera
(falsyfikacjonizm) i Kuhna (rewolucja naukowa)
teorie to zespoły teorii odnoszących się do wspólnych idei  twardego rdzenia, rdzeń programu
badawczego należy chronić przed falsyfikacją za pomocą hipotez pomocniczych, zamiast
zastanawiania się nad prawdziwością lub fałszywością danej hipotezy, Lakatos zastanawia się nad
postępowością i degeneracją całego programu badawczego.
Postępowy program badawczy prowadzi do zdumiewających i zaskakujących faktów. Program
degenerujący stanowi jego zupełne przeciwieństwo, nie rozrasta się nie odkrywa niczego nowego.
Wady teorii Lakatosa:
 z metodologii Lakatosa nie wynika, że należy przyjmować programy postępowe i porzucać
zdegenerowane
 jest możliwe, że program zdegenerowany stanie się kiedyś postępowy, ale można się o tym
przekonać po fakcie
 nauką jest tylko obszar badań, który spełnia wymogi metodologii programów badawczych
 tylko badania, przyjmujące główne cechy fizyki są nauką, jest zatem wyższą formą wiedzy
 tylko fizyka stanowi paradygmat racjonalności i dobrej nauki
KUHN  RELATYWISTA
(1922  1996) amerykański badacz nauk, twórca pojęcia paradygmatu naukowego
Kryteria służące rozpoznaniu  lepszej teorii:
 poprawność przewidywań (zwłaszcza ilościowych)
 równowaga między problemami ezoterycznymi i kwestiami codziennymi
 ilość różnych rozwiązań problemów
 prostota, zakres i zgodność z innymi specjalnościami
Kryteria te przyjmowane przez daną grupę naukową muszą polegać na analizie psychologicznej i
socjologicznej, zatem wartości danej teorii rozstrzygane są w świetle standardów danej grupy, a one
mogą się zmieniać wraz z kulturowym i historycznym otoczeniem tej grupy. Jednak znając te
kryteria, każdy z badaczy może je inaczej rozumieć, więc dozwolone jest podejmowanie różnych
decyzji w obrębie tej samej kwestii.
Wiedzę naukową możemy zrozumieć w pełni, znając dokładnie cechy tych grup, które je
wytwarzają i się nią posługują.
teorie jako struktury
rozwój nauki wg Kuhna:
pre-nauka, nauka normalna, kryzys, rewolucja, nowa nauka, kryzys
każda nauka ma własny paradygmat, który rozwija się zgodnie z założoną metodologią, kryzys
nauki wywołuje dążenia do utworzenia się nowego paradygmatu; jest to proces nieunikniony, który
się nie kończy
nauka- oparta na paradygmacie
nauka normalna to taka, w której możliwe są zmagania teoretyczne, pozwalające przekształcać
założenia paradygmatu, by dał się zastosować do nowych zjawisk, paradygmat powinien dawać
rozwiązanie, jeśli tak się nie dzieje, winą za taki stan rzeczy nie obarcza się samego paradygmatu, a
jedynie uczonego
istnieją również anomalie  nierozwiązane problemy badawcze, jeżeli jest ich zbyt wiele, a do ich
rozwiązania należy zastosować narzędzia i metody, które wykraczają poza założenia danego
paradygmatu, wówczas można mówić o kryzysie i rozwoju nowego paradygmatu
pseudo-nauka  brak paradygmatu, nie podtrzymuje tradycji nauki normalnej