CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Kształtowanie się i rozwój mowy dzieci w normie intelektualnej a dzieci
upośledzonych umysłowo
Autor: P.W.D APEX
25.05.2005.
Zmieniony 22.12.2009.
Etapy kształtowania i rozwoju mowy
"Mowa to czynność złożona, w której realizację - poza sferą słuchową - zaangażowanych jest wiele
struktur mózgowych kierujących oraz scalających pracę układów anatomicznych i funkcjonalnych
biorących bezpośredni udział w odbiorze i nadawaniu
mowy". H. Nartowska
Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa tej umiejętności w ciągu całego swojego
życia w kontaktach z ludz
mi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka jest podstawą w
kształtowaniu i rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu poznaje otaczający je świat, a dzięki
umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, pragnienia, uczucia oraz przeżycia.
Kształtowanie się mowy dziecka ma ścisły związek z jego rozwojem społeczno - emocjonalnym. Częste
kontakty werbalne z otoczeniem bogacą słownictwo, uczą prawidłowych zasad gramatycznych,
właściwego posługiwania się melodią, akcentem i rytmem wypowiedzi.
Tempo przyswojenia przez dziecko mowy i języka ojczystego jest różne. Pierwsze wyrazy pojawiają się w
pierwszym lub drugim roku życia, ale w niektórych przypadkach rozwój ten może być opóz
niony.
Rozwój mowy i języka ma charakter etapowy. Przykład periodyzacji rozwoju jest podany przez L.
Kaczmarka.1 Autor wyróżnił następujące etapy kształtowania się i rozwoju mowy:
- Okres przygotowawczy (wstępny lub zerowy) . Obejmuje on przedział "wieku" od 3 do 9 miesiąca życia
płodowego. W tym czasie u mającego przyjść na świat dziecka wykształcają się narządy mowne i
rozpoczyna się ich funkcjonowanie.
- Okres melodii (0 - 1 roku życia). W tym okresie pojawia się:
- głużenie - u dzieci zdrowych trwa w 2 - 3 miesiącu życia, a u dzieci upośledzonych w 4 - 13 miesiącu
życia.
- gaworzenie - u dzieci w normie - w drugim półroczu życia, a u dzieci upośledzonych - w zależności od
poziomu rozwoju psychofizycznego, może ono wystąpić nawet między 7 - 6 rokiem życia, to jest wtedy,
kiedy ich rozwój umysłowy odpowiada wiekowi inteligencji w przedziale od 4 - 11 miesiąca.
- Okres zdania (sygnału dwuklasowego). U dzieci zdrowych obejmuje trzeci rok życia (tu widać ogromny
postęp w rozwoju mowy), a u dzieci upośledzonych okres ten wyraz
nie się wydłuża - (4 - 13,5 rok życia).
W tym przypadku ważny jest wiek inteligencji, ponieważ wraz jego wzrostem rośnie zdolność
wypowiadania coraz to dłuższych
zdań.
- Okres wyrazu (1 -2 rok życia). U dzieci w normie obejmuje drugi rok życia, natomiast u dzieci
upośledzonych okres ten przypada na czas 18 miesiąca do 10 roku życia.
Etapy w kształtowaniu mowy obrazuje tabela 1.
Okresy rozwoju dziecka
Okres kształtowania mowy
Dz
więki
Słownictwo
forma wypowiedzi
Okres prenatalny
Etap przygotowawczy 0 – 9 miesiąca życia płodowego
Rozwój mózgu oraz narządów mowy ( nadawania i odbioru)
Okres niemowlęcy
Okres melodii (sygnału apelu)
0 – 1 roku życia
- głużenie
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:02
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
- gaworzenie
- echolachia
a e i
m b p d t
- krzyk,
- płacz
Okres poniemowlęcy
Okres wyrazu (sygnału jednoklasowego)
1- 2 rok życia
o u a e y
p b m t d n l k ś ć
Wypowiedzenia:
- jednoczłonowe
- wyraz- zdanie
- pseudozdanie
Okres zdania
(sygnału dwuklasowego)
2 –3 rok życia
a o u e y ę ą
p b m w f p b m w f
s z c
t d n i r
ś z
ć
k g x
s z c ń
800- 1500 wyrazów:
-rzeczowniki
-czasowniki
-przymiotniki
-liczebniki
-przyimki
-spójniki
-zaimki
-przysłówki
- wypowiedzenia dwuczłonowe
- zdanie z podmiotem i orzeczeniem
- zdania: oznajmujące,
rozkazujące,
pytające,
wykrzyknikowe
Okres przedszkolny
Okres swoistej mowy dziecięcej ( swoistych form językowych)
3 – 7 rok życia
s z c r
wymowa opanowana
3500 a nawet 7000 wyrazów (w zależności od środowiska wychowawczego)
Pełna umiejętność budowania wypowiedzi i posługiwania się formami, które obowiązują.
Kształtowanie się i rozwój mowy u dzieci upośledzonych umysłowo jest zwykle opóz
niony niż u dzieci w
normie rozwojowej. Sygnalizowany jest przez póz
niejsze pojawienie się gaworzenia, pojawienie się
pierwszych słów, ubogi zasób słownictwa, opóz
nienie w zakresie gramatycznej budowy zdań, artykulacji
głosek, itp.
Przyczyny opóz
nionego rozwoju mowy można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne.
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:02
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
Do przyczyn zewnętrznych zalicza się:
- oddziaływanie wychowawcze środowiska, np.: słabe zainteresowanie się dzieckiem i jego potrzebami;
- pozbawienie dziecka kontaktu z matką;
- nadmiar wzorców językowych, których dziecko nie jest w stanie opanować.
Wśród przyczyn wewnętrznych można wyróżnić:
- zaburzenie słuchu;
- upośledzenie umysłowe;
- organiczne uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego (OUN);
- zaburzenia metabolizmu (wadliwa przemiana materii wymiernie blokująca działanie na rozwój komórek
nerwowych, istotnych dla procesu rozwoju mowy).
Mniej ważnymi przyczynami mogą być:
- wady narządów głosowo - artykulacyjnych (rozszczepy podniebienia i warg );
- wady budowy krtani;
- sama czynność mówienia, zależna od precyzyjnych ruchów mięśni oddechowo - głosowo -
artykulacyjnych.
Opóz
nienie rozwoju mowy niesie za sobą niekorzystne następstwa, a mianowicie:
- brak odpowiedniej do potrzeb dziecka stymulacji ogólnego rozwoju, co prowadzić może do
upośledzenia umysłowego;
- zaburzenie w zachowaniu oraz jąkanie.
Dzieci z opóz
nionym rozwojem mowy zaczynają mówić około 3 lub 4 roku życia, ich artykulacja jest na
ogół słaba. Muszą być one pod stałą kontrolą i opieką foniatry lub logopedy, oczywiście przy wydatnej
współpracy rodziców.
Zaburzenia mowy u dzieci upośledzonych umysłowo
"Zaburzenia mowy są pewnym odstępstwem od ustalonej przez zwyczaj społecznej normy i polega na
tym , że albo nie umiemy właściwie zbudować wypowiedzi, albo też jej percypować''.
Innym terminem pochodnym jest wada wymowy. Termin ten stosowany jest do określania wadliwych
realizacji fonemów, odbiegających od ustalonej przez tradycje normy. Wada wymowy dotyczy zaburzeń
dz
więkowej strony wypowiedzi (elizje, zniekształcenia głosek , substytucje, itp.)
U dzieci upośledzonych umysłowo występują takie same zaburzenia mowy co u pełnosprawnych i
zdrowych, lecz są "bardziej złożone i nawarstwione". A. Szuniewicz pisze, że "kiedy różne rodzaje wad są
ze sobą sprzężone to mowa jest zupełnie zniekształcona. Zdaniem autorki, im upośledzenie głębsze, tym
wada wymowy jest na ogół cięższa, bardziej skomplikowana i trudniejsza do usunięcia". Należy więc
postawić pytanie: co jest przyczyną tych wad?
Liczne nieprawidłowości w rodzaju mowy u upośledzonych umysłowo spowodowane są uszkodzeniami
neurologicznymi tych układów, których prawidłowa budowa i funkcjonowanie decyduje o normalnym
rozwoju mowy. Najpoważniejsze przyczyny wad wymowy to choroby przebyte we wczesnym dzieciństwie
(np.: zapalenie opon mózgowych), wadliwa budowa narządów mowy oraz zaniedbania środowiska. Mowa
jest wzorem, według którego kontaktuje się mowa małego dziecka.
W logopedii spotyka się różne klasyfikacje wad i zaburzeń mowy. Zaburzenia mowy mogą być
rozpatrywane z dwóch punktów widzenia: etiologii i symptomatologii (objawy). Te oparte na kryterium
etiologicznym i patomechanizmach, mają na celu ustalenie z
ródła powstawania nieprawidłowości
utrudniających porozumiewanie się.
J. Styczek wyróżnia zaburzenia pochodzenia:
- egzogenne (zewnątrzpochodne - środowiskowe, wywołane przez czynniki społeczne);
- endogenne ( wewnątrzpochodne, o złożonej często patogenezie i trudnych do ustaleń
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:02
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
patomechanizmach).
Autorka wymienia następujące rodzaje wad wymowy, są to:
- dysglosja - spowodowana wadą zgryzu, rozszczepem podniebienia lub innymi nieprawidłowościami w
budowie narządów artykulacyjnych;
- dysglosja audiogenna - spowodowana upośledzeniem słuchu (głuchota, niedosłuch);
- dysatria - powstaje na skutek uszkodzenia dróg nerwowych wywołujących zaburzenia inerwacji mięśni
biorących udział w procesie mowy;
- dyslalia - opóz
nienie w przyswajaniu języka i mowy na skutek opóz
nionego kształcenia pewnych
struktur mózgowych;
- afazja - spowodowana uszkodzeniem tych obszarów kory mózgowej, które aktywnie uczestniczą w
procesie mowy;
- jąkanie;
- wady funkcjonalne (mutyzm, bradylalia, tachylalia);
- oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem
umysłowym.
Bardziej rozbudowaną klasyfikację zaburzeń mowy opracował L. Kaczmarek. Klasyfikacja ta uwzględnia
nie tylko objawy, ale i przyczyny powstałych zaburzeń. Zdaniem autora punktem wyjścia do ustalenia
rodzaju zaburzeń jest wypowiedz
, a przede wszystkim treść, forma językowa i substancja foniczna. W
następstwie tego, daje się wyróżnić zniekształcenia treści, formy językowej oraz substancji fonicznej w
obu płaszczyznach: suprasegmentarnej i segmentalnej.
Zniekształcenia treści obejmują zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji, brak logiki w budowanych
tekstach oraz zaburzenia ukierunkowania w myśleniu. Mogą być spowodowane chorobami psychicznymi i
epilepsją, chorobami naczyniowymi mózgu. Mają one związek z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu
języka oraz ze zniekształceniami substancji graficznej.
Zniekształcenia w zakresie formy językowej obejmuje pierwotny brak mówienia i rozumienia, czasem
również utratę obu tych zdolności przy nabytych uszkodzeniach mózgu, np.:
- afazja - utrata zdolności budowania tekstów słownych;
- agramatyzm - budowanie wypowiedzi z samych symboli bez uwzględnienia reguł gramatycznych;
- przejęzyczenia - pomyłka w wypowiedzi słownej i pisanej.
Zaburzenia substancji obejmują nieprawidłowości zarówno w płaszczyz
nie suprasegmentalnej,
przejawiające się w płynności wypowiedzi np.: jąkanie, tachylalia, bradylalia, giełkot, zaburzenia głosu
(afonia, dysfonia, fonasteria, rynolalia, utrata lub zatracenie zdolności postrzegania i odtwarzania
układów rytmicznych), jak w płaszczyz
nie segmentalnej, powodujące różnorodne wady artykulacyjne
(wady wymowy).
U jednostek upośledzonych umysłowo często występuje niedorozwój mowy. Powstaje on na ogół na tle
ogólnego niedorozwoju dziecka, a więc fizycznego i niedorozwoju umysłowego. Niedorozwój mowy jest
tym głębszy, im głębszy jest niedorozwój umysłowy. W niedorozwoju umysłowym głębokim opanowanie
mowy waha się w granicach od niemocy do zdolności wypowiadania kilku słów. W niedorozwoju
znacznym mowa opiera się na zdaniach prostych lub składa się z wyrazów wspomaganych gestami.
Słownictwo dzieci z diagnozą znacznej i umiarkowanej niepełnosprawności jest na ogół bardzo ubogie. W
niedorozwoju umiarkowanym występuje zwolnione tempo rozwoju mowy. Natomiast w niedorozwoju
lekkim wypowiedzi są ubogie pod względem leksykalnym - przeważa w nich słownictwo bierne. Dzieci
młodzież mają trudność w przyswajaniu słownictwa i bezsensownym rozumieniu wypowiedzi.
U dzieci z normą intelektualną, mowa jest ośrodkiem pośredniczącym w procesie rozwoju myślenia i
wyobraz
ni. Dzięki niej, łatwiej orientuje się w nowych sytuacjach, a poprzez słowa rozwiązują zadania.
Natomiast dzieciom upośledzonym umysłowo, mowa pomaga jedynie przy najprostszych zadaniach.
Dlatego też nieopanowanie mowy wraz z prawami rozwojowymi osłabia wyuczone reakcje
spostrzeżeniowo - ruchowe.
Ocena rozwoju mowy i jej zaburzeń u dzieci upośledzonych jest trudna. Korekta wad wymowy zależy od
wczesnej diagnozy oraz intensywnej i właściwie organizowanej pomocy logopedycznej przy współudziale
rodziców i nauczyciela. Kształtowanie się mowy dzieci upośledzonych jest procesem znacznie wolniejszym
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:02
CENTRUM LOGOPEDYCZNE PL
niż dzieci w normie intelektualnej. Praca ta wymaga od logopedy rzetelności, systematyczności, a przede
wszystkim umiejętności postępowania z dzieckiem, o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
Literatura:
G. Tkaczyk (1998): Rehabilitacja mowy u dzieci upośledzonych umysłowym - studium przypadku,
"Logopedia",
L.Kaczmarek (1975): Korekcyjna klasyfikacja zaburzeń słownego i pisemnego porozumiewania się,
Logopedia,
J. Styczek (1979): Logopedia, PWN, Warszawa.
Ewa Liwińska
{mos_sb_discuss:12}
http://www.logopedia.pl Kreator PDF Utworzono 15-10-2010, 10:02