Unia Lubelska - 1569

Dlaczego doszło do Unii polsko-litewskiej w Lublinie?

Ruch egzekucyjny nie podjął problemu pełnego zjednoczenia ziem polskich,
natomiast główny wysiłek obrócił na scalenie z Polską państwa litewskiego.
Dążenia te wychodziły zarówno ze strony polskiej, jak i litewskiej. Dla
szlachty polskiej unia realna z Litwą oznaczała poważne ułatwienia politycznej
i gospodarczej ekspansji na wschód. Wprawdzie część egzekucjonistów myślała
raczej o ugruntowaniu pozycji Polski nad Bałtykiem, ale większość uważała za
korzystniejsze i wymagające mniejszego wysiłku finansowego oraz militarnego
rozprzestrzenienie się na ziemie litewsko-ruskie. Przed 1569 rokiem Litwa -
dziedzicznie państwo Jagiellonów - była krajem o zupełnie innym ustroju niż
Korona. Sejm litewski na przykład mógł jedynie przedkładać wielkiemu księciu
prośby, które ten przyjmował lub odrzucał. Szeroką władzę miała także rada
wielkoksiążęca, podejmująca decyzje pod nieobecność panującego. Jagiellonowie
podtrzymywali odrębność państwową Wielkiego Księstwa, w czym popierali ich
możnowładcy. Szlachta litewska z zazdrością spoglądała na przywileje szlachty
koronnej (sądy ziemskie, sejmiki). Było oczywiste, że zacieśnienie unii obu
państw musi być związane z przyjęciem polskich, atrakcyjniejszych dla
społeczeństwa rozwiązań ustrojowych. Unia obu państw była również tym bardziej
konieczna, że bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta mogła doprowadzić do zerwania
więzów łączących oba państwa. Sam król, początkowo niechętny takiemu
rozwiązaniu, które musiało prowadzić do osłabienia stosunkowo silnej pozycji
władcy na Litwie, pod koniec swego życia nie bez wpływu doświadczeń z wojny z
Iwanem IV stał się zdecydowanym rzecznikiem unii. Przeciwko zastąpieniu unii
personalnej na unię realną szlachty polskiej stanęli magnaci litewscy. Obawiali
się oni utraty swojej pozycji, dającej im możliwość decydowania o sprawach
Litwy.

Unia Lubelska

Rokowania polsko-litewskie rozpoczęły się na sejmie 1563-1564, gdzie Zygmunt
August przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę. Początkowo
pertraktacje nie dały jednak rezultatu. Magnateria litewska, nie chcąc tracić
swej dominującej pozycji, godziła się tylko na luźny związek. Rozstrzygnięcie
zapadło na wspólnym sejmie polsko-litewskim w Lublinie w 1569. Gdy
niezadowoleni magnaci litewscy, w trzecim miesiącu obrad próbowali przerwać
toczące się tam rokowania i wrócili na Litwę, posłowie i senatorzy koronni oraz
litewscy zwolennicy unii zareagowali natychmiast. Zygmunt August ogłosił
wcielenie do Korony pogranicznych obszarów skolonizowanego przez drobną
szlachtę mazowiecką Podlasia, a także Wołynia i Naddnieprza. W czerwcu na
wniosek posłów z Wołynia do Korony włączono również województwa kijowskie i
bracławskie. Zygmunt August doprowadził do formalnego zrównania kniaziów i
panów ze zwykłą szlachtą. Sejm ten zrównał w prawie państwowym katolików i
prawosławnych. To właśnie umożliwiło zreformowanie sądownictwa na Litwie i
wprowadzenie ustroju sądowego na wzór polski. W obliczu tego faktu i pod
wzrastającym naciskiem średniej szlachty magnaci litewscy wrócili do Lublina,
gdzie 1 lipca zaprzysiężono unię między obu państwami. Król Zygmunt August
unijne akty wystawił trzy dni później. Unia Lubelska przewidywała posiadanie
wspólnego, razem wybieranego władcy, wspólny sejm, senat i monetę tej samej
wartości, (choć wybijanej oddzielnie na Litwie i w Koronie). Oba kraje miały
prowadzić wspólną politykę zagraniczną i wojskową, jakkolwiek pozostały odrębne
dla Litwy urzędy, włącznie z najwyższymi, odrębne wojsko, skarb i sądownictwo.
Utrzymały się także liczne odrębności ustrojowe. Na skutek sprzeciwu panów
litewskich Wielkiego Księstwa nie objęła egzekucja dóbr i praw, nie
przeprowadzono w nim lustracji, i nie pobierano z dóbr państwowych kwarty.
Natomiast szlachta polska i litewska mogła na terenie całego państwa swobodnie
nabywać dobra i osiedlać się. W ten sposób z Polski, Litwy i opanowanych przez
nie ziem ruskich stworzono wielonarodowościową Rzeczpospolitą - Rzeczpospolitą
Obojga Narodów, w której wyłącznie szlachta mogła się cieszyć pełną swobodą i
wolnościami. Pośrednim skutkiem unii był też awans Warszawy do roli stolicy
Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Jakkolwiek Kraków, a w pewnej mierze
również Wilno zachowały uprawnienia miast stołecznych, w Warszawie odtąd zbiera
się systematycznie sejm, tutaj odbywa się elekcja, a od przełomu XVI i XVII w.
rezyduje król ze swym dworem i doradcami.

Skutki Unii Lubelskiej

Unia Lubelska spotkała się z wieloma rozbieżnymi ocenami w literaturze
historycznej, zarówno polskiej, jak i obcej. Większość historyków polskich
kładła dawniej nacisk na dobrowolność związku i jego trwałość, widząc w unii
polsko-litewskiej przykład rozwiązania problemu państwa federacyjnego, które
nie miało sobie równych w ówczesnej Europie, opierającej tego rodzaju związki
na zasadach dynastycznych. Krytyka unii, zarówno ze strony części historyków
polskich, jak i rosyjskich, ukraińskich, białoruskich czy litewskich, dotyczyła
głównie jej aspektów narodowych i klasowych. Chodziło przede wszystkim o to, że
unia miała ściśle szlachecki charakter i była przeprowadzona wyłącznie w
interesie tej klasy, co pociągnęło za sobą wzmożony ucisk chłopstwa, zwłaszcza
na terenach litewsko-ruskich. Wskutek tego, a także wskutek masowej polonizacji
warstwy panującej unia miała się przyczynić także do osłabienia i opóźnienia
rozwoju ludności ruskiej, a w pewnej mierze także litewskiej. Przyjmowano
ponadto, że negatywnym skutkiem unii dla polskiego rozwoju narodowego było
nadmierne zaangażowanie i rozproszenie elementu polskiego na wschodzie oraz
zahamowanie procesu centralizacji państwa, utrudnionego przez jego
dwuczłonowość. Nie wydaje się słuszne traktowanie na jednej płaszczyźnie unii
realnej z Litwą i wcielenia ziem ruskich do Korony. Właśnie włączenie tych
olbrzymich połaci wschodnich do Korony postawiło Polskę przed problemami,
których nie zdołała rozwiązać. Przede wszystkim chodziło o miejsce ludności
ruskiej w federacyjnym państwie. Wcielenie bowiem zamieszkanych przez tę
ludność obszarów do Korony zamiast zapewnienia im miejsca odrębnego członu
doprowadziło w XVII w. Do długotrwałego kryzysu, którego nie była zdolna
opanować Rzeczpospolita ani siłą, ani przez nową, proponowaną, lecz nie dającą
się już zrealizować unię. Ponadto wyłoniła się znów sprawa pozycji magnaterii w
państwie. Od dawna bowiem tereny te, zwłaszcza Wołyń i Naddnieprze, stanowiły
domenę wpływów wielkich magnatów pochodzenia ruskiego. Siły magnaterii w
Koronie zostały znacznie wzmocnione, co ważniejsze
otworzyły się możliwości
dalszego ich wzrostu. Naddnieprze stało się bowiem obszarem ożywionej
działalności kolonizacyjnej, organizowanej najczęściej przez magnatów z całej
Rzeczypospolitej lub prowadzącej do wytworzenia się na bezpańskich nieraz
terenach nowych, wielkich latyfundiów magnackich. Wzmogło to niesłychanie
potęgę ekonomiczną, a z nią i wpływy polityczne magnaterii w Polsce.
Współdziałanie zaś szlachty w tej akcji osadniczej prowadziło tylko w trudnych
warunkach kresowych do jej większego uzależnienia się od magnaterii.
Rozwiązanie tego problemu, jak się wydaje, możliwe tylko przy wykorzystaniu i
zorganizowaniu osadnictwa kozackiego, jako przeciwwagi wobec wielkich
latyfundiów. Wymagało to jednak całkowitej rewizji stosunku szlachty d
uprawnień kozackich, łącznie z nadaniem przywilejów szlacheckich. Zdobyła się
na to szlachta znów zbyt późno i połowicznie. Chociażby więc z tych przyczyn
trzeba uznać sposób włączenia i organizacji ziem ukraińskich w ramach Korony w
1569 r.za jeden z najistotniejszych powodów przyszłego kryzysu Rzeczypospolitej
szlacheckiej. Nie wydaje się natomiast, by taką samą ocenę można było
zastosować do unii z Litwą. Była ona oparta na zasadzie kompromisu i
porozumienia między obu partnerami, z których każdy wynosił pewne zyski i
straty. Nastąpił niewątpliwy wzrost siły militarnej i autorytetu
Rzeczypospolitej Obojga Narodów w polityce europejskiej. Zahamowane zostało
zagrożenie Litwy ze wschodu. Polska opłacała to skoncentrowaniem głównych
wysiłków nad problemami odległymi od dotychczasowych jej zainteresowań
międzynarodowych, wciągnięciem jej w wir rywalizacji na wchodzie,
podporządkowaniem w znacznym stopniu swych interesów litewskim. W ograniczonym
stopniu niedogodności te wyrównywał fakt, że Litwa odtąd nie mogła prowadzić
samodzielnej polityki i stawiać Korony przed faktami dokonanymi. Z czasem
ujemne skutki unii miały się odbijać coraz silniej, zwłaszcza, gdy opozycja
litewska utrudniała jednolitość wystąpień państwa polsko-litewskiego. Niemniej
związek polsko-litewski okazał się tworem wyjątkowo trwałym i doprowadził do
znacznego struktury społeczno-politycznej i kulturalnej obu krajów. Nie można
zaprzeczyć, że działo się to w dużym stopniu kosztem samodzielnego rozwoju
Litwy, wkład bowiem jaj mieszkańców w życie kulturalne i polityczne Polski był
bardzo poważny.

Jak funkcjonowała I Rzeczpospolita?

ą Kto rządził Rzeczpospolitą?
Wbrew rozpowszechnionej opinii, król Rzeczpospolitej miał całkiem szerokie
możliwości działania. Przede wszystkim sam dobierał sobie współpracowników:
mianował ministrów, senatorów oraz urzędników ziemskich. Nominacje były, co
prawda, dożywotnie, ale możliwość rozdawania w dzierżawę państwowych dóbr
ziemskich (królewszczyzn) ułatwiała związanie z dworem pożądanych osób, a
hierarchia godności
pozbycie się niewygodnych ludzi drogą awansu.
Najważniejszą instytucją Rzeczypospolitej był sejm, zwoływany co 2 lata na 6
tygodni (sejm zwykły) lub w razie potrzeby na 2 tygodnie. Do kompetencji sejmu
należało: stanowienie podatków i nowych praw, współprowadzenie polityki
zagranicznej, decydowanie o rekrutacji wojsk zaciężnych, pospolitym ruszeniu i
lennach oraz
formalnie
kontrola rządu. Formę bezpośredniego udziału
szlachty w rządzie stanowiły sejmiki, czyli zjazdy całej szlachty ziemi,
województwa lub prowincji. Sejmiki wybierały posłów na sejm, deputatów do
trybunałów, kandydatów na sędziów ziemskich.

ą Jak wymierzano sprawiedliwość?
Rzeczpospolita była państwem stanowym, więc w innych sądach i wg.innego prawa
sądzono szlachtę, duchownych, mieszczan i chłopów, a także Żydów, Ormian,
Tatarów i ludność innych nacji. Na różnice prawne między stanami składały się
różnice terytorialne: na Litwie obowiązywał Statut Litewski (III), Korona
natomiast nie doczekała się jednolitego spisu praw całego kraju. Przestrzegano
prawnych odrębności Mazowsza i Prus Królewskich, a w województwach ukraińskich
stosowano Statut Litewski (I). Szlachta osiadła procesowała się o granice dóbr
przed sądem podkomorskim, sprawy o rozbój na drodze, napad na dom, podpalenie i
gwałt
rozstrzygano przed sądem grodzkim, inne sprawy
przed sądem ziemskim.
W rozstrzyganiu spraw o obrazę majestatu, zdradę stanu, nadużycia finansowe
wyższych urzędników, w sądzeniu zbrodni zagrożonych karą śmierci i konfiskatą
dóbr oraz banicją kompetentny był sąd sejmowy, obradujący pod przewodnictwem
króla. Duchowni podlegali sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo
kanoniczne. Ponieważ wyłączne prawo sądzenia poddanych miał właściciel dóbr,
prawa sądowe mieszczan i chłopów zależały w pewnym stopniu od tego, kto był
właścicielem miasta lub wsi. Większość miast rządziła się prawem niemieckim.
Według niego mieszczanie mieli własne sądy miejskie, a odwoływać się mogli do
sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Chłopów sądziła ława
wiejska z wójtem według prawa wiejskiego niemieckiego lub polskiego. W czasie
bezkrólewi w miejsce sądów zwykłych powoływano sądy kapturowe.
ą Kto bronił granic państwa?
W zasadzie Korona i Litwa osobno troszczyły się o bezpieczeństwo swoich granic.
Głównym frontem Polski były granice z Turcją i chanatem krymskim, Litwy

granica z Rosją. Praktycznie, w czasie większych wojen wojska koronne i
litewskie współdziałały ze sobą. Rzeczpospolitej broniły wojska zaciężne i
pospolite ruszenie szlacheckie. Stałą siłę zbrojną państwa stanowiło wojsko
zaciężne, w zależności od potrzeb
piechota lub jazda. Początkowo utrzymywał
je król
uchwalona na ten cel kwarta pozwalała na opłacenie 3500-4000 jazdy,
tzw. Wojska karcianego.

ą W jakich szkołach zdobywano wiedzę?
Jednolity system szkolnictwa stworzyła dopiero Komisja Edukacji Narodowej.
Wcześniej szkoły nie miały spójnego programu. Generalnie nauczanie odbywało się
na trzech poziomach: w szkołach parafialnych, w gimnazjach, kolegiach lub
innych szkołach zakonnych, i w akademikach.