E K O N O M I A S P O A
E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 7
Hubert Kaszyński
Ekonomia społeczna
i praca socjalna.
Razem czy osobno?
3/2007
Spis treści
Wstęp 4
Praca  brak pracy 4
Praca socjalna z osobą, która wymaga pomocy 6
Aktywne formy polityki społecznej 8
Istota ekonomii społecznej 10
Rola pracy socjalnej w rozwoju ekonomii społecznej 11
Krytyka  trzeciej drogi 12
Podsumowanie 14
Zestawienie przepisów prawa 14
3/2007 Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?
Wstęp Wobec narastającego w Polsce ubóstwa koniecznością jest
poszukiwanie takich metod pracy socjalnej i jej instrumen-
Współczesna debata na temat pracy socjalnej w Polsce zo- tów, które wymagają aktywnego uczestnictwa osób wyklu-
gniskowana jest na poszukiwaniu nowych form pomocy czonych w planowanych działaniach. Punktem skupienia
i wsparcia dla osób funkcjonujących poza głównym nur- jest poszukiwanie programów aktywizacji społeczno-za-
tem życia społecznego. wodowej i zatrudnienia, dla których podstawową wartością
jest praca  jako miara indywidualnej godności człowieka.
Zmiana sposobu myślenia i profesjonalnego działania pra-
cowników socjalnych wynika z założeń tzw. aktywnej poli- Wspólnotowe przesłanie ekonomii społecznej, opisywanej
tyki społecznej, ze złożonego splotu przyjętych w ostatnich również jako  lokalna ekonomia solidarności lub  ekonomia
latach regulacji prawa socjalnego, jak również z definiowa- wzmacniająca więzi społeczne , jest bliskie pracy socjalnej
nia i testowania innowacyjnych sposobów organizowania będącej moderatorem i pośrednikiem miedzy systemem
życia społeczno-zawodowego, głównie z wykorzystaniem politycznym, sferą pomocową, innymi podmiotami ekono-
aktywności organizacji obywatelskich. micznymi czy kulturowymi oraz jednostkowymi, grupowy-
mi, środowiskowymi członkami społeczeństwa.
Szczególne znaczenie w poszukiwaniu nowego paradyg-
matu ma również współpraca i partnerstwo z osobami, któ- Troska o  przestrzeń społeczną  rozumianą jako pewna
re ze względu na doświadczane problemy wymagają sze- wartość dla jej mieszkańców, u których występuje poczucie
roko rozumianej terapeutycznej obecności adeptów pracy przynależności,  spójni , solidarności, wspólnego celowego
socjalnej, socjologii i pedagogiki społecznej. działania  skupiła uwagę przedstawicieli pracy socjalnej
oraz ekonomii społecznej.
W centrum zainteresowania profesjonalistów znajdują się
pytania o odpowiedzialność jednostki za kształt własnego
życia, terapeutyczne sposoby uwalniania jej motywacji do Praca  brak pracy
zmiany niekorzystnej sytuacji, w jakiej się znalazła, o sposo-
by odbudowywania zerwanych więzi społecznych w kon- Zgodnie ze współczesnym środowiskowym podejściem
kretnych środowiskach lokalnych i również, a może przede w pracy socjalnej1 przyjmujemy, że aktywność społeczno-
wszystkim, o te metody aktywizacji, które mają zwiększać zawodowa jest najbardziej pożądanym wynikiem oddziały-
szanse osób trwale zależnych od pomocy społecznej wań socjoterapeutycznych. Praca jest bowiem synonimem
na uzyskanie optymalnej niezależności przez świadczenie zdrowia psychicznego. U osób jej pozbawionych zanika
pracy i zatrudnienie. społeczna siła motoryczna. Ludzie skazani na bezczynność
wypadają z traktu życiowego, tracą nie tylko możliwość na-
Te kluczowe i fundamentalne dla pracy socjalnej zagad- dążenia za przemianami następującymi w społeczeństwie,
nienia są dyskutowane i opisywane również przez zwolen- ale również zdolność do podejmowania życiowych decyzji,
ników ekonomii społecznej, której teoretyczne założenia uczenia się i podnoszenia kwalifikacji, co powoduje u nich
i modelowe rozwiązania organizacyjne mogą i powinny poczucie upokorzenia i krzywdy.
zostać włączone do teorii i praktyki współczesnej pracy
socjalnej. Przyszłość tzw. społeczeństw wysoko rozwiniętych, per-
spektywa dezindustrializacji, wiąże się ze stopniowym spad-
Warto w tym miejscu podkreślić, iż ekonomia społeczna  kiem zapotrzebowania na pracę człowieka w jej dotychcza-
rozumiana jako działalność inicjowana i prowadzona przez sowym,  przemysłowym znaczeniu oraz z koniecznością
szeroko rozumiane organizacje obywatelskie, której celem poszukiwania  w sytuacji stale obecnego bezrobocia
jest zwiększanie spójności społecznej  jest w sposób pod-  sposobu na zachowanie i przywracanie indywidualnego
stawowy powiązana z pracą socjalną jako stosowaną dys- poczucia sprawstwa i spoistości społecznej.
cypliną naukową odpowiadającą na pytania o strukturę
społeczną, mechanizmy polityczno-instytucjonalne, ogólne Codzienny świat rutyny  jak pisze M. Marody2  związany
wzory ekonomiczne oraz metody redystrybucji świadczeń z pracą zaczął kruszeć w latach 80. Jednostkowa biografia
społecznych. wyznaczona przebiegiem kariery, nadająca jej sens, zaczyna
przypominać jazdę kolejką w lunaparku. Wypełniona jest
W ostatnich latach owe odpowiedzi sugerują, iż stosowane
dotychczas, pasywne formy pomocy społecznej skutkują
zwiększonym poziomem zależności i bezradności osób,
1 A. Niesporek, K. Wódz, Grupy zmarginalizowane, przedsiębiorczość społeczna, praca socjalna
które w wyniku splotu indywidualnych i środowiskowych
 strategie rozwoju społeczności lokalnej, T. Kaz
mierczak, M. Rymsza (red.), W stronę aktywnej
polityki społecznej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
losów utraciły zdolność do aktywnego uczestniczenia w ży-
2 M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych, Wydawnictwo Naukowe
ciu społecznym. Scholar, Warszawa 2004, s. 249.
4
Praca  brak pracy 3/2007
nagłymi zwrotami, nieprzewidywalnymi zdarzeniami i stałą rynku ,  więcej indywidualnej odpowiedzialności ,  reorga-
obecnością ryzyka. nizacja usług socjalnych ,  zmniejszanie liczby uregulowań
prawnych ,  prywatyzacja i uelastycznienie usług sektora
Jedna z przyczyn owej zmiany związana była, i jest nadal, społecznego .
z nowymi technologiami i metodami zarządzania. W efek-
cie komputeryzacji, automatyzacji i zwiększonej wydajności Liberalna polityka deregulacji spowodowała obumieranie
pracy wystarczy 20% czynnych zawodowo, aby utrzymać poczucia lojalności u osób pracujących, zmniejszenie zaan-
gospodarkę w ruchu  nie ma zapotrzebowania na więcej gażowania, zachowań ukierunkowanych na cel, dla które-
siły roboczej3. Owe zmiany są istotnym z
ródłem wyklucze- go osiągnięcia ważne są stabilne, długoterminowe relacje,
nia społecznego, tzw. społecznych ran  obszarów wiel- na jakie brak jest miejsca w nieustannie zmieniającym się
komiejskiej nędzy, zaniku motywacji życiowej, zaburzeń środowisku pracy.
tożsamości, likwidacji miejsc społecznych (tzw. nisz ekolo-
gicznych), braku wzajemnego zaufania i odpowiedzialności, Współczesny pracownik musiał pogodzić się z fragmenta-
braku instynktu pomocy wzajemnej oraz ostatecznie spój- ryzacją i chaosem uniemożliwiającym jakiekolwiek plano-
ności środowisk lokalnych. wanie własnego życia, stał się gotowy do podjęcia każdego
zadania. Stopniowo zasilił on rezerwową armię pracowni-
 Społeczne rany powstają wskutek zmian, jakie stały się ków, a dzisiaj stał się elementem zbędnym w społeczeń-
udziałem pracy ludzkiej od czasu rewolucji przemysłowej stwie. Natomiast sama  praca jako wartość została zastąpio-
aż do współczesnych koncepcji deregulacji rynku. na przez  konsumpcję pretendującą do miana głównego
czynnika socjalizacji. Krytycy owej konstatacji utrzymują, że
Te zmiany to podporządkowanie pracy będącej podstawą bycie konsumentem jest niemożliwe w sytuacji pozosta-
społecznego uczestniczenia mechanizmom rynku kapita- wania bez pracy, będącej jedynym sposobem dotarcia do
łowego. Dyktatura fundamentalizmu rynkowego jest przy- świata zasobów i ostatecznie do wspomnianej konsumpcji.
czyną powstania kategorii  osób zbędnych , w sposób skraj- Ten rodzaj sprzeczności prowadzić może do powstania bli-
ny doświadczających społecznej nierówności. żej niezdefiniowanych społecznych ognisk zapalnych5.
Jak napisała M. Jahoda4, obyśmy nigdy nie musieli badać Analiza socjalnego wymiaru integracji europejskiej wiąże się
nowych Marienthal. Niestety, te badania muszą być stale z koniecznością refleksji nie tylko nad złożonością  współ-
kontynuowane, co więcej, te badania są naszym zobowią- udziału w życiu społecznym, ale również, lub może przede
zaniem i powinnością. Być może będziemy w stanie uczyć wszystkim, nad procesem wykluczenia społecznego. Wspo-
się z nich nowej organizacji pracy, nowego życia społeczno- mniany proces jest bowiem niejako wpisany w dynamikę
gospodarczego i polityki, która również powinna być rów- rozwoju naszej cywilizacji.
nocześnie społeczna i gospodarcza.
Z. Bauman6 uważa, iż dla ludzi wykluczonych i spisanych
Rozwinięte procesy społeczne ponowoczesnego świata, na straty nie przewidziano dróg powrotu do pełnego
które zwykliśmy określać mianem globalizacji, znacząco członkostwa w społeczeństwie. Próżno też szukać alterna-
osłabiły buforową funkcję welfare state. tywnych, oficjalnie otwartych i naniesionych na mapy tras,
którymi można by zmierzać w stronę alternatywnej formy
Zdefiniowaliśmy tzw. kryzys państwa świadczeń, którego przynależności. Współczesna ludzka wzajemna obecność to
funkcja, polegająca na zachowaniu społecznej równowa- tak naprawdę gra o przetrwanie. Dawniej funkcjonalną za-
gi, została skonfrontowana z dominującymi tendencja- sadą społecznej organizacji było trzymanie wszystkich pod
mi w światowej gospodarce. Owe tendencje to przede kluczem, integrowanie, ustawianie ludzi w szeregu. Dzisiaj
wszystkim stałe ograniczanie kosztów pracy, to polityka tą zasadą jest usuwanie  wyławianie ludzi  niepasujących
rynku pracy, która oparta jest na tzw. elastycznym systemie do miejsca, w którym się znajdują. Jeśli ten stan rzeczy się
zatrudnienia. Rdzeniem przemian, którym podlegała praca, nie zmieni, nasz społeczny rozwój zostanie wynaturzony.
były kluczowe tezy neoliberalizmu, jakie zamknąć można
w następujących sformułowaniach:  mniej państwa, więcej Optymizmem może napawać przekonanie J. Lipca7, iż spo-
dziewać się należy wielokierunkowego rozrostu etyki pracy,
bowiem praca jako fundament wartości cywilizacyjnych
i objaw mocy twórczej człowieka nie może być polem nie-
3 J. Rifkin Koniec pracy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2001.
4 Paul Lazarsfeld i Marie Jahoda, austriaccy socjologowie pochodzenia żydowskiego, któ-
rzy wyemigrowali póz
niej do Stanów Zjednoczonych i do Anglii, przeprowadzili w 1929 r.
badania we wsi Marienthal, niedaleko Wiednia. Żyjące tam 476 rodzin zostało niespodzie-
wanie dotkniętych bezrobociem, ponieważ jedyny pracodawca, tamtejsza przędzalnia
bawełny, zbankrutowała. Wyniki tych badań stały się w latach 80. dla samej Marie Jahody
5 M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych, Wydawnictwo Naukowe
na tyle istotne i aktualne w związku z rosnącym bezrobociem, że w roku 1983 ukazała
Scholar, Warszawa 2004, s. 255-257.
się w Niemczech druga publikacja pt. Ile pracy potrzebuje człowiek?, opatrzona słowem
6 Z. Bauman, Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.
wstępnym Willy Brandta. Marie Jahoda była w tym czasie konsultantem w Science Policy
Research Unit na University of Sussex. Zmarła w Londynie w 2001 r., mając 95 lat. 7 J. Lipiec, Świat wartości, AWA, Kraków 2001, s. 218-220.
5
3/2007 Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?
rozwiązywalnych sprzeczności moralnych. Innymi słowy, je się ważną przyczyną powstania i rozwoju takich inicjatyw
jest to zapowiedz
końca dyktatury fundamentalizmu ryn- społecznych, które definiujemy przy użyciu teoretycznych
kowego, który nieustannie dążył do rozszerzenia swego za- ram ekonomi społecznej.
sięgu na wiele najważniejszych spraw ludzkiego życia, po-
cząwszy od wartości moralnych, przez powiązania rodzinne, Przyjmując szerokie rozumienie więzi społecznej jako bytu
aż po dokonania estetyczne i intelektualne. autonomicznego, istniejącego w skali makro, będącej po-
wiązaniem podstawowych rodzajów struktur społecznych,
Praca to nie tylko dostęp do  świata zasobów , to również wskazuję na procesy mające wpływ na przemiany, jakim
z
ródło indywidualnego poczucia sprawstwa i władzy. podlega współcześnie pojęcie  praca .
W społeczeństwach przemysłowych praca była wartością Obejmują one złożony splot przejawów:
kształtującą tożsamość jednostki, współcześnie jej rola y ogólnoświatowego życia gospodarczego,
w tym zakresie jest znacznie ograniczona. y nowej funkcji państw narodowych, która zogniskowana
jest na aktywizacji obywateli przez zróżnicowane oferty
Nowa polityka społeczna (nazywana też aktywną) definiuje pracy i zatrudniania oraz
równość jako włączenie, a nierówność jako wykluczenie. y naszego grupowego i wspólnotowego życia definiowane-
go jako  ekonomia społeczna .
Zgodnie z poglądami A. Giddensa8 włączenie dotyczy szans
oraz rzeczywistego uczestnictwa w przestrzeni publicznej. Ostatnia z wymienionych grup przemian, jakim podlega
W społeczeństwie, w którym praca ma zasadnicze zna- współcześnie praca, opiera się na konstatacji, iż bez wzglę-
czenie dla samooceny człowieka oraz poziomu jego życia, du na poziom dobrostanu danego społeczeństwa oraz jego
dostęp do niej stanowi jeden z głównych warunków tych społeczno-kulturowego rozwoju, zawsze pewna grupa
szans. osób z powodu indywidualnych cech socjodemograficz-
nych, zwiększoną ranliwość społeczną, a co z tym się wiąże,
Jeżeli chcemy stymulować rozwój społeczeństwa obywa- mniej korzystne usytuowanie w strukturze społecznej, nie
telskiego i podmiotów organizacyjnych trzeciego sektora, będzie zdolna do pracy w układach konkurencyjnych.
to nie sposób pominąć tego problemu. Bowiem tylko praca
równocześnie umożliwia jednostkom, grupom i społecz- Rozwiązania promowane przez ekonomię społeczną adre-
nościom lokalnym przejęcie kontroli nad własnym życiem, sowane są właśnie do tej grupy obywateli. Z perspektywy
wspiera rozumienie istniejących w świecie procesów oraz pracy socjalnej ich istotę można opisać jako poszukiwa-
wzmacnia dążenia do wyeliminowania z
ródeł społecznej nie alternatywy dla wszelkich pasywnych, uzależniających
nierówności i uprzywilejowania. W dalszym ciągu pro- i niszczących społeczną współodpowiedzialność form po-
blem naszej indywidualnej tożsamości jest ściśle związany mocy społecznej.
z możliwością wydatkowania siły roboczej, przekształcania
jej w konkretny produkt oraz odczuwania dumy z powo-
du udanego wyniku pracy. Wyposażanie ludzi we władzę Praca socjalna z osobą, która wymaga
i uprawnienia (empowerment) bez rozwiązania kwestii do-
pomocy
stępu do pracy wydaje się być mało prawdopodobne.
Osoby dzisiaj zdolne do pracy w niedalekiej przyszłości Aplikacyjnie zorientowani socjologowie i pracownicy so-
mogą znalez
ć się w sytuacji  społecznie zbędnych . Po- cjalni, przyjmując założenie, że struktura społeczna wpływa
dejmując profesjonalne próby profilaktyki i odbudowy na jednostki, ale równocześnie działania podejmowane
wspólnot lokalnych, należy rozważyć, w jakim stopniu owa przez jednostki są w stanie ją kształtować, stwierdzili, że
kategoria ludzi   odpadów postępu gospodarczego 9  po- celem procesu określanego terminem empowerment jest
winna być, dla wzajemnej korzyści, włączona we wspólne wyposażanie klientów w taki rodzaj świadomości11 i upraw-
działanie. nień, który pozwoli im samodzielnie modyfikować pewne
niekorzystne układy społeczne. Ów proces ma przywracać
Analizowana przez R. Sennetta10  korozja charakteru , będą- jednostkom i grupom społecznym zdolność do pełnego
ca skutkiem przemian, jakim w ostatnich latach podlegała
praca, powiązana z korodowaniem społecznej więzi, wyda-
11 Odwołując się do koncepcji koherencji A. Antonovsky ego (zob.: A. Antonovky, Rozwi-
kłanie tajemnicy zdrowia, Fudacja IPN, Warszawa, 1995; G. Dolińska-Zygmunt, Orientacja
salutogenetyczna w problematyce zdrowotnej. Model Antonovsky ego, G. Dolińska-Zygmunt,
red., Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław,
8 A. Giddens, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Książka i Wiedza, Warszawa 1999.
2001) ową świadomość można definiować jako indywidualne poczucie: zrozumiałości
9 Z. Bauman, Życie..., op. cit.
 życie jest zrozumiałe, rzeczywistość jest możliwa do opracowania i wyjaśnienia; sen-
10 R. Sennett, Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, Wydaw- sowności  życie jest warte emocjonalnej inwestycji; oraz zaradności  przeświadczenie
nictwo Muza, Warszawa 2006. o dysponowaniu zasobami umożliwiającymi wpływanie na życie.
6
Praca socjalna z osobą, która wymaga pomocy 3/2007
uczestnictwa w życiu społecznym, niwelować skutki spo- Pracownicy socjalni identyfikujący się z perspektywą socjo-
łecznego wyłączenia, marginalizacji i alienacji12. logiczną promują te definicje profesji, jakie obejmują: (1)
pomoc jednostkom, grupom i środowiskom w zrównowa-
Funkcjonowanie psychospołeczne osób i grup wymaga- żonym rozwoju, (2) działania na rzecz przekształcania śro-
jących naszej pomocy opisać można przez odwołanie się dowiska w imię optymalizacji wspomnianych warunków
do syndromu wyuczonej bezradności13. Jest on indywidu- rozwojowych, (3) integrację pracy bezpośredniej z pracą
alnym bądz
grupowym stanem utraty kontroli nad życiem, pośrednią oraz (4) szeroko rozumianą aktywizację wspólnot
połączonym z brakiem zrozumienia przyczyn owego stanu, lokalnych14.
w którym przeszłe porażki i niepowodzenia stanowią pod-
stawę pesymistycznych przewidywań dotyczących przy- Przywołany sposób definiowania pracy socjalnej korespon-
szłego życia. Przejawia się on względnie trwałą obecnością duje z podstawowym założeniem niezbędnym dla istnienia
przeświadczenia o braku zdolności do osiągania sukcesów profesji, zgodnie z którym każda jednostka ma prawo do
i atrofią motywacji. samorealizacji i jest odpowiedzialna wobec siebie i społe-
czeństwa za poszukiwanie dróg prowadzących do niej, na-
Odnosząc syndrom wyuczonej bezradności do problema- tomiast społeczeństwo ma stworzyć warunki i szanse każ-
tyki pracy socjalnej, należy podkreślić, iż jest on indywidu- demu, kto ten wysiłek podejmuje15.
alnym, grupowym bądz
środowiskowym stanem  niezawi-
nionym i względnie utrwalonym w wyniku wieloletniego Proces odzyskiwania przez jednostkę wpływu na własne
doświadczania ubóstwa oraz korzystania z systemu pomo- życie i kontroli nad otaczającym ją światem opisać można
cy społecznej, przy równoczesnym braku odpowiednich do przez odwołanie się do założeń teoretycznych szkoły pono-
potrzeb oddziaływań terapeutycznych i aktywizujących. woczesnej w socjologii i pracy socjalnej16. Skupiają się one
wokół kategorii relatywizmu, niepewności i nieprzewidy-
Efektywność środowiskowych działań zmierzających do walności rzeczywistości, jak również wokół definiowania
zwiększenia społecznego uczestniczenia ludzi dotkniętych prawdy jako pochodnej gier językowych, interpretacji oraz
marginalizacją jest ściśle powiązana z profesjonalną umie- konstruowania i konstytuowania prawdy w obrębie języka.
jętnością kształtowania w jednostkach przeświadczenia,
że posiadają wewnętrzną siłę, która pozwoli im wywrzeć Zgodnie z paradygmatem ponowoczesnym praktycy po-
wpływ na bieg życia oraz zmienić niekorzystne warunki winni rozwijać krytyczną, refleksyjną świadomość niezbęd-
społeczne. Ten rodzaj podejścia do praktyki określany jest ną do prowadzenia dialogu z  innym . Dialogu, którego
właśnie wspomnianym terminem empowerment ( doda- istotą jest uwalnianie osoby poszukującej pomocy spod
wanie sił ,  umacnianie ,  wzmacnianie kompetencji i możli- wpływu społecznie zdefiniowanych, a przyjętych i uwew-
wości rozwojowych ,  wyposażenie w uprawnienia ), który nętrznionych przez jednostkę opisów sytuacji problemowej.
oznacza pracę nad kształtowaniem u osób trwale zależnych Swoisty proces dekonstrukcji  odwołujący się do redefinicji
od systemów pomocy i wsparcia potencjalnych zdolności prawdy, wykorzystujący technikę interpretacji, koncentracji
i kompetencji potrzebnych do dokonywania zaplanowa- na słuchaniu i rozmawianiu z drugą osobą, na narracji, frag-
nych przekształceń w otaczającym ich świecie. mentarycznych fantazjach lub historiach  ma na celu po-
szukiwanie alternatywnych sposobów definiowania przez
Obowiązująca w nowocześnie rozumianej pracy socjalnej jednostkę niekorzystnej sytuacji, w której się znalazła.
zasada empowerment uzasadnia tylko te działania praktycz-
ne, które wynikają z uważnego słuchania klientów sygnali- Tak rozumiana sytuacja problemowa jest podatna na zmia-
zujących swe indywidualne potrzeby, plany rozwoju oraz ny, może zostać wykorzystywana, aby mobilizować indywi-
przyczyny niekorzystnego położenia społecznego  najczę- dualny potencjał i kompetencje, może dawać siłę, aby jed-
ściej związanego z problemem ubóstwa. nostka na nowo poszukiwała odpowiedzi na pytanie, kim
jest i jak chce działać. Interakcje pomiędzy pracownikiem
W definiowanym ujęciu celem pracy socjalnej jest umoż- socjalnym a jego partnerem dialogu ukierunkowane są tutaj
liwienie jednostkom, grupom i społecznościom przejęcia na dokonywanie zmian w społecznej tożsamości jednostki.
kontroli nad własnym życiem przez udzielanie pomocy Relacja pomocy zbliża się do relacji psychoterapeutycznej.
w zrozumieniu zachodzących w świecie procesów. Ten kie-
runek działania w sposób jednoznaczny odwołuje się do
wiedzy z zakresu socjologii środowiska lokalnego oraz śro-
dowiskowej metody w pracy socjalnej.
14 L. Dominelli, Sociology for Social Work, Macmillan, London 1997.
15 K. Frysztacki, Praca socjalna, [w:] W. Kwaśniewicz i inni (red.), Encyklopedia socjologii, t. III,
Oficyna Naukowa, Warszawa, 2000.
16 N. Parton, W. Marshall, Postmodernism and discourse approaches to social work, [w:] R.
12 K. Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Interart, Warszawa 1996, s. 96.
Adams, L. Dominelli, M. Payne (red.), Social Work. Themes, Issues and Critical Debates, Mac-
13 zob.: M. Seligman, Optymizmu można się nauczyć, Media Rodzina, Poznań 1993. millan, London 1998.
7
3/2007 Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?
Rozmowa nie tylko pomaga ludziom rozumieć swoje do- Współczesne podejście w pracy socjalnej polega na podej-
świadczenia, lecz również je kontrolować i przekształcać. mowaniu przez praktyków wielu działań na różnych pozio-
Pracownicy socjalni korzystając ze swoistej metody  rela- mach funkcjonowania osoby wymagającej pomocy. Ów ka-
tywizowania sytuacji problemowej , wspomnianej już de- talog działań zamknąć można w ramach trzech głównych
konstrukcji, muszą jednak posiadać odpowiednią podsta- grup.
wę, aby działać na rzecz konstruowania rzeczywistości. Ów
imperatyw nazywany jest w podejściu ponowoczesnym Pierwsza obejmuje pracę kliniczną nad kształtowaniem
afirmacyjnym postmodernizmem i umożliwia przejście od u jednostki zdolności adaptacyjnych rozumianych jako
orientacji klinicznej w pracy socjalnej i socjologii do proce- umiejętność wpływania na rzeczywistość lub przewidywa-
su dydaktyki społecznej i zaangażowania w proces społecz- nia dynamiki przyszłych zmian.
nej zmiany.
Druga grupa ogniskuje działalność polegającą na dydak-
Początkową fazę procesu określanego mianem empower- tyce społecznej, której celem jest wyposażanie jednostki
ment 17 sprowadzić można do kształtowania w trakcie relacji w wiedzę na temat procesów społecznych leżących u pod-
pomiędzy pracownikiem socjalnym a osobą poszukującą staw dyskryminacji i wykluczania społecznego.
pomocy zrębów dyskursu18, czyli struktury twierdzeń, która
umożliwiałaby wyprowadzanie z nich określonych praktyk I ostatnia grupa to zróżnicowany splot działań z zakresu
ukierunkowanych na zmianę danej, negatywnie ocenianej pośredniej pracy socjalnej, którą określić możemy mianem
sytuacji społecznej (problemowej). Dyskurs jest bowiem lin- aktywności politycznej na rzecz środowiska lokalnego. Cho-
gwistycznym pryzmatem, przez który rozumiemy, wyjaśnia- dzi tutaj przede wszystkim o kształtowanie świadomości
my i decydujemy o wszelkich rzeczach, pozwala on oceniać, społecznej osób zmarginalizowanych, ale również o pracę
czy dane twierdzenie jest prawdziwe, czy fałszywe. nad środowiskiem lokalnym jako całością, której potencjał
zamknięty jest w istniejących różnicach. Te rodzaje aktyw-
Dyskurs to potencjał, który czyni pewne działania możli- ności mają przywrócić osobie, której pomagamy, status
wymi, podczas gdy wyklucza inne. Osoby wyposażone we podmiotu, czyli jednostki nie tylko zdolnej sprostać stoją-
władzę mogą wpływać na język i dyskurs, ale równocześnie cym przed nią wymaganiom i nadążyć za permanentnymi
istotą  uprawomocniania w pracy socjalnej jest uzyskiwa- zmianami, ale umiejącej wyprzedzać te zmiany, inicjować je,
nie władzy dzięki zdolności do opisywania rzeczywistości stawać się autorem koncepcji własnego życia i współcze-
i narzucania tego opisu innym. snego świata.
W ostatecznym rozrachunku konsekwentne stosowanie
metody empowerment tworzy zalążki nowych ośrodków Aktywne formy polityki społecznej
władzy, dzięki którym głos osób wykluczonych może być
wysłuchany jako tzw. głos ekspercki. Tym samym rodzi się W Polsce w ostatnich latach stworzony został całkowicie
nadzieja, że tworzone programy pomocy społecznej będą nowy system prawnych uregulowań dotyczący szeroko ro-
przynajmniej w minimalnym stopniu współtworzone przez zumianego wspierania osób wykluczonych społecznie.
ich potencjalnych odbiorców. Stałość zjawisk ulega cza-
sowej destabilizacji. Człowiek  inny , wykluczony,  zbędny Jest on związany z głównymi kierunkami reformy pomocy
może stać się naszym  mistrzem , jeśli budując relację tera- społecznej, które obejmują powoływanie instytucji  aktyw-
peutyczną, będziemy otwarci na niepewność, która sprzyja nej polityki społecznej , promowanie  nowej umowy spo-
próbom zrozumienia specyficznych doświadczeń naszych łecznej 19 oraz kształtowanie  opiekuńczego społeczeństwa
rozmówców. przez wzmacnianie organizacji obywatelskich będących
partnerami władz samorządowych.
Ważnym postulatem jest wyzbycie się przez profesjonali-
stów założenia, że mogą przewidywać wyniki podejmowa- Narastający w kraju problem bezrobocia i braku pracy, okre-
nych interwencji; powinni oni podchodzić do sytuacji pro- ślany przez ekonomistów jako bezzatrudnieniowy wzrost
blemowej, mając na uwadze istniejące różnice, złożoność gospodarczy, i nasilanie się polaryzacji społecznej były przy-
i wieloznaczność, które są wpisane w każdy indywidualny, czyną zdefiniowania w 2004 r. w Ustawie o promocji zatrud-
grupowy i środowiskowy los. nienia i instytucjach rynku pracy nowych instrumentów
polityki społecznej, m.in. prac społecznie użytecznych oraz
robót publicznych.
17 M. Gawęcka, Koncepcja empowerment jako alternatywny paradygmat pracy socjalnej, [w:]
J. Brągiel, P.Sikora (red.), Praca socjalna  Wielość perspektyw. Rodzina  Multikulturowość 
Edukacja, Uniwersytet Opolski, Opole 2004.
18 A. Czyżewski, Dyskurs, [w:] W. Kwaśniewicz i inni (red.), Encyklopedia socjologii, suplement, 19 Jej przejawem jest m.in. stosowanie metody kontraktu w pracy socjalnej zgodnie z Usta-
Oficyna Naukowa, Warszawa 2005. wą o pomocy społecznej z 2004 r.
8
Aktywne formy polityki społecznej 3/2007
Ustawa ta jest wyrazem troski o pracę, próbą zwiększenia Na instytucjonalnej mapie aktywizacji zawodowej osób wy-
szans na aktywność zawodową osób poszukujących pracy kluczonych, pierwszoplanowe miejsce przypisuje się orga-
długotrwale jej pozbawionych. Dyskutując kwestie aktywi- nizacjom obywatelskim.
zacji społeczno-zawodowej, należy podkreślić znaczenie
istniejących już rozwiązań z zakresu zatrudnienia oraz reha- Ich rola polega na podejmowaniu dwóch równoległych ty-
bilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, pów działań.
takich jak warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności
zawodowej, zakłady pracy chronionej oraz wielu innych Pierwszy typ działań obejmuje lokalne zaangażowanie
działań, które we współpracy z pomocą społeczną podej- polityczne, którego celem jest uzyskiwanie poparcia dla
mują organizacje pozarządowe. W ich aktywności wyko- całościowych powiatowych oraz wojewódzkich planów
rzystywane są metody odwołujące się do pracy jako pod- w zakresie promocji zatrudnienia. Drugi typ działań doty-
stawowej wartości przenikającej wszelkie działania mające czy aktywności praktycznej ukierunkowanej na tworzenie
prowadzić do zwiększania integracji społecznej oraz popra- w środowisku lokalnym konkretnych programów, których
wy subiektywnego poczucia jakości życia osób zagrożo- funkcje sprowadzają się do: 1) wzrostu poziomu przygo-
nych wykluczeniem. towania do aktywności zarobkowej i zatrudnienia osób
niepełnosprawnych oraz tych, u których wystąpiły psycho-
Szczególne znaczenie dla projektowania innowacyjnych społeczne konsekwencje dyskryminacji na rynku pracy; 2)
rozwiązań w tym zakresie mają zapisy Ustawy o działalno- zatrudniania tej kategorii osób w tzw. warunkach wspiera-
ści pożytku publicznego i o wolontariacie (2003) będącej nych tworzonych w ramach zróżnicowanych modeli przed-
emanacją zasady pomocniczości20, Ustawy o zatrudnieniu siębiorstw społecznych, których zarządzanie pozostaje
socjalnym (2003) definiującej funkcjonowanie centrów domeną organizacji obywatelskich lub też poszukiwaniu
i klubów integracji społecznej oraz koncepcję zatrudnienia możliwości zatrudniania wspieranego na otwartym rynku
wspieranego, jak również Ustawy o spółdzielniach socjal- pracy i w sektorze administracji publicznej (patrz ryc. 1.).
nych (2006).
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontaria-
Ustawy wprowadzone w Polsce w latach 2003-2006, w po- cie zdefiniowała m.in. pojęcie działalności odpłatnej sta-
wiązaniu z już istniejącymi unormowaniami prawnymi tutowej, będącej aktywnością organizacji obywatelskich
dotyczącymi szeroko rozumianej aktywizacji społeczno- na pograniczu działalności gospodarczej niebędącej przed-
zawodowej grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, miotem zainteresowania pomocy publicznej. W opinii C.
tworzą podstawy dla aktywnej polityki społecznej. Promują Miżejewskiego21 fakt ten jest nadal niedoceniany jako po-
innowacyjne instrumenty pomocy oraz wskazują na zna- tencjalna możliwość dalszego rozwoju tożsamości i poten-
czenie organizacji obywatelskich w działaniach na rzecz cjału społeczno-gospodarczego organizacji pozarządowych
spójności społecznej. w Polsce.
Wymienione zagadnienia są ściśle powiązane z nowocze-
sną wizją aktywizacji, w ramach której stosuje się formy
pomocy i wsparcia, których celem jest włączenie jednostki
w nurt życia wspólnoty lokalnej przez możliwość świadcze-
nia przez nią pracy. Bez wątpienia ten wariant polityki spo-
łecznej będzie dynamizował rozwój pracy socjalnej w naj-
bliższych latach. W środowiskowych domach samopomocy,
wspomnianych warsztatach terapii zajęciowej, zakładach
aktywności zawodowej tworzone są wzory działania odpo-
wiadające na potrzeby osób wykluczonych społecznie. Po-
trzeby te związane są z pracą i zatrudnieniem, rehabilitacją
społeczną i zawodową, ale również z mieszkaniem, wspar-
ciem oraz samopomocą.
20 Pomocniczość polega na tzw. pomocy dla samopomocy. Oznacza to, że społeczność większa
pomaga społeczności mniejszej doraz
nie i mobilizująco, a nie ją wyręcza i zastępuje. Zakłada
ona zatem konieczność rozgraniczenia zadań i odpowiedzialności w ten sposób, aby społecz-
ności większe w relacji do wspólnot mniejszych nie tylko nie przekraczały swoich kompetencji,
ale także szanowały ich autonomię [& ] nie chodzi o takie państwo, które  ustala i panuje nad
wszystkim . Natomiast istnieje potrzeba państwa, które [& ] wielkodusznie uzna i wesprze,
w duchu pomocniczości, inicjatywy podejmowane przez różnorakie siły społeczne, łączące
w sobie spontaniczność i bliskość z ludz
mi potrzebującymi pomocy (zob.: S. Dziwisz, Miłością
mocni, Wydawnictwo św. Stanisława BM Archidiecezji Krakowskiej, Kraków, 2006, s. 108- 21 C. Miżejewski, Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej,  Polityka Społeczna
109). 2006, nr 5-6,s. 1-5.
9
3/2007 Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?
Rycina 1. Instrumenty i podmioty ekonomii społecznej
ników socjalnych  roboty publiczne25 i prace społecznie
użyteczne26.
EKONOMIA SPOA
ECZNA
INSTRUMENTY EKONOMII SPOA
ECZNEJ
W tym miejscu pragnę zwrócić uwagę, iż stosowanie przez
pracowników socjalnych wymienionych form wymaga od
refundacja wynagrodzeń (SOD), asystentura w pracy, refundowane
miejsca pracy, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej,
nich umiejętności budowania partnerskich relacji z oso-
roboty publiczne, prace społecznie użyteczne, banki czasu, warsztaty
bami wymagającymi pomocy, stymulowania samopo-
terapii zajęciowej, środowiskowe domy samopomocy
mocy, promowania i tworzenia realnych rozwiązań oraz
podstawowych kompetencji w zakresie terapii psycho-
społecznej, edukacji zawodowej, inicjowania przedsiębior-
czości społecznej, jak również pracy zgodnej z  promo-
PODMIOTY EKONOMII SPOA
ECZNEJ
wanym we współczesnej polityce społecznej  podejściem
międzysektorowym.
CHRONIONY RYNEK PRACY
zakłady pracy chronionej, zakłady aktywności zawodowej
Bez tego kanonu kompetencji kluczowych trudno sobie
OTWARTY RYNEK PRACY
zatrudnienie wspierane, samozatrudnienie w ramach centrów integracji wyobrazić, że wprowadzane w Polsce nowe rozwiązania
społecznej, przedsiębiorstwa społeczne, projekty społeczno-gospodar-
będą rzeczywiście sprzyjały integracji osób wykluczonych.
cze trzeciego sektora (działalność pożytku publicznego lub działalność
gospodarcza), spółdzielnie socjalne
y
ródło: opracowanie własne.
Istota ekonomii społecznej
Nowe i szeroko dyskutowane w środowisku praktyków for- Ekonomia społeczna oznacza zwykle działalność na pogra-
my aktywizacji społeczno-zawodowej22 to przede wszyst- niczu sektora prywatnego i publicznego prowadzoną przez
kim: kluby integracji społecznej23, centra integracji społecz- grupę organizacji, na jaką składają się szeroko rozumiane
nej24 oraz spółdzielnie socjalne, których przedmiotem jest stowarzyszenia (w tym nierejestrowane), fundacje i przed-
prowadzenie przedsiębiorstwa z wykorzystaniem pracy jej siębiorstwa, w których dominuje prymat celów indywidual-
członków. nych i społecznych nad kapitałem.
Spółdzielnia socjalna działa na rzecz: 1) społecznej reinte- Ich celem jest zaspokajanie tych potrzeb, które nie mogą
gracji jej członków, przez co należy rozumieć odbudowy- zostać zaspokojone przez sektor przedsiębiorstw wolnego
wanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu rynku oraz instytucje administracji publicznej27. Owe po-
społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu trzeby to spójność społeczna (zawierająca tworzenie miejsc
pracy, zamieszkania lub pobytu; 2) zawodowej reintegracji pracy, stymulowanie przedsiębiorczości, utrzymywanie sta-
jej członków definiowanej jako odzyskiwanie zdolności do bilności rynków) oraz potrzeby związane z koncepcją spo-
samodzielnego świadczenia pracy. Spółdzielnia socjalna łeczeństwa uczestniczącego, demokratycznego i opartego
może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kul- na solidarności społecznej28.
turalną na rzecz swoich członków oraz ich środowiska lo-
kalnego, a także działalność społecznie użyteczną w sferze Ten szczególny ruch społeczny, współtworzony przez or-
zadań publicznych państwa. Na podkreślenie zasługują ganizacje obywatelskie, posiadając potencjał  wspólnoto-
również  wysoko oceniane przez środowiskowych pracow- twórczy i lokalne zakorzenienie, ponownie odkrywa takie
wartości jak  wzajemność lub  dobrowolność .
22 zob.: M. Baron-Wiaterek, Przedsiębiorstwa społeczne na rynku pracy; K. Głąbicka, Polska poli-
25 Roboty publiczne  zatrudnienie bezrobotnego w okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy
tyka społeczna wobec wyzwań spójności społeczno-ekonomicznej UE, PTPS, Wydział Ekono-
przy wykonywaniu prac mających na celu reintegrację zawodową i społeczną określoną
miczny Politechniki Radomskiej, Radom, 2007.
na podstawie przepisów o zatrudnieniu socjalnym, organizowane przez ośrodki pomocy
23 Klub integracji społecznej możne organizować i prowadzić w szczególności: 1) programy
społecznej lub organizacje pozarządowe statutowo zajmujące się problematyką ochrony
zatrudnienia tymczasowego mające na celu pomoc w znalezieniu pracy na czas okre-
środowiska, kultury, oświaty, sportu i turystyki, opieki zdrowotnej, bezrobocia oraz pomo-
ślony lub na czas wykonania określonej pracy, w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu
cy społecznej, a także spółki wodne i ich związki, jeżeli prace te są finansowane lub dofi-
pracy u pracodawców, wykonywania usług na podstawie umów cywilnoprawnych oraz
nansowane ze środków samorządu terytorialnego, budżetu państwa, funduszy celowych,
przygotowanie do podjęcia zatrudnienia; 2) poradnictwo prawne; 3) działalność samopo-
organizacji pozarządowych, spółek wodnych i ich związków
mocową w zakresie zatrudnienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych.
26 Prace społecznie użyteczne  oznaczają prace wykonywane przez osoby bezrobotne,
24 Centrum integracji społecznej jest jednostką organizacyjną realizującą reintegrację zawo-
które nie mają już prawa do zasiłku bądz
też go nie nabyły (prawa takiego nie ma około
dową i społeczną przez m.in. następujące usługi: 1) kształcenie umiejętności pozwalają-
87 proc. bezrobotnych); prace organizują gminy w jednostkach organizacyjnych pomocy
cych na pełnienie ról społecznych i osiąganie pozycji społecznych dostępnych osobom
społecznej, organizacjach lub instytucjach statutowo zajmujących się pomocą charyta-
niepodlegającym wykluczeniu społecznemu; 2) nabywanie umiejętności zawodowych
tywną lub na rzecz społeczności lokalnej; prace te mają służyć wsparciu lokalnych spo-
oraz przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodo-
łeczności, nie mają na celu maksymalizacji zysku.
wych; 3) naukę planowania życia i zaspokajania potrzeb własnym staraniem, zwłaszcza
27 zob.: B. Roelants, Praga  Ekonomia Społeczna 2002, CECOP, Praga, 2002, www.cecop.org/
przez możliwość osiągnięcia własnych dochodów przez zatrudnienie lub działalność
praha2002.
gospodarczą; centrum, w ramach reintegracji zawodowej, może prowadzić działalność
wytwórczą, handlową lub usługową oraz działalność wytwórczą w rolnictwie, która nie 28 E. Mączyńska, P. Pysz, Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wyko-
stanowi działalności gospodarczej. rzystania w Polsce, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
10
Rola pracy socjalnej w rozwoju ekonomii społecznej 3/2007
Ekonomii społecznej przypisywane są trzy główne W tym ujęciu celem pracy socjalnej jest współtworzenie ta-
funkcje29: kich społecznych przestrzeni, które odpowiadają zarówno
1. budowanie demokracji uczestniczącej przez nowe jako- aktualnym możliwościom i potrzebom życiowym osób wy-
ściowo powiązanie w ramach jednej instytucji zarówno magających pomocy, jak również przyjętym w konkretnej
więzi o charakterze społecznym, jak i ekonomicznym; społeczności wyobrażeniom o zasadach funkcjonowania
2. wspieranie polityki wzrostu zatrudnienia grup szczególnie wspólnot lokalnych.
zagrożonych na rynku przez oferowanie nowych, elastycz-
nych form przedsiębiorczości i rodzajów pracy, trudnych Współczesna polityka społeczna kształtuje owo wyobraże-
do osiągnięcia w innych sektorach i umożliwiających akty- nie, przyjmując, że skupia się na problematyce zatrudnienia,
wizowanie osób, które dla publicznych służb zatrudnienia a przedmiotem zainteresowania pracowników socjalnych
stanowią najtrudniejszą grupę klientów; jest prawie wyłącznie relacja łącząca jednostkę z rynkiem
3. budowanie wspólnot opartych na solidarności zamiast pracy.
na zależności.
Istotą ekonomii społecznej jest szczególny sposób organi- Rola pracy socjalnej w rozwoju
zowania gospodarki, który konstytuuje dwa podstawowe
ekonomii społecznej
wymiary więzi społecznej  świadomościowy oraz struktu-
ralny. W tym sensie ekonomia społeczna jest ogólną ramą
teoretyczną dla wszystkich tych inicjatyw, które: 1) prowa- Na przełomie XIX i XX w., kiedy kształtowały się teoretyczne
dzą do stałego umacniania więzi społecznej o charakterze podstawy pracy socjalnej związane z opracowaniem meto-
zrzeszeniowym; 2) poszukują nowych sposobów porządko- dy indywidualnego przypadku oraz zasad pracy z rodziną,
wania lokalnych przejawów życia gospodarczego. obowiązywało założenie, że występowanie psychicznej lub
społecznej degradacji człowieka jest zewnętrzną, uwidocz-
Twierdzę, że praktyka ekonomii społecznej jest naturalną nioną formą jego moralnego i intelektualnego ubóstwa.
reakcją na konsekwencje procesów deregulacyjnych i  co
więcej  stanowi ona przejaw fundamentalnego dla wszyst- Ludzie zajmujący się udzielaniem pomocy, zrzeszając się
kich jednostek dążenia do współdziałania i współodpowie- w organizacjach charytatywnych, występowali w roli  do-
dzialności, będącego warunkiem ludzkiego rozwoju. brych rodziców , natomiast ich podopieczni w roli  trud-
nych dzieci wymagających permanentnych oddziaływań
Działania z zakresu ekonomii społecznej  nazywane rów- wychowawczych.
nież  trzecią drogą  są naturalną reakcją społeczności lo-
kalnych na fakt wycofywania się państwa ze sfery działań Teoretyczna i praktyczna koncentracja na dokonywaniu
opiekuńczych. zmian w jednostkach oraz w ich środowiskach rodzinnych
wywarła przemożny i długotrwały wpływ na pracę socjalną.
Społeczeństwo obywatelskie staje się przestrzenią pośred-
niczącą między wolnym rynkiem a państwem. Współczesna działalność profesjonalna w wielu swoich
przejawach jest niestety zaskakująco zgodna z archaicznym
W opinii E. Leś: Rozwój instytucji i programów nowej gospo- założeniem, że problemy klientów mają swoje z
ródło wy-
darki społecznej i przedsiębiorczości stwarza realną szansę łącznie w ich zachowaniu, moralności lub wadliwych rela-
przezwyciężenia w Polsce mitu gospodarki wolnorynkowej cjach rodzinnych.
jako jedynego mechanizmu rozwoju, a także odejścia od asoli-
darystycznej wizji ładu społecznego w kierunku bardziej party- Udzielanie pomocy bywa zaś utożsamiane z długotrwałą
cypacyjnej i demokratycznej gospodarki rynkowej oraz modelu  moralną edukacją osób społecznie niezaradnych lub też
polskiej polityki społecznej opartej na partnerstwie publiczno- z procesem sprawowania nad nimi kontroli. Należy podkre-
społeczno-prywatnym30. ślić, że ten sposób myślenia opiera się na społecznym dar-
winizmie, który pozycję jednostki w społeczeństwie ujmuje
Uogólniając, poszukiwanie modelu ekonomii społecznej jako odzwierciedlenie jej osobowościowych predyspozycji
jest podążaniem tzw. trzecią drogą, w której nie ma upraw- oraz utrwalonych cech charakteru i upatruje w nich wyłącz-
nień socjalnych bez równoczesnych zobowiązań jednostki. nej przyczyny ubóstwa i stanów patologicznych31.
29 C. Miżejewski, Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej,  Polityka Społeczna ,
2006, nr 5-6, s. 1-5.
31 C. Jones, Social work and society, [w:] Social Work. Themes, Issues and Critical Debates, R.
30 E. Leś, Nowa ekonomia społeczna,  Trzeci Sektor , 2005, nr 2, s. 44. Adams, L. Dominelli, M. Payne (red.), Macmillan, London 1998.
11
3/2007 Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?
Pomimo bezpośredniej pracy z najmniej wpływową i naj- W tej szczegółowej  subdyscyplinie naukowej , jaką jest
bardziej ubogą częścią społeczeństwa, w pracy socjalnej praca socjalna w ekonomii społecznej, punktem skupienia
często daje o sobie znać tendencja, aby nie poszukiwać są strukturalne uwarunkowania problemów społecznych,
czynników determinujących sytuację jednostki poza jej ro- które, obok innych współistniejących orientacji, kształtują
dziną i siecią najbliższych kontaktów społecznych. tzw. socjologiczną perspektywę. Zgodnie z tą orientacją
przyczyny problemów społecznych związane są przede
Wydaje się, że pracownicy socjalni swą praktyką jak gdyby wszystkim z nierównościami pomiędzy poszczególnymi
kwestionowali wpływ warunków ekonomicznych i politycz- ugrupowaniami społecznymi.
nych na poziom oraz jakość życia jednostek, grup i środo-
wisk lokalnych, a także ignorowali skutki dyskryminacji, nie- Należy podkreślić, że tylko dzięki jednoznacznemu powią-
równości lub społecznego naznaczenia. Należy podkreślić, zaniu pracy socjalnej z socjologiczną refleksją praktycy będą
że ten rodzaj uproszczonej praktyki związany jest z zagroże- zdolni do podejmowania względnie niezależnych działań
niem, iż pewna kategoria osób zostanie zdefiniowana jako politycznych wynikających z analiz zróżnicowania społecz-
niezdolna do  moralnej naprawy , jako  społeczne i ekono- nego wyznaczonych przez takie podstawowe zmienne
miczne obciążenie , natomiast pracownicy socjalni będą za- nacisków społecznych, jak płeć, rasa, klasa społeczna, wiek,
proszeni do uczestniczenia w debacie dotyczącej tego, któ- niepełnosprawność, długotrwała choroba, orientacja sek-
rym osobom ma przysługiwać prawo do dalszej pomocy sualna, oraz zmienne współistniejące, czyli religię, miejsce
i wsparcia, a które prawa tego powinny zostać pozbawione. zamieszkania, zdrowie psychiczne i samotne rodzicielstwo.
W wyniku tak postawionego problemu ideę pomocy może Brak uwzględniania strukturalnych uwarunkowań w pracy
zastąpić dyrektywa ścisłego nadzoru i kontroli jako jedyna socjalnej może powodować tendencję do koncentrowa-
słuszna strategia wobec tych, którym pomagać nie warto. nia się na indywidualnych zaburzeniach w funkcjonowaniu
Praca socjalna z wyselekcjonowaną w powyższy sposób oraz swoistej ucieczki w metody i techniki pracy, które mają
społeczną kategorią traci swój sens, bowiem wpisuje się pomagać tylko w doraz
nym naprawianiu wadliwego me-
w proces stopniowego zwalniania społeczeństwa z odpo- chanizmu społecznego, a nie na identyfikacji systemowych
wiedzialności za rozwiązywanie określonych problemów i strukturalnych przyczyn jego dysfunkcji32. Tym samym każ-
w imię zachowania fałszywie rozumianej społecznej równo- da promowana zmiana społeczna  w tym również i ta prze-
wagi i wewnętrznej spójności. widywana przez zwolenników ekonomii społecznej i nowej,
aktywizującej pracy socjalnej  nie ma szans na zaistnienie.
Rozpoczęta w latach 60. krytyka pracy socjalnej zwróci-
ła uwagę na bezdyskusyjną konieczność uwzględniania
w praktyce, poza czynnikami psychospołecznymi, znacze- Krytyka  trzeciej drogi
nia szerszych procesów społecznych.
Zaangażowanie pracy socjalnej w działalność organizacji
Brak umiejętności diagnozowania wpływu na konkretną  trzeciego sektora oraz wspieranie ich aktywności w ramach
sytuację problemową zjawisk politycznych lub makroeko- polskiego modelu ekonomii społecznej będzie ważnym
nomicznych sprowadza pracę socjalną do roli mechanizmu, czynnikiem kształtującym przyszły rozwój profesji. Rów-
który podtrzymuje funkcjonowanie osób zależnych od pro- nocześnie należy podkreślić, że dla profesjonalnej pracy
fesjonalnej pomocy poza głównym nurtem życia społecz- socjalnej zagrażające są wszelkie działania pozbawione re-
nego, pozbawiając ich prawa do społecznego uczestnicze- fleksji nad ich uwarunkowaniami i odległymi w czasie kon-
nia. Paradoksalnie, prawnie usankcjonowane i  co więcej sekwencjami. Aprobatywnie opisywana przeze mnie wizja
 w pełni uzasadnione z perspektywy konkretnej sytuacji rozwoju pracy socjalnej w powiązaniu z ekonomią społecz-
klienta przejawy pracy socjalnej, które polegają na udzie- ną i modelem państwa aktywizującego niesie ze sobą za-
laniu klasycznych i doraz
nych form pomocy, mogą zostać grożenie dla funkcjonowania tych instytucji pomocy, które
zdefiniowane jako działalność o szkodliwych konsekwen- sytuują się niejako na marginesie głównego nurtu polityki
cjach. Owa niejednoznaczność profesjonalnego działania społecznej.
jest wpisana w istotę pracy socjalnej, wiążąc się z koniecz-
nością zaakceptowania wewnętrznej sprzeczności, jaką nie-
sie ze sobą proces udzielania pomocy.
32 L. Dominelli, Social Work. Theory and practice for a changing profession, Polity, Cambridge
2004.
12
Krytyka  trzeciej drogi 3/2007
Zagrożone są uprawnienia korzystających z nich osób33. Na- rynkiem i są trwale niezdolni do aktywności zarobkowej.
leży podkreślić, iż profesjonalna odpowiedzialność pracow- Więcej  należy rozważyć, czy nasze działania w nowym
ników socjalnych polega na trosce również o tych, którzy paradygmacie to opiekuńcza aktywizacja, czy też identyfi-
nie są zdolni do pracy teraz, jeszcze nie lub ponownie, na- kacja tych, którzy odmawiając pracy, nie zasługują na po-
tomiast istota ich oddziaływań wiąże się z utrzymywaniem moc i wsparcie? Czy pomagamy wychodzić wykluczonym
integralności społeczeństwa przez stymulowanie rozwoju ze stanu zależności, czy raczej stosujemy wobec nich nowe
i wspieranie wszelkich przejawów międzyludzkiej pomocy. środki przymusu i kontroli?
W zakończeniu podkreślam, że utrzymujące się wysokie Należy pamiętać, że opór wobec programów pracy ma
zapotrzebowanie na pracę socjalną związane jest również miejsce wówczas, kiedy polityka społeczna deleguje odpo-
z faktem, iż w swoim historycznym rozwoju praca taka poza wiedzialności, równocześnie odcinając ludzi od społeczeń-
konkretną pomocą, jaką zapewniała jednostkom, rodzinom stwa współodpowiedzialnego.
i społecznościom, pomagała promować dominujące idee
polityczne oraz rozwiązania społeczno-gospodarcze. Praca socjalna wymaga tego, by ponownie przyjrzeć się
stosowanym metodom, szukając odpowiedzi na pytanie,
Praca socjalna nie tylko rozwiązywała problemy społeczne, czy istotnie przyczynia się ona do nadawania więzi społecz-
lecz współuczestniczyła w ich interpretowaniu i definiowa- nej nowego znaczenia.
niu w pewien szczególny sposób, który legitymizował istnie-
jącą koncepcję pomocy społecznej i szerzej  dominujący Definicje więzi społecznej koncentrują się przeważnie
porządek społeczny. Również i dzisiaj praca socjalna może na tych pierwiastkach, które łączą ludzi, są im wspólne, któ-
zostać zinterpretowana jako  stosowana polityka społeczna . rych istnienie zakładamy bezrefleksyjnie; są jednak według
L. Dominelli35 takie atrybuty więzi społecznej, które musimy
Wartościowym przykładem jest negatywny wpływ polityki sobie uświadamiać. Dotyczą one zależności, wzajemności
państwa aktywizującego na pracę socjalną w Wielkiej Bry- i solidarności, żądają uznania i doceniania twórczej różnicy
tanii34. W jej wyniku mechanizmy liberalnego urynkawia- występującej pomiędzy ludz
mi. Wymaga to stałego zachę-
nia dotknęły usługi społeczne, powstała quasi-biznesowa cania członków danej wspólnoty, aby przez wchodzenie
kultura w pracy socjalnej, przyjęto rynkową dyscyplinę w interakcję i dialog z  innymi niwelowali obawy, wzmac-
finansową w sektorze usług społecznych, nasileniu uległa niali poczucie bezpieczeństwa i, co ma podstawowe zna-
rywalizacja pomiędzy profesjonalistami, powszechną prak- czenie, zaakceptowali fakt, że ich przyszła pomyślność zale-
tyką stało się poszukiwanie tańszych usług nawet kosztem ży od wzajemnej odpowiedzialności za siebie.
pogarszania warunków pracy, zakwestionowane zostały
metody pracy indywidualnej i środowiskowej jako pro- Praca socjalna może być bezrefleksyjnie dostosowywana
cedury o niskiej skuteczności, nastąpił renesans orientacji do dominujących warunków, by stać się całkowicie służeb-
behawioralnej, zgodnie z którą zmiana osobowościowa lub ną wobec polityki społecznej lub też kierowana  z wyko-
społeczna postrzegana była jako wyłącznie kwestia  socjo- rzystaniem wiedzy socjologicznej  na takie praktyki, które
techniczna , a nie jako powiązana ze światem wartości lub pozwolą utrzymać krytyczny dystans i autonomiczną anali-
dominującą w społeczeństwie ideologią. Równocześnie zę procesów następujących w społeczeństwie.
z programów kształcenia wyparta została perspektywa kry-
tyczna, a pracownicy socjalni utracili zdolność do podejmo- Refleksja nad tymi zagrożeniami może uchronić nas  myślę
wania refleksji etycznej. tu przede wszystkim o Polsce, w której filozofia i praktyka
państwa pracy znajduje coraz więcej orędowników  przed
Aprobatywne wypowiedzi dotyczące ekonomii społecznej użyciem pracy jako mechanizmu kontroli i selekcji społecz-
i  państwa pracy muszą zostać uzupełnione tymi krytycz- nej. Bowiem praca  oprócz bycia czynnikiem kształtującym
nymi uwagami. Poważnym zarzutem jest to, że, polityka rozwój gospodarczy  jest przede wszystkim kwestią god-
państwa, koncentrując się głównie na osobach zdolnych ności ludzkiej.
do pracy, usuwa z pola widzenia tych, którzy pozostają poza
Polska polityka społeczna okresu transformacji polegała
głównie na łagodzeniu jej skutków. Obecnie istnieje ko-
nieczność zasadniczej zmiany paradygmatu, który powinien
33 Przykład niemiecki. W wyniku reform podjętych przez P. Hartza w Niemczech ograniczono
tradycyjne formy zatrudnienia. Głównym celem była aktywizacja zawodowa i wzrost sa-
sprzyjać rozwojowi kapitału społecznego w ramach pań-
moodpowiedzialności jednostki za swoją sytuację. Spodziewano się większej aktywności
i gotowości do podjęcia każdej pracy. Skutkami wspomnianej reformy była prywatyzacja
stwa pracy. Równocześnie obecność w polityce społecznej
pośrednictwa pracy, rozbudowa sektora, w którym dominują niskie dochody oraz ogra-
niczenie świadczeń socjalnych dla bezrobotnych. Wprowadzenie elastycznych form za-
trudnienia nie spowodowało, jak oczekiwano, radykalnej redukcji bezrobocia, powstanie
prywatnych agencji nie okazało się w praktyce bardziej efektywnym sposobem aktywiza-
cji osób poszukujących pracy. Rozbudował się nadmiernie sektor zatrudnienia niskopłat-
nego, pogłębiający zjawisko ubóstwa i niezapewniający bezpieczeństwa socjalnego.
34 I. Ferguson, Neoliberalism, the Third Way and Social Work: the UK Experience, Social Work and 35 L. Dominelli, Social Work. Theory and practice for a changing profession, Polity, Cambridge
Society, vol. 2, Issue 1, 2004, s. 1- 9, www.socwork.de/Ferguson2004.pdf. 2004, s. 201-229.
13
3/2007 Ekonomia społeczna i praca socjalna. Razem czy osobno?
procesów deregulacji, deformalizacji, których zablokować Zestawienie przepisów prawa
dzisiaj nie sposób, może stać się przyczyną nadmiernego
 prywatyzowania relacji społecznych. 1. Ustawa z dn. 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psy-
chicznego, Dz.U. Nr 111, poz. 535.
W jej wyniku ludzie mogą rozumieć swoje działania w kate- 2. Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U.
goriach czysto indywidualistycznych, a swój cel postrzegać Nr 64, poz. 593.
jako stałe dążenie, aby stać się  małymi przedsiębiorcami . 3. Ustawa z dn. 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku
Wówczas mogą oni utracić sposobność definiowania wła- publicznego i o wolontariacie, Dz.U. Nr 96, poz. 873.
snego człowieczeństwa jako potwierdzania prymatu soli- 4. Ustawa z dn. 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym,
darności społecznej, będącej fundamentem ludzkiego bytu. Dz.U. Nr 122, poz. 1143.
Naszym zadaniem jest stały namysł nad tym, czy strategie 5. Ustawa z dn. 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjal-
odchodzenia od państwa świadczeń na rzecz państwa pra- nych, Dz.U. Nr 94, poz. 651.
cy, łączenia uzyskiwanych świadczeń z dochodami z pracy 6. Ustawa z dn. 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia
rzeczywiście przyczynia się do nadawania relacjom ludzkim i instytucjach rynku pracy, Dz.U. Nr 99, poz. 1001.
znaczenia. 7. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dn. 25
paz
dziernika 2005 r. w sprawie trybu organizowania prac
społecznie użytecznych, Dz.U. Nr 210, poz. 1745.
Podsumowanie 8. Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej
i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych,
W podsumowaniu podkreślę znaczenie dalszego rozwo- Dz.U. Nr 123, poz. 776.
ju szkolnictwa dla kadry, która ma odegrać kluczową rolę 9. Rozporządzenie Mnistra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo-
w aktywizowaniu osób długotrwale pozbawionych pracy. łecznej z dn. 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii
zajęciowej, Dz.U. Nr 63, poz. 587.
Ujmując to zagadnienie szerzej  powodzenie aktywizu- 10. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 21
jącej polityki społecznej zależne jest m.in. od właściwego stycznia 2000 r. w sprawie zakładów aktywności zawodo-
przygotowania zawodowego kadry pomocy społecznej wej, Dz.U. Nr 6, poz. 77.
i współpracujących z nimi przedstawicieli organizacji oby- 11. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 21
watelskich. I w tym zakresie należy rozważyć, jak włączyć maja 2002 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności
w główny nurt szkoleniowy doświadczenie praktyczne gro- i stopniu niepełnosprawności, Dz.U. Nr 66, poz. 604.
madzone przez profesjonalistów  trzeciego sektora , przez
których problem pracy definiowany jest jako wartość i za-
razem środek prowadzący do rozwoju solidarności i odpo-
wiedzialności lokalnych wspólnot.
Profesor Z. Bauman zadał w jednej ze swoich ostatnich pu-
blikacji36 pytanie, czy winniśmy szukać nowych możliwości,
takich jak oddzielenie prawa do środków do życia od sprze-
daży pracy i rozciągnięcie społecznie uznanego pojęcia
pracy poza granice, jakie wyznacza rynek.
Potencjalnym sceptykom odpowiedział, iż lekceważące
określenie  nierealistyczne , używane i nadużywane tak sze-
roko w bieżących politycznych potyczkach, oznacza głów-
nie nieobecność woli i determinacji.
Redefinicja pojęcia pracy, rozwój szeroko rozumianej eko-
nomii społecznej i  trzeciego sektora , jak również dalsza
profesjonalizacja pracy socjalnej zależy od tych właśnie
czynników  woli i determinacji.
36 Zygmunt Bauman, Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, Wydawnictwo WAM, Kraków
2006.
14
15
16
3/2007
EKONOMIA SPOA
ECZNA TEKSTY jest serią wydawniczą prezentującą teksty ważne z punktu widzenia dyskusji
o ekonomii społecznej. Seria powstała w ramach projektu  W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii
społecznej .
Autorzy tekstów to osoby związane z projektem, osoby aktywnie działające w obszarze ekonomii społecznej,
a także przedstawiciele innych środowisk zainteresowanych ekonomią społeczną.
Wszystkie materiały publikowane w serii są dostępne na stronach portalu www.ekonomiaspoleczna.pl.
Niniejszy tekst został udostępniony przez Instytut Rozwoju Służb Społecznych celem publikacji w serii
wydawniczej EKONOMIA SPOA
ECZNA TEKSTY. Tekst ten pojawił się w serii Ex-Libris Pracownika Socjalnego pt:
 Ekonomia społeczna - perspektywa rynku pracy i pomocy społecznej wydanej w styczniu 2008 roku.
Niniejszy tekst powstał w ramach projektu  W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej ,
realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy
Wspólnotowej EQUAL