"MI
DZY PRAKTYK
A TEORI
WYCHOWANIA"; T.E.D
BROWSKA, B.WOJCIECHOWSKA-CHARLAK; recenzenci : Prof. dr hab. J.NIEMIEC, Prof.dr
hab.E.TREMPAA
A .
ROZDZIAA
X
RODZINA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
1. Rodzina jako komponent środowiska wychowawczego.
Rodzina (pierwsze i najbliższe środowisko dziecka) najintensywniej oddziałuje na dziecko, ma wpływ na zachowanie jednostki, jej stosunek do
innych, system wartości itp.
Rodzina  Wg. Szczepańskiego - grupa złożona z osób połączonych stosunkiem małżeństwa j stosunkiem rodzice i dzieci. Może obejmować 2-3
pokolenia które tworzą gospodarstwo domowe. Wg. Tyszka  to zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa,
powinowactwa lub adopcji.
Rodzina w największym stopniu kształtuje osobowość dziecka. W rodzinie dziecko nabiera pewności siebie, zdobywa równowagę uczuciową lub
przeżywa swoje pierwsze zawody. Tu dokonuje się wprowadzenie dziecka w krąg kontaktów społecznych. Sanowi z
ródło zachowań w różnych
sytuacjach, wpływa na koleje życia dziecka, jego miejsce w grupie rówieśniczej, stymuluje ambicje i aspiracje życiowe. Rodzina zapewnia
dziecku zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, zwierzenia się z przeżyć konfliktowych, wyzbycia się doznanych upokorzeń, daje poczucie
bezpieczeństwa.
Rodzina kieruje procesem poznawania przez dziecko przyrody i kultury, procesem rozumienia zjawisk i faktów otaczającego świata uczy je
rozumienia faktów i wartościowania. Dokonuje się to poprzez naśladowanie przez dziecko osób z którymi jest emocjonalnie związane.
Ważną rolę w rodzinie odgrywają zachowania rodziców. Mogą być one odbierane jako przejaw miłości i życzliwości lub jako przejaw
obojętności, dystansu wrogości. Prowadzą one do zacieśnienia więzi rodzinnej lub do jej osłabienia.
2. TYPY RODZIN A PRAWIDA
OWOŚĆ PRZEBIEGU PROCESU WYCHOWAWCZEGO
Trzy typy rodzin ( Z. Zaborowski):
I typ  W rodzinie istnieją szczegółowe normy regulujące zachowanie jej członków. Odstępstwa od norm nie są tolerowane, za ich przekroczenie
stosuje się represje. Życiem rodziny kieruje głowa rodziny  ojciec, który nie liczy się z potrzebami dzieci, wydaje nakazy i zakazy, wymaga od
dzieci szacunku i podporządkowania. W rodzinie panuje porządek i dyscyplina  w obawie przed sankcjami.
II typ  dysponuje systemem norm, nie są one tak drobiazgowe jak w typie I. W uzasadnionych przypadkach odstępstwa od norm są tolerowane.
Przekroczenie normy = sankcja, która jest przemyślana, stopniowana i zindywidualizowana. Dominacja wzajemnego zaufania członków i
życzliwość. Rodzice stosują demokratyczny Styl kierowania, liczą się z dzieckiem i jego potrzebami, częściej nagrody niż kary, pobudzają ambicję
i samokontrolę.
III typ  istnieją normy ale są stale przekraczane. A
amanie norm jest tolerowane i bez sankcji. Zamęt, chaos w rodzinie. Rodzice 
niekonsekwentni, niezdecydowani, chwiejni, czasem odwołują się do dobrej woli, ambicji dzieci  kiedy indziej stosują metodę schlebiania i
przekupywania (np. prezentami) dzieci.
I i III typ budzą poważne zastrzeżenia wychowawcze.
I typ - W klimacie rygoru, zastraszenia i kar mogą pojawić się u dzieci postawy lękowe, nieufność do ludzi, agresywność, egoizm. Takie dzieci
pozbawione kontroli, poza domem przejawiają zachowania za które były domu karane. Występują u nich zaburzenia emocjonalne przejawiające
się w lękach, przygnębieniu i pobudliwości uczuciowej. Są bierne społecznie, nieufne wobec nauczycieli i kolegów, brak uczuć opiekuńczych w
stosunku do rówieśników.
III typ  brak uporządkowania i konsekwencji powodują że u dzieci nie wykształcają się nawyki porządkowo  higieniczne, postawy
zdyscyplinowania się i podporządkowania normom oraz szacunku dla starszych. Dzieci nie mają szacunku dla rodziców. Lekceważący stosunek
do obowiązków szkolnych i nauczycieli, nie dbanie o swoje rzeczy i mienie społeczne.
Najlepsze warunki stwarza typ II. U dzieci formułują się postawy społeczne, uczynność i życzliwość dla ludzi.
Postawy rodziców wobec dzieci:
- partnerska  akceptuje potrzeby dzieci, uznaje prawo do ich samodzielności i aktywności, współdziałanie z dzieckiem w realizowaniu zadań
wychowawczych
- autokratyczna  bezwzględne podporządkowanie się wymaganiom i wartościom przyjętym w rodzinie, narzucającą i krępującą zachowania
dzieci.
- Liberalną  realizacja wszystkich potrzeb i zachcianek dzieci, nie podporządkowanie się dobru wspólnemu.
-  obojętności wychowawczej  brak zainteresowania dzieckiem i jego sprawami.
3. PODSTAWOWE FUNKCJE RODZINY I ICH PRZEMIANY
FUNKCJA PROKREACYJNA  rodzina dzięki procesom biologicznym przyczynia się do reprodukcji społeczeństwa. Małżeństwo jest instytucją
społecznie akceptowaną dla współżycia seksualnego (spełnia funkcję prokreacyjną jak również zaspokajanie potrzeb seksualnych małżonków).
Przed wojną  dominowała wielodzietność, w okresie międzywojennym  średniodzietność, obecnie  małodzietność.
FUNKCJA ZAROBKOWA  zaspokojenie potrzeb ekonomicznych rodziny i indywidualnych potrzeb bytowych człowieka. Rozwój konsumpcji i
tworzenia się określonego stylu życia rodziny, jej sposobu gospodarowania, spędzania wolnego czasu itp.
Wpływ na życie rodziny wywarła praca zawodowa kobiet które stały się współżywicielami rodziny. Wzrósł jej prestiż oraz pozarodzinne kontakty.
Konsekwencją jest utrwalenie się wzoru kobiety  żony, matki i pracownicy.
FUNKCJA SOCJALIZUJ
CA  wprowadzenie dzieci do społeczeństwa, nauka języka, zasad dobrego wychowania, zwyczajów i obyczajów,
przygotowanie do pełnienia póz
niejszych ról społecznych, kształtowanie wartości. Funkcja ta obejmuje nie tylko dzieci ale i małżonków uczących
się ról małżeńskich, rodzicielskich i rodzinnych. Funkcja ta zaspokaja potrzeby rodziców w społecznym rozumieniu tego słowa  pragnienie
wychowania dzieci i ich kształtowania.
1
FUNKCJA PSYCHOCHIGIENICZNA  Kształtowanie człowieka dojrzałego emocjonalnie i zrównoważonego psychicznie. Rodzina zaspokaja
wiele potrzeb jej członków np. : poczucie bezpieczeństwa, stabilizacji, przynależności, możliwości wymiany uczuć. Stwarza warunki do rozwoju
osobowości. Zaspokajanie potrzeb miłości, bliskiego kontaktu, zrozumienia, uznania i szacunku. Zaspokojenie tych potrzeb spełnia rolę
profilaktyczną  zapobiega powstawaniu zaburzeń emocjonalnych u jednostki.
FUNKCJA WYCHOWAWCZA RODZINY  rodzina zapoczątkowuje proces wychowawczy który następnie przebiega w przedszkolu i szkole.
Wychowanie może mieć charakter celowy, planowy i świadomy ze strony rodziców, a może odbywać się w sposób przygodny i samorzutny.
Można przyjąć, że każda funkcja rodziny, może mieć wychowawczy wpływ na jej członków, nawet jeżeli w swoim działaniu tego nie zakładała.
Tak więc o efektach wychowania decyduje jakość i poziom wypełnianych przez rodzinę funkcji. Zakłócenie choćby jednej z nich (np.
opiekuńczej) powoduje słabszą wydolność wychowawczą rodziny.
Rodzaje oddziaływań wychowawczych rodziny:
1. oddziaływania niezamierzone, obojętne z wychowawczego punktu widzenia.  Praktycznie nie ma takich sytuacji, które byłyby
obojętne wychowawczo, teoretycznie można jednak założyć istnienie takich oddziaływań. Są to zwyczaje, codzienne, nie powodujące
nowych przeżyć.
2. oddziaływania rodzinne niezamierzone lecz obojętne z wychowawczego punktu widzenia  Wynikają z całokształtu życia rodziny i
mogą mieć dodatni lub ujemny wpływ na kształtowanie osobowości dzieci. Przekładem tego są: kłótnie małżeńskie w obecności dzieci,
przyjmowanie gości, sposób spędzania wolnego czasu itp. Oddziaływania które są konsekwencją życia w rodzinie brakuje im jednak
zamiarów wychowawczych.
3. Zamierzone oddziaływania wychowawcze rodziców, ale ukierunkowane na realizację celów rodziny jako grupy, - Przykładem
może być podział obowiązków w domu, kształtowanie umiejętności praktycznych itp.
4. Zamierzone oddziaływanie wychowawcze rodziców, ukierunkowane także na realizacje celów wychowawczych.  jest planowe.
Przekazanie dzieciom dorobku społeczeństwa w zakresie kultury, kształtowanie pożądanych postaw, stwarzanie właściwych warunków
do nauki szkolnej, zaszczepianie wartościowych aspiracji i dążeń. Selekcja pozarodzinnych wpływów docierających do dzieci z innych
z
ródeł (np. filmów)
Szczególnie ważne z punktu widzenia pedagogiki są zamierzone oddziaływania wychowawcze. Wychowanie w rodzinie to nie tylko osobisty
kontakt ale organizowanie całokształtu życia domowego.
Egoizm rodzinny  dziecko  dobre dla rodziny, nie musi być zdaniem rodziców  dobre dla społeczeństwa. Skutkiem tego dziecko będzie
uspołecznione w obrębie rodziny a będzie mu brakowało właściwego uspołecznienia poza nią.
FUNKCJA OPIEKUC
CZA RODZINY  jest ściśle powiązana z pozostałymi funkcjami rodziny np. opieka rodziców nad potomstwem
(funkcja prokreacyjno  opiekuńcza), czynności usługowe wobec rodzeństwa i rodziców (funkcja gospodarczo  opiekuńcza),
Działalność opiekuńcza skierowana jest na zaspokajanie potrzeb opiekuńczych jednostek lub grup.
Działalność opiekuńcza podejmowana jest z dwóch zasadniczych powodów:
a) aby tworzyć normalne warunki wszechstronnego rozwoju dziecka i młodzieży
b) aby likwidować sytuacje zagrażające ich prawidłowemu rozwojowi czy nawet życiu.
Kierunki działalności opiekuńczej w rodzinie:
1. Kierunek działalności podstawowej  organizowanie warunków niezbędnych do normalnego życia (rozwijanie zainteresowań dziecka,
zapewnienie odpowiednich warunków wypoczynku itp.)
2. działalność stymulująca  związana jest ze stanem możliwości i potrzeb opiekuńczych oraz z sytuacją poszczególnych osób w rodzinie
( np. jeśli możliwości rozwojowe dziecka są większe niż faktycznie osiągany przez nie poziom rozwoju intelektualnego czy społecznego
to dobro dziecka wymaga pobudzenia tego rozwoju przez rodzinę)
3. oddziaływania asekuracyjne  rodzice uświadamiają sobie nieprawidłowości w zachowaniu, które z czasem mogą zagrozić rozwojowi
lub życiu dzieci i pragną je przed tymi zagrożeniami chronić. ( np. poddawanie dzieci okresowym badaniom lekarskim, rozmowy w
zakresie życia seksualnego itp.)
4. działania opiekuńcze o charakterze kompensacyjnym  pojawiają się gdy równowaga procesu rozwojowego została w jakimś
zakresie zachwiana. Działalność rodziny polega na wyrównywaniu braków: w prawidłowym rozwoju dzieci, w nauce, w sprawności
fizycznej (powstałych na skutek choroby) poprzez umożliwienie im uczestnictwa w specjalnie organizowanych ćwiczeniach
korekcyjnych lub rekreacyjnych.
5. Działania ratownicze  stosowane w najbardziej drastycznych przypadkach, które mogą prowadzić do zupełnej deformacji życia i
osobowości dzieci w środowisku rodzinnym. Ten rodzaj działalności polega na przejmowaniu od rodziców pieczy nad dziećmi przez
inne instytucje lub członków dalszej rodziny.
Opieka i czynności opiekuńcze są największe w okresie niemowlęctwa dzieci. W poszczególnych fazach rozwojowych dzieci i młodzieży
potrzeby opiekuńcze w zasadzie ulegają redukcji. Ich ponowne nasilenie zaczyna się w wieku starczym.
4. POSTAWY RODZICIELSKIE I ICH WPA
YW NA WYCHOWANIE
Postawy właściwe, kształtujące u dzieci pożądane zachowania:
a) akceptacja dziecka  przyjmowanie go takim jakim jest, z wyglądem zewnętrznym zdolnościami intelektualnymi. Rodzice kochają
dziecko, chwalą w przypadku złego zachowania  ganią, ale nie potępiają. Zaspokajają jego potrzeby. Dziecko ma poczucie
bezpieczeństwa i jego rozwój przebiega prawidłowo.
b) Współdziałanie z nim  dziecko uczestniczy w życiu rodzinnym w pracach domowych, rozrywkach dostosowanych do jego potrzeb itp.
Nawiązuje się w ten sposób stały kontakt uczuciowy. Współuczestnictwo dziecka w różnych zajęciach przeradza się w dyskusję i
wymianę poglądów z rodzicami. Stają się one ufne wobec nich, zdolne do współdziałania i podejmowania samodzielnych zobowiązań.
c) Zapewnienie dziecku rozsądnej swobody  dziecko z wiekiem pozornie oddala się od rodziców ale pozostaje więz
psychiczna i
uczuciowa. Wzajemne zaufanie, rodzice stwarzają okazję do zaspokajania dziecięcej potrzeby samodzielności i aktywności. Gdy
dziecko jest starsze rodzice dyskretnie kierują nim  znają jego zainteresowania, kolegów, wiedzą gdzie wychodzi i kiedy wróci itp. W
takich warunkach dziecko staje się uspołecznione łatwo przystosowuje się do różnych sytuacji.
2
d) Uznanie jego praw  rodzice unikają przesadnej dyscypliny, rygoru, oczekują od dziecka dojr załego zachowania się i są gotowi mu w
tym pomóc. Szacunek dla indywidualności dziecka. Dyskretne podsuwanie swoich sugestii bez narzucania ich. Rodzice nie robią
awantur, potrafią być przyjacielem dziecka.
Nieodpowiednie postawy rodzicielskie:
a) Odtrącająca  dziecko jako ciężar, rodzice nie lubią go, stale krytykują, kierują nim poprzez rozkazy i zakazy, surowe kary i represje,
dziecko jest dla nich rozczarowaniem. Ta postawa kształtuje u dziecka agresję, nieposłuszeństwo, kłamstwo i staje się przyczyną
aspołecznego zachowania. Powoduje również lęk, zastraszenie, bezradność, tiki, obgryzanie paznokci, moczenie się itp.
b) Unikająca  obojętność rodziców wobec własnego dziecka, kontakt z nim jest luz
ny ograniczony do minimum. Dziecko staje się
niestałe uczuciowo, niezdolne do koncentracji w nauce, nieufne a nawet bojaz
liwe, łatwo popada w konflikty.
c) Nadmiernie chroniąca  rodzice  chronią dziecko od każdego samodzielnego wysiłku, pracy i odpowiedzialności. Wieczne
pobłażanie, przesadna opieka powodują bierność, infantylność, brak inicjatywy a czasem  egoizm.
d) Nadmiernie wymagająca  dziecko pod ciągłą presją, zbyt wysokie wymagania. Dezaprobata, krytyka i gniew na dziecko. Wywołuje
to bunty, protest i agresję u dzieci. Sprzyja kształtowaniu takich cech jak brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesje a
nawet pozory niedorozwoju lub trudności w nauce szkolnej.
ROZDZIAA
VIII
SZKOA
A JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
1. SZKOA
A JAKO SYSYEM SPOA
ECZNY
System  zbiór elementów zorganizowanych w ten sposób by był on zdolny do funkcjonowania przy współpracy wszystkich elementów
składowych. W szkole funkcjonuje system społeczny jako układ pewnych ról (głównie nauczycieli i uczniów). Role te są powiązane ze sobą w
sposób współzależny i podporządkowane realizacji określonych wartości jako całości.
Szkolny system społeczny spełnia następujące funkcje:
- zewnętrzno  celową (osiąganie celów ogólnospołecznych)
- wewnętrzno  celową (integrowanie zbiorowości szkolnej)
- zewnętrzno  instrumentalną (przystosowuje system do warunków zewnętrznych)
- wewnętrzno  instrumentalną (utrzymuje strukturę społeczną rozładowującą napięcia)
Oprócz systemu społecznego w szkole funkcjonują inne systemy np.:
- system dydaktyczny (zespół celów i metod nauczania)
- system wychowawczy (cele i metody wychowania)
- system wartości kulturowych (dot. wiedzy naukowej o uczestnictwie w kulturze, wartości moralnych)
- system administracyjny (obejmuje struktury organizacyjne szkoły)
-system ekonomiczny (określają wysokość środków materialnych)
Systemy te nakładają się na siebie i są współzależne, jednocześnie zachowują pewną odrębność.
Na strukturę systemu społecznego znaczący wpływ ma:
- organizacja procesu nauczania i wychowania (tj. podział uczniów na klasy, zespoły itd., podział nauczycieli na dyrekcję, wychowawców itd.)
- życie społeczne całej zbiorowości szkolnej (tj. stosunki międzyludzkie, więzi osobowe, cechy osobowościowe poszczególnych jednostek).
Wg. Gołaszewskiego szkoła dzieli się na 5 również rozczłonkowanych podsystemów:
1. ZBIOROWOŚĆ UCZNIOWSKA
a) Klasa szkolna
- klasa jako całość
- zespół dydaktyczny
b) Samorząd uczniowski
c) Organizacje uczniowskie
d) Nieformalne grupy uczniów
2. GRONO NAUCZYCIELSKIE
a) Dyrekcja
b) Rada pedagogiczna
c) Organizacje społeczno  polityczne nauczycieli
d) Nieformalne grupy nauczycieli
3. ADMINISTRACJA
a) Sekretariat szkoły
b) Personel techniczny
4. RODZICE
a) Komitet rodzicielski
b) Konferencje dla rodziców
5. SPOA
ECZNOŚĆ LOKALNA
a) Komitet opiekuńczy szkoły
b) Społeczność lokalna działająca jako całość w postaci opinii społecznej
W sytuacji (dydaktyczno  wychowawczej, społecznej) wyróżnić można:
- podmiot działania  inicjatora akcji
- przedmiot działania tj. osobę na którą działanie jest skierowane
- zdarzenie  najbardziej istotny element sytuacji  ma dynamiczny charakter, określony kierunek rozwoju i jest wynikiem wzajemnych
oddziaływań jednostek biorących udział w danej sytuacji.
Głównym terenem pracy dydaktyczno  wychowawczej nauczycieli jest klasa. Klasa jako grupa ma znaczny wpływ zarówno na osiągnięcia
uczniów w nauce jak i na przejawiane przez nich postawy i zachowania.
3
2. KLASA JAKO GRUPA SPOA
ECZNA
Grupa społeczna  wg. M i C. Sherifów jest ona społeczną formacją, która składa się z pewnej liczby osób pozostających ze sobą wzajemnie w
bardziej określonych rolach, która ma określony system wartości i norm regulujących zachowanie poszczególnych członków w sprawach
ważnych dla grupy.
Podobnie grupę społeczną określa S. Mika  wg. niej o grupie można mówić wtedy kiedy dwie jednostki lub więcej pozostają ze sobą w
bezpośredniej interakcji, gdy mają one względnie jasny cel, posiadają wspólnie ustalone normy i mają względnie rozwiniętą strukturę.
Początkowo, zaraz po rozpoczęciu roku szkolnego klasa to  zbiór jednostek  dopiero po pewnym czasie, w wyników kontaktów i oddziaływań
uczniów zaczynają pojawiać się tam zjawiska grupowe.
Podział grup:
�� Małe grupy  bezpośredni kontakt między jej członkami   twarzą w twarz , kilka do kilkudziesięciu członków połączonych więzami
przyjaz
ni, wspólnymi zainteresowaniami.
�� Duże grupy  obejmują liczne osoby, których kontakty mogą być zarówno pośrednie jak i bezpośrednie. Członkowie połączeni są
zazwyczaj więzami rzeczowymi (np. wspólne interesy
�� Grupy formalne  posiadają formalny system organizacji i kontroli. Są to grupy celowe, mają ustalone zadania i normy współżycia (np.
statut) mogą być małe albo duże.
�� Grupy nieformalne  powstają dowolnie i spontanicznie. B. silna więz
emocjonalna łącząca członków tej grupy. Przeważnie grupy małe
np. paczka koleżeńska
Szkoła  zalicza się ją zazwyczaj do małych i formalnych grup społecznych.
Cechy specyficzne klasy jako grupy szkolnej:
a) Głównym celem zespołu klasowego jest nauka
b) Przynależność do zespołu klasowego ma charakter przymusowy, główne zadania są narzucone z zewnątrz przez nauczyciela
c) Na zespół klasowy oddziałuje nie jeden wychowawca a zespół nauczycieli
d) Klasa szkolna jest grupą względnie jednorodną (wiek, poziom intelektualny itp.)
e) Uczestnictwo w życiu klasy trwa długo i przypada na okres szczególnie podatny na wpływy otoczenia
f) Uczestnictwo w życiu klasy angażuje niemal całość jej członków.
g) Klasa szkolna jest powiązana z innymi grupami na terenie szkoły.
3. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISK GRUPOWYCH W KLASIE SZKOLNEJ
Dynamika grupowa = ogól zjawisk grupowych występujących w klasie.
Normy grupowe klasy szkolnej  przepisy nie zawarte w regulaminie, powstające w klasie przepisy normujące Zach uczniów.
Do podstawowych elementów norm grupowych M. Pilkiewicz zalicza:
- zbiorową ocenę znaczenia określonych rodzajów zachowań z punktu widzenia interesów grupy.
- oczekiwania ze strony grupy dot. zachowania poszczególnych członków.
- określone reakcje grupy na poszczególne zachowania jej członków
Normy funkcjonujące w szkole  3 kategorie (A. Jankowski)
- o charakterze ludzkim np.  bądz
uczciwy
- normy szkolne, związane z realizowanymi przez szkołę celami dydaktyczno  wychowawczymi np.  nie podpowiadaj
- normy regulujące współżycie uczniów w grupie, tzw. Normy koleżeńskie np.  nie skarż
Normy funkcjonujące w klasie mogą pozostawać w różnym stosunku do regulaminu szkolnego  np. mogą być pożądane z punktu
wychowawczego lub wręcz przeciwnie  skłaniać do negatywnych form zachowania się.
Struktura grupowa  układ powiązanych ze sobą za pomocą specyficznych stosunków pozycji zajmowanych przez poszczególnych członków
grupy. Z tymi pozycjami związane są ich role społeczne.
Analizując specyfikę powiązań w strukturze grupowej wyróżniono:
- strukturę socjometryczną  poszczególne pozycje powiązane są ze sobą relacjami typu: sympatia, uznanie itp.
- strukturę władzy  pozycja jednostki zależy od stopnia jej podporządkowania się innym.
- strukturę komunikowania się  o zajmowanej pozycji decyduje ilość przekazywanych informacji.
- strukturę awansu  powiązania pomiędzy poszczególnymi pozycjami uwarunkowane jest możliwością obejmowania wyższych pozycji w
strukturze grupy.
Struktura formalna grupy  wynika z przepisów i zarządzeń szkolnych.
Struktura nieformalna  powstaje w sposób spontaniczny.
Przywódca  osoba wywierająca znaczny wpływ na pozostałych członków grupy, chodzi tu o przywództwo nieformalne, którego
przeciwieństwem jest przywództwo formalne nazywane zwierzchnictwem lub kierownictwem.
W każdej klasie jest kilku przywódców  każdy spełnia inną rolę.
Klimat grupowy  stosunki społeczne panujące w klasie szkolnej  pomiędzy uczniami i pomiędzy uczniami i nauczycielami. Na klimat grupowy
wpływ maja również normy uznawane w klasie oraz cechy osobowościowe członków grupy.
Postawy nauczycieli (M. H. Anderson);
4
Postawa dominująca  obejmuje kontakty społeczne w których aktywność dziecka jest dominowana przez nauczyciela. W wyniku tej postawy
powstaje w klasie klimat konfliktowy, charakteryzujący się brakiem aktywności.
Postawa integrująca  przejawia się w udzieleniu pochwały i wsparcia uczniom oraz we wzajemnej współpracy. Postawa ta kształtuje klimat
odznaczający się dobrym samopoczuciem, aktywnością i samodzielnością uczniów.
Postawy nauczycieli (N. A. Flanders):
- nauczyciele o stylu ekspansywnym  indywidualizują proces dydaktyczno  wychowawczy, potrzeby i możliwości uczniów  stwarza to klimat
sprzyjający uczeniu się i kształtowaniu prawidłowych stosunków interpersonalnych w klasie.
- nauczyciele o stylu ograniczającym  działają poprzez nakazy i zakazy  taka postawa wyzwala w uczniach wrogość lub apatię.
Spoistość  zespół czynników wiążących wzajemnie członków grupy i grupę jako całość. Elementy składające się na spoistość grupy  poczucie
odrębności grupy, gotowość członków do osiągania wspólnych celów, zbieżność motywów skłaniających członków do przynależności do grupy,
akceptowanie norm, różne więzi łączące członków grupy.
4. WSPÓA
DZIAA
ANIE SZKOA
Y Z INNYMI INSTYTUCJAMI
Współpraca szkoły przebiega na 3 płaszczyznach:
- praca z wychowankami w miejscach ich zamieszkania
- praca z domem rodzinnym wychowanków
- współpraca z instytucjami oraz organizacjami bezpośrednio lub pośrednio obejmującymi swoją działalnością dzieci i młodzież.
Współpraca może przybierać rozmaite formy np.:
- działania szkoły na rzecz środowiska
-wpływ środowiska na rzecz szkoły
-grupę działań ściśle związanych w obu tych środowiskach
Formy pomoce, które środowisko lokalne może podejmować na rzecz swojej szkoły:
-pomoc materialna szkole
-udostępnienie własnych lokali do realizacji zadań szkoły
-pomoc w spełnianiu obowiązku szkolnego
-opieka nad dziećmi z zagrożonych wychowawczo środowisk
- służenie doświadczeniem i wiedzą fachową
Etapy podejmowania wspólnych działań:
I . Całokształt wspólnych należy poprzedzić:
- zbadaniem rzeczywistych potrzeb, możliwości oraz warunków wspólnego działania ze środowiskiem
-opracowaniem koncepcji współpracy
- Przedyskutowaniem zarysowanej koncepcji ze sponsorami określonych instytucji i organizacji środowiskowych
- Wstępnym przygotowaniem warunków organizacyjno materialnych
- przygotowaniem kadry do efektywnej realizacji przyjętych zadań.
II. w drugim etapie należy opracować szczegółowy plan pracy, zawierającego realne założenia osoby odpowiedzialnej za jego realizację oraz
terminy realizacji. Do niektórych zadań należy powołać samorządne zespoły wychowawcze. Przyjęty plan należy systematycznie realizować,
dokonując co pewien czas podsumowania i oceny.
III. Kontynuowanie założeń etapu II oraz rozszerzenie kierunków pracy.
W opiekuńczo  wychowawczym współdziałaniu z siłami społecznymi środowiska szkoła nie tylko występuje jako partnerska strona ale jest
inicjatorem, organizatorem a także koordynatorem. Chodzi tutaj o współdziałanie systemów gdzie odgrywa ona rolę wiodącą. Współdziałanie
obejmuje:
a) podstawowe formy kontaktów
b) podstawowe formy i treści wzajemnych zobowiązań
c) tryb podejmowania podstawowych decyzji
5. PRÓBY REFORMOWANIA SZKOLNICTWA
Po II wojnie światowej na świecie wolnym od dominacji ideologii socjalistycznej dynamicznie rozwinęły się takie kierunki i poglądy
pedagogiczne:
- pedagogika reform
-pedagogika Gestalt
- Pedagogika emancypacyjna
- pedagogika dialogu
- pedagogika neosocjalistyczna
-pedagogika duchowa
Listopad 1990  III FORUM PEDAGOGÓW  110 uczestników z 56 krajów w tym prof. Stanisław Kawula z Polski.
SZKOA
A WOLDORFOWSKA
Zwolennicy tej szkoły są zdania że społeczeństwo musi podjąć szereg zadań takich jak:
- szerzenie nowych idei pedagogicznych i wymiana doświadczeń
-ustalenie podstawowych praw obywatelskich z zakresie dla wszystkich
-wypracowanie nowych form pomocy prawnej szkołom, zgodnie z aktualnymi potrzebami ekonomicznymi i cywilizacyjnymi
- dokonanie zmian w praktyce edukacyjnej na miarę idei wolności kształcenia we wszystkich krajach Europy
5
Najważniejsze założenia nowego modelu szkoły:
- Każdy młody człowiek posiada niezbywalne prawo do pełnego rozwoju swojej osobowości, niezależnie od położenia ekonomicznego i
kulturalnego. Odpowiedzialność za to zadanie przypada na państwo i wszystkie szkoły.
- We wszystkich szkołach wychowanie i kształcenie jest wolne od nacisków politycznych, nacjonalistycznych, ekonomicznych i religijnych. Służy
dobru dziecka, ważną rolę odgrywa tutaj współpraca z rodzicami.
- wolne szkoły (prywatne lub państwowe)  propagujące nowoczesne i alternatywne kształcenie jednostek i całych społeczeństw.
- Podstawowym warunkiem działalności tych szkół jest wykształcenie  nowego , wolnego nauczyciela.
SZKOA
Y ALTERNATYWNE
Radykalny przełom w szkolnictwie (kraje anglosaskie). Propagowanie odejścia od dotychczasowego zinstytucjonalizowanemu systemu
oświatowego. Skierowana jest ona przeciwko akceptacji tego, że dzieci muszą się uczyć od dorosłych pod przymusem i że uczenie nie jest czymś,
co robi się dobrowolnie.
W Stanach Zjednoczonych używa się terminu  szkoły alternatywne a w Niemczech terminu  szkoły oporu .
Kryteria szkół tego typu:
- opozycyjne wobec zinstytucjonalizowanego systemu szkolnego
- powstają zwykle z inicjatywy osób prywatnych (rodzice, stowarzyszenia itp.)
- są otwarte dla wszystkich warstw, klas społecznych
- gwarantują pełną dobrowolność odniesieni do środków nauczania i uczenia się (uczenie bez przymusu)
- występuje w nich samoregulacja konfliktów przez uczniów
- uczniowie współokreślają politykę szkolna oraz współkształtują zajęcia dydaktyczne.
Wśród tego typu szkół można wymienić ich różne warianty takie jak:
a) Free Schools  finansowane z dotacji przez ofiarodawców i sponsorów, niezależne od finansów rodzicow. Brak podziału na
klasy, jednostki lekcyjne, nie ma programu nauczania ani egzaminów. Nauka poprzez zabawę, bez przymusu. Podstawowe
zadanie  autorytarne, swobodne wychowanie. Szkoły te mają zazwyczaj niewielką, ograniczoną liczbę uczniów.
b) Open Schools  Bardziej ustrukturalizowane niż Open Schools, określają rodzaj kursów i programy. Uczniowie mają swobodę
w organizowaniu pobytu w szkole.Cecha charakterystyczna  nieformalna atmosfera, uczenia się, chociaż są zarządzane przez
profesjonalistów, posiadają kierownictwo współpracujące z władzami oświatowymi. Nauka poprzez zabawę. Podstawowe
założenie: samodzielność uczenia się oparta na wysokiej motywacji wewnętrznej.
c) Community Schools  szkoły komunalne przeznaczone głównie dla nieuprzywilejowanych warstw społecznych. Rodzice
współpracują ze szkołą i pełnia nad nią kontrolę. Finansowane przez miejscowe organizacje etniczne. Podstawowe założenie:
przezwyciężenie dyskryminacji rasowej w publicznym systemie szkolnym i społeczno  politycznym oraz aktywacja
mniejszości.
d) Schools-without-walls  Uczniowie przebywając w bibliotekach, fabrykach, urzędach realizują swoje potrzeby poznawcze,
rozwijają zainteresowania. Szkoły bez klas, na poziomie ponadpodstawowym. Uczniowie decydują o procesie edukacji,
pomagają im nauczyciele i zarząd szkoły. Podstawowe założenie: zbliżenie uczniów do życia, do realnych warunków oraz
umożliwienie im zdobywania doświadczeń.
W żadnej z powyższych szkół nie ma dyskusji, nie analizuje się dokumentacji, nie tworzy teorii. Ich istotę stanowi problem stwarzania wszystkim
podmiotom wolnej edukacji.
Współczesna rodzina jako środowisko wychowawcze
Pierwszym naturalnym środowiskiem wychowawczym jest rodzina.
Powszechnie przez rodzinę rozumie się parę małżeńską i jej dzieci, która zamieszkuje pod wspólnym dachem i prowadzi wspólne gospodarstwo
domowe.
Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeństwa lub pokrewieństwa (bądz
adopcji). W ramach społeczeństwa
spełnia ona dwie podstawowe funkcje: utrzymuje ciągłość biologiczną społeczeństwa poprzez rozmnażanie, oraz przekazuje dziedzictwo
kulturalne szerszych zbiorowości w jego zasadniczej postaci. Wzajemne stosunki między członkami rodziny są określone poprzez tradycję
przekazaną wychowaniem, przez prawo, nakazy natury moralnej bądz
religijnej, wzajemne uczucia i postawy członków rodziny.1
Rodzina jest podstawową komórką życia społecznego. Jest naturalną społecznością, w której mężczyzna i kobieta są wezwani do daru z
siebie w miłości i do przekazywania życia. Autorytet, stałość i życie w związkach rodzinnych stanowią podstawy wolności, bezpieczeństwa i
braterstwa w społeczeństwie. Rodzina jest wspólnotą, w której od dzieciństwa można nauczyć się wartości moralnych, zacząć czcić Boga i dobrze
używać wolności. Życie rodzinne jest wprowadzeniem do życia społecznego.2 Rodzinę można więc rozumieć jako grupę ludzi, którą łączy
małżeństwo, pokrewieństwo i rodzicielstwo, spełniającą zadawanie przedłużenia gatunku i ciągłości kulturowej. Jest sformalizowana, ponieważ
egzystencję w rodzinie regulują przepisy i prawa dotyczące jej funkcjonowania. Zaliczamy ją też do instytucji społecznych, ponieważ życie w niej
związane jest z przestrzeganiem obowiązujących w danym społeczeństwie norm, wzorców i wartości. Z góry podane są schematy ról członków
rodziny i wzorów zachodzącego pokrewieństwa
Fundamentalne znaczenie rodziny dla społeczeństwa dostrzegane było już w starożytności  świadczyć o tym mogą poglądy Arystotelesa
na jej priorytetową rolę w życiu społecznym. Natomiast twórca socjologii August Comte uważał rodzinę za najważniejszą, podstawową grupę
społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo.3
Współczesny pedagog J. Pilch twierdzi , że rodzina  ułatwia jednostkom adaptację do zmieniającej się rzeczywistości społecznej, do jej
wymogów ... Jest  strefą ochronną człowieka. 4
Na przestrzeni długiego procesu rozwojowego dokonywały się przemiany zarówno w strukturze jak i funkcjonowaniu rodziny.
1
J. Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii; Warszawa 1963, s.148-149
2
Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallotinum, Warszawa 1994
3
Pedagogika społeczna. red. T. Pilch I. Lepalczyk Wyd. Żak W- wa 1995, s.137
4
Pedagogika społeczna. red. T. Pilch I. Lepalczyk Wyd. Żak W- wa 1995, s.138
6
Dawniej istniała rodzina typu patriarchalnego.W niej jedynym żywicielem i autorytetem był ojciec, którego ranga narzucona była z
racji przyrodniczych i ekonomicznych. Ewolucja roli kobiety i funkcji kobiety jako współodpowiedzialnej za całość rodziny wprowadziła
zaburzenia w tradycyjnym układzie społecznym rodziny. Dodatkowo pogłębia ten fakt wczesne usamodzielnianie się dzieci poprzez dość szybkie
podejmowanie pracy zawodowej oraz system nauczania, a w nim stypendia dla uczniów.
Współczesna rodzina jest rodziną demokratyczną. Zazwyczaj pracują zawodowo obydwoje rodzice, czasami też starsze dzieci. Zanika
podział pracy na prace męskie i żeńskie. W takiej rodzinie, demokratycznej, powstają bardziej dogodne warunki do wychowania dzieci.
Stosunki miedzy domownikami układają się na stopie przyjacielskiej, posiadają atmosferę wzajemnego zrozumienia i współpracy. Instytucja
rodziny staje się zespołem typu koleżeńskiego, współrządzą w niej jednostki z poczuciem równouprawnienia.
Współczesna rodzina nie ma już monopolu wychowawczego. Dzieci i młodzież są w większym stopniu niż dawniej wychowywane przez
szkołę, ośrodki publicznej rekreacji, organizacje młodzieżowe. Duże jest także, charakterystyczne dla naszych czasów, oddziaływanie radia,
telewizji, filmu, teatru, prasy i książki. Jednak mimo wszystkich tych wpływów funkcja rodziny w kształceniu postaw i osobowości dziecka jest
nadal niezwykle ważna.5
Rodzina nie tylko umożliwia zaspokojenie potrzeb, lecz jest także czynnikiem ich rozwoju. Kształtuje wszystkie te cechy i dyspozycje
dziecka, które decydować będą o jego przyszłym losie. Wpływ rodziny sprawia, iż w znacznym stopniu wyznacza ona klasową, zawodową,
ideologiczną przynależność dziecka. Rodzina wytwarza też u dziecka moralną kontrolę nad własnym postępowaniem, kształtuje światopogląd i
czyni w ten sposób człowieka członkiem określonego społeczeństwa, a także konsumentem i producentem dóbr kultury. Rodzina katolicka jest
pierwszą szkołą chrześcijańskiego poglądu na świat i chrześcijańskiej moralności. Rodzice podsuwają dziecku określone wytwory kultury:
ubranie, zabawki, książki, przedmioty domowe itp., co skłania je do posługiwania się tymi przedmiotami. Ucząc pewnych prac, rodzice
przygotowują dziecko do aktywnego uczestnictwa w określonej kulturze.
Rodzina jako podstawowa grupa przynależności i odniesienia jest niezwykle ważnym miejscem przekazu kultury, a więc i religii, które
w swoim wymiarze zjawiskowym jest elementem kultury. Rodzina w procesie socjalizacji i wychowania z jednej strony przekazuje swoim
członkom, a zwłaszcza dzieciom, kulturę szerszych grup społecznych, do których należy, a z drugiej strony -przygotowuje ich do pełnienia
określonych ról w tych że grupach.
Najbardziej popularna klasyfikacja grup rodzinnych wyróżnia:
a.) rodzinę dwupokoleniową, składajacą się z rodziców i dzieci, zwana też małą;
b.) rodzinę trójpokoleniową zwaną rodziną wielką, w której są dziadkowie, oraz bliżsi i dalsi krewni;
c.) rodzinę rozszerzoną, gł. na wsi, którą tworzy kilka obok siebie leżących, niewielkich gospodarstw, zespolonych więzią rodzinną, a
utrzymujących ze sobą kontakt.
Obecnie określa się rodzinę jako współczesną, inną niż tradycyjna, która przestała być grupą produkującą dobra materialne. Członkowie
rodziny mają teraz udział w szerszym układzie stosunków społecznych i produkcyjnych. Dawna rodzina przygotowywała młodsze pokolenie do
samodzielnego życia. Była tzw.  wielką , trzypokoleniową, czteropokoleniową rodziną. W okresie feudalnym młode pokolenie uczestnicząc w
życiu własnej lub obcej rodziny uczyło się zawodu oraz samodzielności życiowej. Tradycyjna rodzina obwarowana była formalnymi sankcjami.
Dzieci z pozamałżeńskich związków były dyskryminowane.
Na szczęście przełom wieku XIX i XX na skutek obrony praw dziecka zmienił tę sytuację. Niestety czas nie tylko przyniósł pozytywy, ale także
uległa przeobrażeniu również struktura rodziny.
W przemianach tych uwidaczniają się cztery charakterystyczne zjawiska:
1. autonomizacja członków rodziny
2.ich egalitaryzacja
3.malenie spójności i dezintegracja rodziny
4.patologizacja społeczna i psychospołeczna jednostek 6
Zjawiska te wpływają niekorzystnie na rodzinę. Autonomia daje poszczególnym
członkom rodziny poczucie wolności, tak bardzo upragniona przez współczesnego Europejczyka. Niesie to za sobą jednak rozluz
nienie struktury
rodziny. Jeżeli jednak granica realizacji własnych interesów nie zostanie przekroczona więzy rodzinne nie zostaną zerwane.
Rodzina pełni też określone funkcje7:
1.) PROKREACYJNA
2.) SPOA
ECZNA
3.) KULTUROWA
4.) GOSPODARCZA
Funkcja prokreacyjna wiąże się z przedłużeniem życia gatunku. To zadanie jest najprostszym i najmilej spełnianym obowiązkiem
jakie posiada rodzina jako grupa społeczna.
Funkcja społeczna polega na pielęgnowaniu, zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych jej członków, zapewnieniu im odpowiedniego
wychowania i startu życiowego.Te zadania nalężą do najtrudniejszych. Wiążą się z wieloma wyrzeczeniami ze strony rodziców, ale także
pozostałych członków rodziny.
Funkcja kulturowa niesie ze sobą obowiązek sprawowania pieczy nad życiem członków rodziny, ich rozwojem duchowym,
naukowym, troską nad zdrowiem, a także podaniem ręki w razie życiowych problemów.
Funkcja gospodarcza niesie za sobą obowiązek zabezpieczenia odpowiednich warunków godnego życia (prowadzenie gospodarstwa
rodzinnego) i zaspokajania codziennych potrzeb członków rodziny.
W naszej, polskiej kulturze młodzież długo jest materialnie i emocjonalnie zależna od rodziny. Rodzina w sposób bezwzględny
wyznacza wzory zachowań, roztacza kontrolę nad swymi dziećmi, żąda bezwzględnego posłuszeństwa. Dlatego młodzież rozumie dojrzałość
społeczną jako całkowitą wolność od nacisków rodziny, uwolnienie się od jej ingerencji w życie osobiste.
5
M. Boczar, Wychowanie zadaniem rodziny, "Wychowawca", 1999, n.9, s.26
6
Pedagogika społeczna. red. T. Pilch I. Lepalczyk Wyd. Żak W- wa 1995 s.139
7
Słownik psychologiczny. red. W. Szewczuk, Wiedza Powszechna W- wa 1979, s.251
7
 Rodzina jest pierwszą i istotną instytucją wychowania i kształcenia jednostki. Jest ona nie tylko instytucją wychowania naturalnego,
lecz spełnia podstawowe funkcje w przedszkolnym i póz
niejszym rozwoju osobowości człowieka. 8
Do postaw właściwych zaliczamy postawę akceptacji, współdziałania z dzieckiem, dawania mu rozumnej swobody, uznawania jego
praw. Rodzice charakteryzujący się postawą akceptacji przyjmują dziecko takim, jakim ono jest, z wadami i zaletami, zapewniając mu poczucie
bezpieczeństwa. Współdziałanie z dzieckiem polega na zainteresowaniu się jego sprawami, na wciąganiu go w sprawy domowe. Dawanie
rozumnej swobody, która pozwala na wyrażanie się dziecka w różnych formach własnej aktywności. A
ączy się to jednak ze stawianiem dziecku
koniecznych wymagań i utrzymywaniu autorytetu rodziców. Uznawanie praw dziecka pociąga za sobą styl kierowania jego zachowaniem,
polegającym na wzajemnym porozumiewaniu się i oddziaływaniu rodziców poprzez własny przykład. Właściwe postawy rodzicielskie mają
ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, a w tym dla kształtowania jego osobowości.
Rodzina jest również doskonałym ośrodkiem kształtowania zainteresowań dzieci. Dziecko a następnie młodzież zapoznając się z
różnymi dziedzinami kultury, korzysta z pomocy rodziców, chociażby przez sama zachętę, namowę, przykład środowiska rodzinnego. Rzecz
jasna, że nie we wszystkich rodzinach wymieniony proces występuje w jednakowym stopniu. W rodzinie inteligenckiej, rodzice mają większy
udział we wprowadzaniu swoich dzieci w różne sfery życia i kultury, niż to ma miejsce w rodzinie robotniczej, czy chłopskiej. Jednocześnie ojciec
i matka mogą eliminować dziecko od pewnych negatywnych czynników tkwiących w środowisku lokalnym, spełniając w ten sposób ideę filtra dla
płynących ze środowiska norm postępowania. Zakres i charakter odpowiedzialności i oddziaływań wychowawczych rodziny zmienia się w
różnych okresach rozwojowych dziecka. Możliwości wychowawcze środowiska rodzinnego są największe i najtrwalsze w stosunki do małych
dzieci.
Wychowanie dziecka w pierwszych jego okresach rozwojowych nie powinno być zastępowane przez inną instytucję wychowawczą.
Wraz za rozwojem dziecka zwiększa się wprawdzie rola pozarodzinnych ośrodków wychowawczych, lecz znaczenie rodziny nie maleje, Jan
Paweł II w liście do rodzin mówi ,,Bezpośrednimi wychowawcami w stosunku do swoich dzieci pozostają zawsze na pierwszym miejscu rodzice.
Rodzice mają też w tej dziedzinie pierwsze i podstawowe uprawnienia. Są wychowawcami, ponieważ są rodzicami. Jeśli zadanie to rodzice z kolei
dzielą z innymi ludz
mi, a także z instytucjami, na przykład z Kościołem i państwem, to zawiera się w tym prawidłowe odzwierciedlenie zasady
pomocniczości. Rodzice nie są w stanie zaspokoić wszystkich zapotrzebowań całościowego procesu wychowawczego, zwłaszcza gdy chodzi o
wykształcenie, ale również gdy chodzi o całą szeroką dziedzinę uspołecznienia. W tych dziedzinach, gdzie rodzina nie może skutecznie działać
sama, zasada pomocniczości wspiera miłość rodzicielską, odpowiada dobru rodziny. Pomocniczość dopełnia w ten sposób miłość rodzicielską, a
równocześnie potwierdza jej fundamentalny charakter. Wszyscy inni uczestnicy procesu wychowawczego działają poniekąd w imieniu rodziców,
w oparciu o ich zgodę, a w pewnej mierze nawet ich zlecenie 9 zmienia się jedynie treść i zakres oddziaływań w związku z nowymi sferami życia
dziecka, jego wzrastającymi potrzebami społecznymi oraz innymi wymaganiami, jakie niosą ze sobą zewnętrzne stosunki międzyludzkie i
ekonomiczne.
Rodzina to swoiste  sanktuarium , w którym życie ma być właściwie przyjęte
i chronione. Poprzez przykład, słowo, zachowanie, decyzje i reakcje rodzice uczą swoje dzieci szacunku do innych, akceptacji, dialogu,
współistnienia obok innych. Praca wychowawcza rodziców powinna trwać nieustannie i służyć rozwojowi dzieci
Postawy prezentowane przez rodziców i ich autorytet stanowią niekwestionowany wzór. Jeżeli zachowania rodziców przestaną być autentyczne i
wiarygodne tracą oni swoją pozycję postrzeganą oczami dzieci. Konsekwentna postawa natomiast, mądre wymagania, właściwie stosowany
system kar i nagród zaowocuje Rodzina traktowana jako pierwsze środowisko wychowawcze musi być zdrowa pod każdym względem, bowiem to
bogactwo przekazywać będzie młodemu pokoleniu.
Ważny czynnik życia rodzinnego stanowi wewnętrzna atmosfera panująca w rodzinie. Wpływa na nią wzajemna relacja osób, kultura
jej członków, życzliwość oraz szczerość Niezwykłość rodziców wyraża się w tym, że uczestniczą w rozwoju dziecka na kilka sposobów. Po
pierwsze: z natury swej pełnią role rodzicielskie, po drugie: wychowują przez to, że reprezentują określone postawy i modele zachowań; po
trzecie: wychowują na tyle ile mają kultury pedagogicznej.
Ogromny wpływ na wychowanie ma także wiedza rodziców jak wychować,
w jaki sposób wpływać na wychowanie swoich dzieci. Rodzina na pozór szczęśliwa często jest nieszczęśliwa, ponieważ naczelne miejsce
przypisuje się bogactwu materialnemu i gromadzeniu wszelkiego rodzaju dóbr. W rodzinie takiej dziecko staje się intruzem, ponieważ bogactwo
materialne i pęd do niego stają się najważniejsze. Innym zagrożeniem dla rodziny i dziecka są pozarodzinne z
ródła kształtowania osobowości
dziecka: telewizja, video, gry komputerowe. To właśnie tam pokazywane są brutalne morderstwa, zemsta, okaleczenie. Dzieci uczą się agresji i
nienawiści, skumulowanie zaś przemocy prowadzi do zobojętnienia młodych ludzi na krzywdę drugiego człowieka, do fałszywego pojmowania
kategorii dobra i zła, do uznania przestępstwa za normę, zaś agresję  za postawę konieczną do przetrwania. Rodzice często nie zdają sobie sprawy
z tego zagrożenia, są przekonani, że jeśli dziecko nie jest poza domem, to nic mu nie zaszkodzi. Prawda jednak jest inna, w domu bowiem może
przebywać wróg, który stopniowo wypacza psychikę dziecka. Statystyki wskazują, a raporty donoszą, że w krajach, w których spada
przestępczość wśród nieletnich istotną rolę odegrał sprzeciw społeczeństwa wobec przemocy ukazywanej w mediach.
Telewizja niestety wypiera z naszych rodzin rozmowy, rodzinne i towarzyskie spotkania i uczy pasywności. Od mądrości rodziców zależy jakie
programy pozwolą dziecku oglądać i ile czasu mogą na to poświęcać. Świadomość, wiedza, kultura, duchowość, stanowczość, miłość rodziców to
elementy wychowawcze, które umiejętnie stosowane w kształceniu osobowości dziecka stanowić będą o jego przyszłym losie.
Rodzice powinni wiedzieć, że wychowywanie dziecka to nie tylko nauczenie go podstawowych czynności niezbędnych w życiu
codziennym, nie tylko dopilnowanie, aby uczęszczało do szkoły i w miarę dobrze się uczyło, aby zdobyło jakiś konkretny zawód i radziło sobie w
przyszłości. Wychowywanie dziecka to przede wszystkim zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa zarówno w wieku dziecięcym, jak i
dorosłym, nauczenie go umiejętności prawidłowego wyboru i właściwego podejmowania życiowych decyzji oraz odpowiedzialności za nie, to
wreszcie świadomy i chętny udział w życiu społecznym i kulturalnym narodu.10
Receptę na piękne rodzicielstwo podaje  autorytet naszych czasów Jan Paweł II w  Liście do rodzin :  Naród prawdziwie suwerenny i
duchowo mocny jest zawsze złożony z mocnych rodzin: rodzin świadomych swego powołania i posłannictwa w dziejach. 11
Podsumowując, można stwierdzić, że rodzina jako grupa społeczna i środowisko społeczne ma decydujący wpływ na kształtowanie się
prawidłowego procesu wychowawczego i osobowości dziecka. Środowisko rodzinne bowiem jest głównym ośrodkiem rozwoju sfery
emocjonalnej osobowości, postaw moralnych dzieci. Jest podstawową grupą społeczną, w której kształtuje się umiejętności współżycia
zespołowego dziecka w życiu społecznym.
Wychowanie zależy zarówno od wpływów i ścisłej współpracy instytucji specjalnie powołanych przez społeczeństwo do realizacji zadań
wychowawczych, jak i - w dużej mierze - od rodziny i bliższego i dalszego środowiska społecznego wychowanków. Dlatego też można mówić o
8
Czesław Banach Pedagodzy o oświacie i wychowaniu . WSIP W- wa 1989, s.127
9
Jan Paweł II List do rodzin. 16
10
Sabina Kurzawa Świadomość wychowawcza rodziców. Edukacja i dialog 2005 nr.5
11
Jan Paweł II List do rodzin. 17
8
wychowaniu zintegrowanym, tzn. takim, które obejmuje całokształt warunków, grup, stowarzyszeń, organizacji i instytucji działających w
społeczeństwie, od których są uzależnione ostateczne efekty wychowawcze. Rodzina to ta grupa społeczna, do której póz
no i z pewnymi oporami
przenikają nowe idee wychowawcze, jednak jej funkcja wychowawcza musi być rozpatrywana w powiązaniu z całokształtem wpływów
uspołeczniających członków rodziny oraz we współdziałaniu z mikroukładem wychowawczym i lokalnym układem wychowawczym. Ogólne i
wychowawcze funkcjonowanie rodziny bywa zgodne z poszczególnymi elementami środowiskowego systemu wychowawczego.
Rodzice muszą być świadomi wszystkich wpływów i zagrożeń, muszą aktywnie odbierać wszelkie sygnały dotyczące wychowania,
poznawać nowości i umieć się ustosunkować do nowych - dobrych czy złych - idei mających bezpośredni lub pośredni wpływ na ich świadomość
w zakresie wychowania dzieci. Rodzice muszą być czujni, aby się nie okazało, że ich świadomość wychowawcza jest tylko intuicją w
wychowywaniu dzieci narażonych współcześnie na zagrożenia spowodowane degradacją wartości moralnych, upadkiem właściwych postaw
społecznych i zanikiem ideałów, a także zagubionych wśród nowoczesnej techniki komputerowej, internetowej i dealerów narkotykowych.12
Rola rodziny jest niezwykle istotną częścią życia każdego dziecka (jak i dorosłego człowieka); każdą rodzinę cechuje intymny,
wewnętrzny i niepowtarzalny, tak różniący się od innych rodzin - mikroświat, i właśnie ta cecha ją wyróżnia spośród pozostałych grup
społecznych. Rodzina jest równocześnie grupą otwartą, która nawiązują liczne kontakty z innymi, wchłaniając treści zewnętrznego świata i
dostosowując się do zachodzących zmian. Można więc powiedzieć, iż rodzina stanowi niejako kolebkę dla rozwoju osobowości człowieka, a
szczególnie dziecka, które poznaje w niej mowę, język, kształtuje swoje uczucia oraz postawy wobec innych członków rodziny jak i otaczającego
świata; rodzina wprowadza dziecko w świat kultury i przygotowuje je do udziału w dalszym, dorosłym i samodzielnym życiu.
Rodzina to również pierwszy wychowawca, dzięki któremu dziecko nabywa określonych ról społecznych zarówno w domu, jak i w
szkole oraz wśród swoich rówieśników. Niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest dorastanie w atmosferze szczęścia, miłości i
zrozumienia, przez co zaspokaja ono swoje podstawowe potrzeby. Mimo, iż szczęśliwe dzieciństwo nie jest gwarantem powodzenia w dojrzałym
wieku, to stanowi ono podstawę dla osiąganych sukcesów.
Podsumowując, rodzina jest podstawową komórką społeczną; instytucją o niezachwianej wartości dla każdego człowieka, której
aktualność jest nieprzemijająca, rezultatem czego jest tworzenie przez nią więzi społecznych i emocjonalnych (dzięki właściwym stosunkom
wewnątrzrodzinnym) oraz najskuteczniejsza nauka jednostki budowania tych więzi, również poza rodziną. Jednak rolę tę wypełniać może tylko
dzięki swojej zdolności do ciągłego przystosowania się do otaczającej rzeczywistości
BIBLIOGRAFIA
1. Banach Czesław, Pedagodzy o oświacie i wychowaniu, WSIP Warszawa 1989
2. Boczar, Wychowanie zadaniem rodziny, "Wychowawca", 1999, n.9
3. Jan Paweł II List do rodzin
4. Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallotinum, Warszawa 1994
5. Kurzawa Sabina, Świadomość wychowawcza rodziców. Edukacja i dialog 2005 nr.5
6. Murynowicz-Hetka Ewa, Pedagogika społeczna, Wyd.PWN, Warszawa 2007
7. Pilch, Lepalczyk, Pedagogika społeczna. Wyd. Żak, Warszawa 1995
8. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii; Warszawa 1963
9. Szewczuk, Słownik psychologiczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 1979
Środowisko wychowawcze i jego komponenty
Spośród istniejących definicji środowiska wychowawczego najbardziej użyteczną wydaje się definicja Floriana Znanieckiego. Mówi on, że
środowisko wychowawcze jest to odrębne środowisko społeczne, które grupa wytwarza dla osobnika mającego zostać jej członkiem po
odpowiednim przygotowaniu. Środowisko to obejmuje wszystkie osoby i grupy społeczne z którymi powinien lub ma prawo się stykać tzn.
pozostawiać z nimi w okresie swojego przygotowania na członka grupy. Inaczej mówiąc, środowisko to ma wywierać na jednostkę jakiś wpływ.
Rozpatrując środowisko wychowawcze należy wymieniać instytucje wychowawcze. Są o: rodzina, grupy rówieśnicze, sąsiedztwa i
społeczność lokalna oraz szkoły.
1. Rodzina.
Rodzina stanowi pierwsze i podstawowe środowisko dziecka, w którym rozpoczyna się i przebiega główny nurt kształtowania jego osobowości.
Ogromną rolę w tym procesie odgrywają więzi uczuciowe między rodzicami i dziećmi. w środowisku rodzinnym dziecko poznaje wartości
moralne, ucząc się odróżniania dobra od zła, przyswajają sobie wartości estetyczne. w rodzinie dzieci przeżywają wspólnie radości i smutki wraz z
rodzicami i rodzeństwem.
Już Platon widział w rodzinie podstawową komórkę życia społecznego i główną instytucje wychowawczą. w procesie rozwoju społecznego
dokonały się duże przeobrażenia w społecznej funkcji rodziny. Przeobrażenia te to miedzy innymi zmiana wielkości rodziny, ukształtowanie się
tzw.  małej rodziny , opartego na związkach bezpośredniego pokrewieństwa. Zmieniła się też jej rola w procesie nauczania i wychowania młodej
generacji. w okresie feudalizmu cały proces przygotowania do życia odbywał się w rodzinie.
Wraz z dokonującymi się zmianami rodzina utraciła szereg tradycyjnych atrybutów, zachowała jednak swe podstawowe cechy: rodzina
składała się z osobników połączonych związkami krwi, małżeństwem, adopcją, członkowie zamieszkują pod jednym dachem, występuje
wewnętrzny podział ról, utrzymanie i wychowanie dzieci.
Rola rodziny jako środowiska wychowawczego nie ogranicza się do wczesnych lat dziecka, trwa aż do osiągnięcia samodzielności, zdobycia
wykształcenia i przysposobienia do zawodu, co następuje około 20 roku życia.
Szczególne zadania wychowawcze spadają na rodziny w czasach dzisiejszych. Powinna ona chronić dorastające pokolenie przed zbyt
brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością.
W okresie dorastania rodzina ma stanowić oparcie w rozwiązywaniu konfliktów psychicznych, ma wprowadzić młodzież w skomplikowane
zjawiska współczesnego życia społecznego.
Aby rodzina mogła skutecznie realizować swoje zadania musi spełnić pewne warunki.
12
Sabina Kurzawa Świadomość wychowawcza rodziców. Edukacja i dialog 2005 nr.5
9
Rodzina musi posiadać podstawowe zasoby materialne, niezbędne dla zaspokojenia potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych
dziecka. Rodzice powinni posiadać pracę. Dzięki niej w świadomości dzieci kształtuje się poszanowanie pracy jako z
ródła aktywności i
ekonomicznych wartości.
Poziom kulturalno  społeczny i umiejętności wychowawcze rodziców. Stwarzają one bodz
ce bezpośredni promieniujące na dzieci. Ważne jest
także pożycie rodziców. Należy unikać tu rozkładu lub rozbicia rodziny. W czasach obecnych wysunął się pogląd, iż rodzina sama nie może
wypełnić swych funkcji i powinna ściśle współpracować ze szkołą. Należy organizować zebrania wychowawców z rodzicami, informować o
przebiegu nauki ucznia, powoływać komitety rodzicielskie przy zakładach.
2. Grupy rówieśnicze.
Grupy rówieśnicze stanowią naturalną formę życia dzieci i młodzieży, wyrażają ich dążenia do działania i samodzielności, Są to grupy
samorzutne.
Grupy rówieśnicze pełnią dwojaką funkcje:
a/ młodzież wyraża w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w życiu dorosłych,
b/ przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielne dążenia i realizuje cele.
Interesujące są cechy grup. Są to: podobieństwa składu osobowego i ustroju grupy, prosta organizacja grupy związana z małą jej liczebnością.
Charakterystyczny jest również wiek, motywacja uczestnictwa w grupie. Ważne w grupie są też cele. Można wyróżnić dwa rodzaje celów:
- wspólne  są one indywidualne, ale osiągane wspólnie,
- zespołowe  dla ich osiągnięcia wymagam jest działalność zespołowa całej grupy.
Cel grupy związany jest z motywacją członków grupy do uczestnictwa w niej.
W każdej grupie jednostka pełni określone cele społeczne.
Struktura grupy ma charakter hierarchiczny. Oznacza to, że osoby na wyższych szczeblach hierarchii maja większy wpływ na stosunki
wewnętrzne, większą możliwość sprawowania kontroli. Cieszą się więc one dużym autorytetem, popularnością oraz uznaniem.
W miarę swego rozwoju dziecko zaspokaja coraz więcej potrzeb wśród grupy rówieśniczej. Najpierw są to potrzeby dotyczące znalezienia
partnerów do zabawy, potem wspólnego uprawiania zajęć i pragnienia przeżyć, możliwych jedynie w grupie, z czasem dołącza do tego potrzeba
bezpieczeństwa, które daje przynależność do grupy. Im więcej i im ważniejsze potrzeby spodziewa się dziecko zaspokoić w danej grupie, tym
silniej wpływa na jego kształtowanie psychiki.
Grupa rówieśnicza, w zależności od pozycji danego członka, może pobudzić jego rozwój społeczny, kształtuje uczucia społeczne,
zainteresowania i potrzeby. Poprzez uczestnictwo w niej jednostka zdobywa informacje i wiedzę o otoczeniu, i świecie społecznym. Grupa wpaja
pogląd na świat i życie społeczne, wyjaśnia istotę zjawisk i procesów społecznych. Kształtuje też pogląd na inne grupy i zbiorowości, wskazuje na
zajmowane przez nie miejsce, kształtuje podstawy identyfikacji z grupą. Kształtowana jest też umiejętność nawiązania kontaktów, wzbogaca się
stosunki społeczne, w jakie wchodzi jednostka. Ustalanie i wpajanie bowiem norm i wartości należy również do podstawowych funkcji grupy
rówieśniczej.
3. Środowisko lokalne.
Środowisko lokalne jest to gromada ludzi żyjących na małej powierzchni, przestrzeni, wyznaczającej wspólny sposób życia. Środowisko lokalne
może obejmować wieś, gminę, małe miasteczka, dzielnicę dużego miasta o wyraz
nych cechach zróżnicowania regionalnego. Jest to środowisko, w
którym skupia się większość stosunków między zamieszkującymi go osobami.
Dzisiejsze środowisko lokalne różni się pod wieloma względami od tradycyjnego. Cechami środowiska tradycyjnego były: małe rozmiary,
względna izolacja od świata, daleka samowystarczalność, znaczna jednorodność majątkowa, zawodowa, etniczna, identyczność tradycji, wierzeń i
przyzwyczajeń.
Ten typ środowiska należy dzisiaj do przeszłości. Nastąpiła eksplozja przemieszczeń społecznych, rozwój środków lokomocji i technicznych
środków upowszechniania kultury. Jednostki zamieszkujące określone terytoria izolują się od otoczenia, przynależą do niego tylko formalnie
poprzez miejsce zamieszkania, faktycznie uczestniczą w życiu środowisk zawodowych, społecznych oddalonych od terenu zamieszkania Teren
zamieszkania przestał być środowiskiem życia.
Współcześnie więzi sąsiedzkie wśród dorosłych stają się ograniczone. Najbliższe środowisko życia jest jedynie terenem zamieszkania, a nie
społecznych kontaktów.
Inaczej wygląda to wśród dzieci i młodzieży, którzy zawsze znajdują wspólny język, łączą ich wspólne sprawy i zainteresowania, wykazują dużą
podatność na wpływ otoczenia.
Lokalne środowisko wychowawcze to inaczej zespół czynników warunkujących aktywność dzieci i młodzieży na terenie ich zamieszkania,
poza domem i szkołą, jest to więc fakt obiektywny.
Literatura:
1. R. Wroczyński  Wprowadzenie do pedagogiki społecznej
PWN Warszawa 1966
2. A Radziewicz Winnicki  Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku Katowice 1992
3. A Kamiński  Funkcje pedagogiki społecznej
PWN Warszawa 1982
KLASA SZKOLNA JAKO ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
Szkoła ma ogromny wpływ na rozwój dziecka, ponieważ zastępuje ona dziecku rodzinę, a nauczycielka matkę. Według prof. F. Iniewskiego
 szkoła jest wychowawczą komórką organizacyjną, istniejącą w wielkim organizmie społecznym naszej rzeczywistości....Toteż każde działanie
wychowawcze musi wynikać z treści życia społeczeństwa, a podyktowane powinno być potrzebami dziecka, szkoły i środowiska.
.....Szkoła bierze ze środowiska rzeczywistość społeczną, wartościując pewne wytwory i zjawiska, a poprzez swą działalność wpływa na
kształtowanie się środowiska. Środowisko czerpie ze szkoły naukowe podstawy życia, wprowadzając je do praktyki, oddziałuje na pracę
wychowawczą szkoły, nadaje jej społeczny charakter. Szkoła odkrywa w coraz większym stopniu rolę wyspecjalizowanej instytucji, jej cechą
charakterystyczną jest to, że zachodzą w niej procesy socjalistyczne coraz częściej kierowane.
10
Dziecko przychodzi do szkoły i:
- podlega ono odrębnemu systemowi dyscypliny i nagradzania,
- zwiększa zakres niezależności polegającej na możliwości podejmowania samodzielnie własnych decyzji, odpowiedzialnych zadań itp.
- oddala się od domu
Dziecko wchodzi w różnorodne role społeczne. W momencie powstawania klasy będą to role formalne, narzucone uczniowi przez nauczyciela
albo poprzez sytuacje związane z faktem bycia uczniem.
 Klasa szkolna stanowi w naszym systemie szkolnym podstawową komórkę szkoły...klasa jako taka jest tworem bardzo
skomplikowanym i wymaga w celu stworzenia odpowiednich warunków do realizacji podstawowych zadań, wiele zabiegów organizacyjno-
wychowawczych. Zagadnieniu temu naukowa literatura pedagogiczna poświęca wiele uwagi wystarczy choćby takie prace jak: Nawroczyńskiego,
Lewina, Okonia, Muszyńskiego..., które pokazują różne sposoby rozwiązania tego problemu, a praktyka szkolna wskazuje, iż zagadnienie to jest
żywe i aktualne.
Według  Słownika Pedagogicznego W. Okonia  klasa to zbiór uczniów, zwykle rówieśników uczących się we wspólnej izbie szkolnej wg tego
samego programu i reprezentujących ten sam poziom zaawansowania w karierze szkolnej .
Struktura uczniowskiej społeczności szkolnej jest pod względem formalnym podzielona na grupy według roczników. Niemal w każdej klasie jest
kilkoro młodszych o rok i kilkoro  przerośniętych dzieci. Zasadą jest jednakowość klasy tzn. założono że uczniowie jednej klasy są podobni pod
pewnymi względami.
Programy nauczania są takie same dla wszystkich klas I, II, II, w całej Polsce. Według
J. Rodziewicza  jeden rocznik to populacja mieszcząca się w jednym przedziale pod względem rozwoju biologicznego, intelektualnego,
moralnego, społecznego .
Podział na klasy jest wygodny z organizacyjnego punktu widzenia, w rzeczywistości identyczność klas szkolnych jest pozorna, gdyż część
uczniów mieści się w normie, część wyrasta ponad średnią a inni są opóz
nieni. Właśnie ci ostatni sprawiają na ogół kłopoty wychowawcze, ci
nadprzeciętni- nudzą się na lekcjach, wymądrzają i zajmują się poza programowymi przedsięwzięciami.
Stosowane dla wszystkich metody i techniki pracy dydaktyczno- wychowawczej okazują się skuteczne dla jednych a dla innych są nieprzydatne.
To co jedni zrozumieją natychmiast, długo jeszcze będzie niedostępne dla innych. Takie same oceny dla jednych uczniów mogą być nagrodą, dla
drugich karą, a na innych nie zrobią wrażenia.
Żaden nauczyciel nie powinien traktować klasy szkolnej jako sumy poszczególnych uczniów. Jest ona  systemem społecznym, a więc grupą
społeczno- wychowawczą Uczeń nie wybiera klasy, jest do niej włączany lub przenoszony przez władze szkolne,  klasa stanowi grupę społeczno
zadaniową, realizującą cele dydaktyczne i wychowawcze. Kierowniczą rolę w osiągnięciu celów odgrywa wychowawca i uczący w niej
nauczyciele.
Klasa szkolna pod wpływem oddziaływania dydaktyczno- wychowawczego nauczycieli i procesów zachodzących w niej samej przekształca się z
grupy społecznej w system społeczno wychowawczy stymulujący rozwój poznawczy i moralno- społeczny uczniów .
W systemie tym powstają dojrzalsze i wyższe typy i formy stosunków społecznych.
 System klasowy rozwijając się na podstawie założonych celów i norm staje się zdolnym do zużytkowania zdobytej wiedzy i uczenia się. Tak
więc system klasowy, w wyniku rozwoju może nabyć cech systemu refleksyjnego i samoregulującego się .
Jakie elementy i struktury składają się na system klasy szkolnej?
Kierowniczą rolę odgrywa nauczyciel (wychowawca klasy). Nauczyciele oddziałują na zespół klasowy na lekcjach i poza lekcjami. W wyniku
tych oddziaływań kształtują się:
a) określone normy i wzory zachowania np. w klasie mogą formować się wzajemna życzliwość, zaufanie
b)układy pozycji ról i stosunków wzajemnych np. w klasie uczniowie dobrzy w nauce zdobywają wyższe pozycje, nie ma uczniów odrzuconych,
tworzą się prawdziwe przjażnie i małe grupy, które łączy wspólnota zainteresowań,
c)systemy postaw, potrzeb, wiedzy uczniów, tworzą się postawy społeczne, światopoglądowe uczniów, postawy wobec nauczycieli, szkoły itp.:
rozbudzają się potrzeby psychiczne i społeczne (bezpieczeństwa, pozytywnej oceny) oraz potrzeba wiedzy teoretycznej i praktycznej (np. z
dziedziny współżycia), systemy organizacyjne; klasa ma z reguły strukturę organizacyjną np. posiada radę klasową-podzielona jest na grupy 5-7
osobowe .
Na funkcjonowanie systemu klasowego wpływają wzajemne postawy emocjonalne nauczycieli i uczniów .Wyróżniamy następujące układy
występujące w klasie szkolnej:
A-Wzajemnej życzliwości
W układzie tym nauczyciel darzy uczniów sympatią, a oni odwzajemniają to uczucie. Układ ten powoduje rozwój umysłowy i społeczny
uczniów. Takie wzajemne, pozytywne postawy sprzyjają integracji zespołu klasowego. Pozytywne relacje między nauczycielami a uczniami
wpływają dodatnio na autorytet nauczyciela.
B- Neutralny
W układzie tym nauczyciel i uczniowie mają wzajemnie do siebie stosunek obojętny. Nie sprzyja to pobudzaniu motywacji do nauki u
uczniów.
C-Konfliktowy
Nauczyciel traktuje uczniów niechętnie lub wrogo, uczniowie odwzajemniają się taką samą postawą .Układ taki zaburza równowagę systemu
klasowego.
Środowisko wychowawcze wg . Psychologii wychowawczej M. Przetacznikowej i Z. Włodarskiego jest to część otoczenia człowieka i świata,
w jakim ona żyje, która tworzy układ czynników ekologicznych oddziałujących na sposób bezpośredni lub pośredni na jednostkę, tak że zostają
osiągnięte skutki wychowawcze
11
 W definicji tej autorzy kładą nacisk na efekty oddziaływań środowiska wychowawczego, a nie formy wywierania przez nie wpływu. Przykłady
środowisk wychowawczych: przedszkole szkoła, organizacja młodzieżowa.
Specyfiką środowiska wychowawczego jest to, że wywiera ono wpływ wychowawczy na jednostkę, pozostawiając w jej psychice pewne ślady.
R.Wyroczyński  wyróżnia naturalne i intencjonalne środowisko wychowawcze.
Środowisko naturalne to rodzina, grupa społeczna, społeczność lokalna, oddziałująca w sposób spontaniczny często niezamierzony, na osoby
pozostające pod ich wpływem.
Środowisko intencjonalne tworzą instytucje podejmujące zamierzone oddziaływania zgodnie z określonym wzorem, modelem, ideałem
wychowawczym . Te funkcje spełniają szkoły, organizacje dziecięce lub młodzieżowe.
Komentarz [U1]:
J. Pieter  przy klasyfikacji rodzajów środowisk uwzględnia ich  odległość od wychowanka . Najbliższe jest mu środowisko lokalne (
dzielnica miasta, jej zabudowa, standard materialny mieszkańców) oraz środowisko regionalne (jego uprzemysłowienie, system komunikacji,
krajobraz)
Wyróżnia on też obiektywne i subiektywne składniki środowiska.
Składnikami obiektywnymi są: warunki mieszkaniowe rodziny, liczebność klasy szkolnej, wyposażenie szkoły w pomoce naukowe.
Składnikami subiektywnymi są: poziom kulturalny i moralny rodziny oraz atmosfera wychowawcza jaka panuje w szkole.
Podstawowe środowiska wychowawcze to rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze.
Rodzina odgrywa szczególnie ważną rolę w pierwszych latach życia dziecka, wtedy gdy pozostaje ono pod wyłączną opieką rodziców. Wpływ
rodziny zaznacza się w wieku szkolnym i okresie dorastania
Środowisko szkolne to nauczyciele i ich postawy wobec uczniów, stosowane metody wychowawcze i kontakty społeczne ukształtowane w
klasie . Wyposażenie szkoły w sprzęt i pomoce naukowe oraz jej otoczenie to składniki środowiska szkolnego.
Podstawową grupą społeczną na terenie szkoły jest klasa. Zachodzi w niej proces uczenia się, nabywania wiedzy i umiejętności, a także
kształcenia sprawności zawodowych. Procesem tym kieruje nauczyciel, realizuje on różne cele wychowawcze.
W klasie rozwija się współdziałanie i współpraca, lub też powstają konflikty i antagonizmy.
Z. Zaborowski zaznacza że  stosunki kształtujące się między uczniami w klasie w toku nauki i zajęć pozalekcyjnych, w pracy społecznej i
zabawie, przesycone ideą rzetelnej równości, pomocy, wzajemnego zaufania, tolerancji cudzych przekonań, powinny stać się dla nich wzorem,
modelem stosunków w ich przyszłym życiu zawodowym, społecznym i osobistym
Kiedy dzieci rozpoczynają naukę brakuje między nimi więzi społecznej. Zaczyna się ona stopniowo wytwarzać, na skutek nawiązywania w
klasie kontaktów społecznych sprzyjających kształtowaniu się poczucia przynależności do niej. Tworzenie się klasy szkolnej jako grupy
społecznej uzależnione jest od władz oświatowych oraz regulaminu szkolnego. Określają one liczebność uczniów w klasie, ich wiek, płeć, ubiór,
regulamin wyznacza także prawa ucznia i jego obowiązki w szkole, a także określa pożądane i niedopuszczalne formy zachowania się. Dzieci
rozpoczynając naukę w szkole maja już pewne upodobania, zamiłowania, postawy. Mają one wpływ na nawiązywane kontakty koleżeńskie,
wytwarzanie się postawy sympatii i antypatii, a także powstawanie różnych konfliktów i antagonizmów.
Więz
społeczna, jej wytworzenie w klasie zależy od opinii zespołu klasowego.
Jak zauważył Z. Zaborowski  przedmiotem krytycznej opinii zespołu mogącej wpływać korzystnie na zachowanie się jego członków bywa u
dzieci w wieku szkolnym lekceważący stosunek do nauki, niewłaściwe zachowanie się na przerwach, zarozumiałość, krytykowanie innych,
nieprzestrzeganie czystości, kłamliwość, niedotrzymywanie przyrzeczeń, dwulicowość .
Ujemna funkcja zespołu zaznacza się wtedy, gdy uczeń za namową kolegów zaniedbuje obowiązki szkolne, pali papierosy, wagaruje, niszczy
mienie społeczne lub kradnie.
Wśród wyżej wymienionych stosunków interpersonalnych wyróżniamy stosunki koleżeńskie i przyjacielskie. Stosunki koleżeńskie i przyjacielskie
nazywane bywają stosunkami osobistymi. Więz
emocjonalna kształtująca się między jednostkami odgrywa w nich ważną rolę.
Stosunki między jednostką a grupą oraz między grupą a jednostką mogą być pozytywne lub negatywne. Pozytywne, gdy przyjmują formę opieki i
zaufania wobec jednostki. Negatywne gdy przyjmują formę izolacji, wycofywania się . W procesie kształtowanie się stosunków społecznych w
klasie może wystąpić zjawisko które polega na tworzeniu się zespołów składających się z 4-7 uczniów, którzy wspólnie wykonują zadania na
lekcjach, przygotowują prace domowe, uczestniczą w czasie wolnym w zabawach i grach sportowych.
Między grupami nieformalnymi, jakie istnieją w tej samej klasie może się wytwarzać stosunek współdziałania, wzajemnej życzliwości,
tolerancji dla odmiennych zainteresowań i postaw przejawianych przez członków grupy. Mogą powstawać między nimi konflikty i antagonizmy
powodowane izolowaniem się członków jednej grupy, lekceważącym stosunek do innej grupy.
Wzajemne uprzedzenia są jednym z powodów polaryzacji klasy szkolnej i powstawania antagonizmów między grupami nieformalnymi.
Uprzedzeniom tym towarzyszy postawa nietolerancji, wrogości, podziału na  swoich i  obcych , izolowania się, niechętnego lub
podejrzanego odnoszenia się do kolegów należących do  obcych grup. Niekorzystne zjawisko, jakie występuje we współżyciu społecznym klasy
szkolnej to wytworzenie się w niej niewłaściwie zrozumianej solidarności koleżeńskiej. Jej przejawy to : ukrywanie przewinień kolegów,
oszukiwanie nauczycieli, podpowiadanie na lekcji, odpisywanie prac domowych itp.
Nauczyciel-wychowawca przeciwdziałając polaryzacji niewłaściwej może zintegrować klasę szkolną, staje się ona wtedy zwartym zespołem, z
prawidłowo ukształtowanymi stosunkami społecznymi, zespołem zdolnym do określonych zadań sprzyja integracji zespołu klasowego.
 Pozytywną rolę może również spełniać oddziaływanie na świadomość członków antagonistycznych grup nieformalnych zmierzająca do
rozładowania wzajemnych uprzedzeń, wyjaśnienia przyczyn ich powstania, wytworzenia postawy wzajemnej życzliwości i tolerancji dla
odmiennych postaw, aspiracji, zainteresowań
Wynikiem integracji jest identyfikacja z grupą. Przejawia się ona w poczucie Przynależności do klasy, współodpowiedzialności za zachowanie
się kolegów, ich osiągnięcia szkolne, za wyniki wspólnie wykonywanych zadań.
Identyfikacja dziecka z grupą stymuluje uczestnictwo w pożytecznych dla niej działaniach.
Taką funkcję spełnia samopomoc koleżeńska dla kolegów z trudnościami w nauce, uczestniczenie w pracach zmierzających do podniesienia
estetyki klasy szkolnej, organizowanie atrakcyjnych imprez klasowych. W trakcie kontaktów społecznych, jakie nawiązywane są w klasie
kształtuje się popularność poszczególnych członków zespołu klasowego. Dzieci niepopularne są nie lubiane przez kolegów, nie nawiązują z nimi
prawidłowych kontaktów społecznych.  Dzieci popularne mają zazwyczaj dobre warunki środowiskowe, wyróżniają się dbałością o wygląd
zewnętrzny, są ruchliwe, a przy tym zdyscyplinowane, przejawiają towarzyskość, są nie agresywne, wykazują posłuszeństwo wobec dorosłych,
ich poziom rozwoju intelektualnego jest co najmniej przeciętny.
Dzieci niepopularne natomiast wychowują się zazwyczaj w niekorzystnych warunkach środowiskowych, bywają brudne i niedbale ubrane,
przejawiają nadmierną ruchliwość połączoną z brakiem zdyscyplinowania, są nietowarzyskie, agresywne, nieposłuszne wobec dorosłych,
wykazują przeciętny lub poniżej przeciętnego poziom rozwoju umysłowego .
M. Pilkiewicz badał zależność między popularnością w zespole a postępami w nauce. Badania wykazały, że  w niższych klasach szkoły
podstawowej dzieci popularne są zazwyczaj dobrymi uczniami, tylko bardzo nieliczne jednostki osiągają wysoką popularność, nie spełniając
12
powyższego warunku. W starszych klasach szkoły podstawowej zmniejsza się zależność między popularnością a postępami w nauce, niemniej
uczniowie osiągający słabe wyniki rzadko uzyskują dużą popularność.
W wieku szkolnym osiągnięciu popularności sprzyjają: koleżeńskość, pewność siebie, dbałość o higienę osobistą i wygląd zewnętrzny.
Większą popularność mają dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych, gdyż mają większą umiejętność współżycia społecznego. Bardziej
popularne są dzieci z rodzin, w których panuje korzystna atmosfera wychowawcza, wyższy poziom kulturalny.
Między dziewczętami a chłopcami obserwujemy pewne różnice w zakresie uwarunkowań popularności. U dziewcząt popularności sprzyja
estetyczny wygląd, taktowne zachowanie się, spokój, opanowanie; u chłopców większą rolę odgrywa stanowczość, odwaga, siła i sprawność
fizyczna. Brak popularności spowodowany jest przejawianym przez dziecko brakiem koleżeńskości, nieumiejętnością współżycia w grupie,
skłonnością do izolacji, czasem cechami wyglądu zewnętrznego związanymi z defektami rozwojowymi, zaniedbanym wyglądem, brakiem urody.
Brak popularności może być następstwem uprzedzeń do dzieci należących do określonych grup etnicznych, społecznych.
Popularność sprzyja nawiązywaniu kontaktów z rówieśnikami, przyczynia się też do aktywizacji społecznej. Dziecko popularne może być zbyt
pewne siebie, lekceważyć kolegów mniej uzdolnionych itp. U dzieci wysoce popularnych wytwarzają się nieraz postawy egoistyczne, poziom ich
uspołecznienia jest niski.
W środowisku szkolnym główną rolę odgrywa nauczyciel, który kieruje rozwojem umysłowym i społecznym uczniów, realizuje przy tym cele
wychowania. Nauczyciel w pierwszych latach nauczania to osoba, która wydaje polecenia, tworzy zakazy i nakazy- egzekwuje ich wykonanie i
prowadzi dzieci do uzyskania wiedzy o otaczającym świecie. Skuteczność pracy zależy od właściwości osobowości nauczyciela.
Według Z. Kosyrza  powodzenie wychowawcy w każdym środowisku jest uwarunkowane jego osobowością. Osobowość ta, jak z resztą
każda inna posiada określoną strukturę, tzn. pewne ściśle ze sobą zintegrowane składniki, właściwości, potrzeby, cechy itp.
konieczne do jej funkcjonowania jako całości .
Umiejętność nauczania, pogoda, łagodność, cierpliwość, przyjacielskość, koleżeńskość, zainteresowanie uczniami, rozumienie ich,
bezstronność to cechy najbardziej lubianych nauczycieli.
 Lubienie nauczyciela przez uczniów zależy od jego właściwości psychicznych, umysłowych i postaw społecznych .
Jedną z pozytywnych cech osobowości nauczyciela jest życzliwa postawa wobec uczniów.
Kiedy nauczyciel przestaje się odnosić się do uczniów życzliwie, gdy ich zachowanie odbiega od norm, staje się wtedy nadmiernie surowy,
stawia oceny niedostateczne, zachowanie takie oddziałuje niekorzystnie na atmosferę współżycia społecznego w klasie.
Dodatnio wpływa na klasę sprawiedliwe postępowanie nauczyciela. Widać je w obiektywnych ocenach, jednakowym traktowaniu
wszystkich uczniów. Przeciwieństwem sprawiedliwego traktowania wszystkich uczniów jest faworyzowanie przez nauczyciela wybranych
uczniów. Reszta klasy czuje się wtedy pokrzywdzona, odnosi się niechętnie do faworyzowanych kolegów, powoduje to osłabienie albo zanik
więzi grupowych.
Przygotował: Janusz Skicki
I rok- Historia
Przypisy:
T. Parsons-  Struktura społeczna a osobowość Warszawa PWE 1969
F. Iniewski-  Próba doskonalenia organizacji pracy wychowawczej w szkole podstawowej Wyd. PAN Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk
1971
W. Okoń-  Słownik pedagogiczny PWN Warszawa 1992
J. Rodziewicz-  Wychowawca i jego klasa Młodzieżowa Agencja Wydawnicza- Warszawa 1986
H. Muszyński-  Wychowanie moralne w zespole klasowym PZWS Warszawa 1964
Z. Zaborowski-  Psychospołeczne problemy pracy nauczyciela WsiP Warszawa 1986
R. Wroczyński-  Wprowadzenie do pedagogiki społecznej PWN Warszawa 1966
J. Pieter-  Środowisko wychowawcze Wyd. Uniwersytetu Śląskiego Katowice 1972
Z. Zaborowski-  Stosunki społeczne w klasie szkolnej PWN 1964
Z. Włodarski-  Dzieci wyróżniające się pod względem popularności w klasie szkolnej ,  Psychologia poznawcza 1963 Nr I
H. Muszyński-  Wychowanie moralne w zespole WsiP 1974
Z. Skorny-  Psychologia wychowawcza dla nauczycieli WsiP Warszawa 1992
Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze
Geneza:
Każda jednostka podczas całej swojej egzystencji należy do poszczególnych grup społecznych. Liczebność tych grup jest bardzo różna - od
kilkuosobowych, poprzez grupy składające się z kilkunastu osób, aż do takich, do których należy kilkadziesiąt i więcej osób (np. zrzeszenia). Nie
ma jednej definicji pojęcia "grupa". Jedni autorzy definiują ją w sposób dosyć ogólny, inni starają się stworzyć definicję bardziej szczegółową. Z
powstaniem grupy na gruncie społecznych mamy do czynienia już od czasów Arystotelesa. Arystoteles stworzył wzorzec grupy małej (np. gmina
lub rodzina) oraz dużej (np. państwo). Jego zasługą było również to, że uznał rodzinę za komórkę społeczną, określił jej strukturę oraz sposób
funkcjonowania. Natomiast na gruncie socjologii zaczęła powstawać teoria grup społecznych, która nie do końca była zgodna z modelem
Arystotelesa. Wspólną cechą obu teorii była przyjaz
ń, która jest jedną z głównych cech grupy społecznej.
Pojęcie grupy na gruncie wychowawczym i psychologicznym znacznie wcześniej pojawiło się w pedagogice, niż w socjologii. Przedstawiciele
socjologii zwrócili uwagę na grupę dopiero w drugiej połowie XIX wieku, kiedy coraz częściej mówiło się o tym, że społeczeństwo składa się z
pewnych zbiorowości ludzkich, które charakteryzują się zróżnicowaną genezą, strukturą i wielkością oraz pełnią zróżnicowane funkcje. Temu
zróżnicowanemu obiektowi poddanemu analizie nadano miano "grupa", aby oznaczyć różne zbiorowości. Emil Durkheim jako jeden z pierwszych
zajął się analizą grupy pierwotnej oraz odkrywaniem i przedstawianiem społecznych cech wychowania. Działania Durkheima w tym zakresie były
niezwykle ważne dla myśli pedagogicznej, gdyż przyniosły nie tylko skutki teoretyczne, ale także praktyczne. Jego koncepcja w dużym stopniu
przeniknęła koncepcje pedagogów społecznych, np. Heleny Radlińskiej, która twierdziła, człowiek powinien budować świat swoimi siłami,
opierając się na własnych ideałach.
Przeprowadzanie badań dotyczących roli grupy w wychowaniu zapoczątkowali Emil Durkheim i Ferdynand Tonnies. Szczególną uwagę zwrócili
oni na grupy rówieśnicze - zarówno dziecięce, jak i młodzieżowe. Każda jednostka od momentu narodzin zaczyna przynależeć do różnych grup
rówieśniczych. Wśród ich cech konstytutywnych można wyróżnić "arystotelejską przyjaz
ń" i "tonniesowską wspólnotę". W przypadku tak
rozumianej grupy rówieśniczej, grupa ta wyróżnia się spośród innych organizmów społecznych nie ze względu na wiek, ale ze względu na
istnienie bliskich więzi. Uczestnictwo w takiej grupie cechuje się wzajemną aprobatą. Jest to grupa o charakterze pierwotnym, w której zawierają
13
się inne formy grup (np. organizacje młodzieżowe), które mają charakter wtórny i celowy. Charles Horton Cooley - teoretyk zajmujący się
grupami pierwotnymi - zdefiniował grupę pierwotna jako zbiorowość, w której mamy do czynienia ze współpracą, a zachodzące kontakty
odbywają się twarzą w twarz. Pierwotny charakter tych grup wyraża się w tym, że odgrywają one podstawową rolę w kształtowaniu ideałów
jednostki oraz jej społecznej natury. Jednym ze skutków tak bezpośredniego kontaktu jest to, że w danej grupie spotyka się wiele indywidualności,
a wspólna działalność i wspólne cele grupy sprawiają, że w jakimś zakresie stają się one częścią jaz
ni danej jednostki. Charakter takiej grupy
oddaje zaimek "my", który zakłada wzajemną sympatię oraz identyfikację poszczególnych członków grupy. Jednostka ma świadomość pewnej
łączności z grupą i to poczucie wyznacza niektóre z jej dążeń.
Ryszard Wroczyński rozróżnił poszczególne środowiska wychowawcze, a za podstawowe kryterium uznał sposób ich powstawania. Posłużył się
tu klasyfikacjami Ferdynanda Tonniesa oraz Roberta MacIvera, którzy zbiorowości ludzkie podzielili na wspólnoty i stowarzyszenia. Wspólnota
to rodzaj grupy pierwotnej, która powstała bez ingerencji człowieka, w wyniku określonych ludzkich potrzeb i dążeń. Natomiast stowarzyszenie to
taka grupa, która w sposób celowy i intencjonalny została utworzona przez człowieka, aby realizować określone zadania. Zatem do wspólnoty
zalicza się rodzina, społeczność lokalna oraz grupa rówieśnicza. Ich pierwotność wyraża się w tym, że powstały w wyniku spontanicznych relacji
międzyludzkich i że są obecne w naszym życiu od początku powstania gatunku ludzkiego. Wszystkie te wspólnoty odgrywają istotną rolę w
kształtowaniu i rozwoju osobowości człowieka.
Rodzina to grupa, która występuje w każdym środowisku społecznym, bez względu na określony krąg kulturowy. Jest obecna na każdym etapie
rozwoju gatunkowego. Na powstanie społeczności lokalnej miały wpływ określone warunki społeczno - przyrodnicze, które w pewnych
momentach mogły być zagrożeniem dla jednostki i jej przetrwania. Warunki geograficzne, konieczność obrony oraz podział obowiązków - to
podstawowe przyczyny powstawania zbiorowości. Początkowo miały one charakter typowo osiedleńczy, ale z czasem zaczęły przekształcać się w
kulturowe formy społeczne, które dzisiaj są nazywane sąsiedztwem lub społecznością lokalną. Na rozwój i proces wychowania jednostki bardzo
szybko zaczyna wywierać wpływ grupa rówieśnicza. Już w wieku trzech lat dzieci zaczynają tworzyć małe grupy, które służą im do wspólnej
zabawy. W wieku przedszkolnym tworzenie grupa staje się czymś naturalnym. W wieku szkolnym jednostka zaczyna spotykać się z coraz
większym wpływem grupy rówieśniczej. Najsilniejsze związki można zaobserwować w małych grupach (tak zwanych paczkach), których
powstawanie oparte jest na zróżnicowanych zasadach. W początkowych latach szkoły takie grupy powstają głownie w celu wspólnych zabaw,
póz
niej mogą stać się miejscem wymiany poglądów, rozmów, zwierzeń czy dyskusji na różne tematy. Małe grupy najczęściej są zorganizowane na
zasadzie równości jej członków. Więz
pomiędzy poszczególnymi osobami z grupy jest dosyć silna, a ich wzajemna solidarność - wysoka. W takiej
grupy mamy do czynienia ze wzajemnym oddziaływaniem na siebie poszczególnych jej członków.
W całym procesie socjalizacji grupa rówieśnicza pełni niezwykle ważną rolę - zaspokaja ona te potrzeby jednostki, których nie mogą zaspokoić
rodzice czy wychowawcy. Jednostka, która uczestniczy w grupie rówieśniczej ma możliwość podniesienia poczucia własnej wartości i
przydatności. Dużo zależy od pełnionej tam roli - im wyższy poziom popularności w grupie, tym samoocena jednostki jest większa. Pozytywny
wpływ na socjalizację jednostki w grupie rówieśniczej ma także fakt, że jednostce zależy na akceptacji i uznaniu ze strony innych członków grupy.
Jednak na uznanie i sympatię trzeba sobie zasłużyć. W związku z tym jednostka podporządkowuje się obowiązującym w grupie normom i uznaje
narzucane przez grupę sankcje. Zdarzają się takie sytuacje, że wśród celowych grup młodzieżowych zaczynają się tworzyć naturalne grupy
rówieśnicze, których członkami stają się wszyscy lub niektórzy uczestnicy zbiorowości celowej. Może się zdarzyć także i tak, że w obrębie jednej
grupy celowej powstanie kilka grup rówieśniczych. Natomiast w stowarzyszeniach często mamy do czynienia z powstawaniem wtórnych więzi
rówieśniczych, gdyż powstawanie stowarzyszeń jest uwarunkowane określonymi związkami (np. religijnymi lub ideowymi) i często wynika z
potrzeb emocjonalnych. Zadaniem każdego wychowawcy i pedagoga jest zapoznanie się z tym, jak związki rówieśnicze (zarówno grupy
pierwotne, jak i grupy celowe) wpływają na jednostkę, gdyż podczas swojej pracy dydaktyczno - wychowawczej styka się z nimi niemal
codziennie.
Grupa pierwotna:
�� jednostka uczestniczy w niej w sposób spontaniczny
�� każdy członek takiej grupy ma poczucie aprobaty innych członków
�� przeważają więzi osobowe
�� występuje wzajemna identyfikacja
�� grupa pierwotna jest grupą niewielką
�� członkowie grupy odczuwają przynależność w obrębie grupy i odczuwają poczucie odrębności w stosunku do otoczenia
�� grupa wskazuje wzorce i określa wartości oraz normy
�� istnieje kontrola i określony system sankcji
�� grupa charakteryzuje się zmiennością celów oraz zmiennością wewnętrznej struktury i hierarchii
�� przywództwo w grupie jest uwarunkowane cechami charakteru i musi być zaakceptowane przez grupę
Grupa celowa:
�� nabór do grupy ma charakter formalny
�� grupa opiera się na więzach rzeczowych
�� grupa może być rozbudowana, może mieć odgałęzienia terenowe
�� struktura wewnętrzna opiera się na sformalizowanym układzie hierarchicznym
�� najważniejsze są cele grupy, cele indywidualne mają zdecydowanie mniejsze znaczenie
�� grupa posiada formalne wzory zachowań
�� sankcje są egzekwowane w sposób formalny
�� decyzje grupy są zcentralizowane
�� występuje koordynacja działań
�� występuje jednolitość organizacyjna
�� wyalienowanie przywódców grupy
Za pomocą badań socjometrycznych i biograficznych można określić rodzaj grupy i scharakteryzować jej wpływ na poszczególnych uczestników.
Jednak w pracy wychowawczej nie jest to zadaniem prostym, gdyż wychowawca może jedynie przypuszczać, że wychowanek stał się członkiem
jakiejś grupy. W związku z tym interpretacja zachowania i działań wychowanka powinna być oparta na dokładnej i fachowej diagnozie.
Mechanizmy oddziaływania grupy rówieśniczej:
Zdaniem Floriana Znanieckiego grupa rówieśnicza powstaje w sposób spontaniczny, bez ingerencji dorosłych. Taka grupa kształtuje mechanizmy,
które regulują wewnętrzną organizację grupy oraz wzajemne zachowania poszczególnych członków. Grupa rówieśnicza pełni istotne funkcje w
procesie wychowania jej uczestników. Zdaniem Znanieckiego grupa rówieśnicza jest pozbawiona określonych celów i wzorców, a jej głównym
przesłaniem jest zabawa. Zachowania członków grupy są regulowane poprzez nastawienie tych osobników, którzy umieją narzucić grupie swój
14
punkt widzenia. Cechą charakterystyczną grupy rówieśniczej jest zmienność celów oraz form życia zbiorowego i zabawy. Jest to konsekwencją
tego, że członkowie grupy mają zmienne i często sprzeczne nastawienia. Do najczęstszych nastawień należą: przodownictwo, podporządkowanie,
rywalizacja i współdziałanie. Dziecięce zachowania charakteryzują się spontanicznością i różnorodnością. Na tym tle mogą powstawać konflikty
pomiędzy wzorami wyniesionymi z domu a chęcią żywiołowej zabawy. W tym konflikcie najczęściej wygrywa potrzeba zabawy z kolegami, a
rygory narzucone przez rodzinę lub środowisko schodzą na dalszy plan. Mamy tu do czynienia z konfliktem, który może mieć określone skutki dla
procesu socjalizacji jednostki oraz dla ogólnego porządku społecznego.
Organizacja, struktura i funkcje grupy rówieśniczej:
W grupach rówieśniczych mamy do czynienia z pewnym systemem wpływów, które z czasem przeradzają się w określone struktury, układy i role
społeczne. Można wyróżnić trzy typy grup rówieśniczych:
�� grupy dziecięce, oparte na zabawie
�� grupy młodzieżowe, paczki
�� grupy dewiacyjne (np. gangi, bandy przestępcze)
Na młodzieżową grupę rówieśniczą składa się określona struktura zachowań międzyludzkich. Elementy, które tworzą stosunki społeczne w grupie
to:
�� wewnętrzna hierarchia grupy
�� system decyzyjny
�� układ kanałów komunikacyjnych
�� charakter więzi pomiędzy poszczególnymi członkami grupy
Niemal każda grupa rówieśnicza posiada przywódcę lub liderów. W związku z tym można wyróżnić:
�� przodownictwo - jest charakterystyczne dla osób posiadających charyzmatyczne cechy osobowościowe, takie osoby charakteryzują się
pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i chęcią współdziałania oraz cieszą się niewymuszonym zaufaniem pozostałych członków
grupy
�� przywództwo - może być osiągnięte poprzez wyróżniające właściwości lub kwalifikacje osobowe, jest akceptowane przez grupę
�� panowanie - władza zdobywana przy użyciu siły, nie opiera się na akceptacji, zaufaniu i poczuciu bliskości, główny cel panowania
odnosi się do sensu zadaniowego i organizacyjnego
Na charakter przywództwa wpływają nie tylko cechy charakteru danej jednostki, ale także wielkość grupy, jej zadania oraz jej stosunek do
otoczenia. W przypadku nieprzyjaznych stosunków grupy z otoczeniem mogą występować represje ze strony otoczenia. W takim przypadku
zwiększają się tendencje do pełnienia władzy autorytarnej. Przywództwo, które najczęściej dominuje w grupach jest oparte na demokracji i
liberalizmie. Główne zadanie takiego przywództwa opiera się na realizacji celów towarzyskich i zabawowych oraz podtrzymywaniu poczucia
odrębności od otoczenia. Grupy dziecięce najczęściej opierają się przywództwie chaotycznym, gdzie często mamy do czynienia z chaosem
decyzyjnym i z częstą zmianą osoby na stanowisku lidera. Roger Mucchielli przedstawił pięć układów komunikacyjnych, które dostarczają
wiadomości o charakterze grupy. Są to:
�� układ szprychowy - każdy członek grupy ma kontakt z przywódcą, jest to niezwykle pomocne w przypadku konieczności szybkiego
działania
�� układ bezpośredni - każdy kontaktuje się z każdym
�� układ kołowy - członkowie grupy przekazują informacje po kolei, jeden drugiemu
�� układ łańcuchowy - przywódca grupy przekazuje informacje jednej osobie, która rozpowszechnia ja wśród pozostałych członków grupy
�� układ scentralizowany - przywódca przekazuje informacje kilku zaufanym osobom, a ci przekazują ja pozostałym członkom grupy
Do ustalenia struktury grupy używa się socjogramu. Jest to przedstawienie w sposób graficzny pozycji poszczególnych członków grupy, które
opierają się na stosunkach lubienia bądz
nielubienia. Tak przedstawiona struktura jest strukturą nieformalną. Technika stosowana w socjometrii
opiera się na zadawaniu członkom grupy określonych pytań, które są uzależnione od tego, co interesuje pytającego. W socjogramie poszczególni
członkowie grupy są przedstawieni za pomocą punktów, natomiast ich wybory są przedstawiane za pomocą linii łączącej określone punkty. W
przypadku zainteresowania strukturą grupy używa się socjogram hierarchiczny, który przedstawia ilość wyborów skierowanych do danych
jednostek. Na podstawie socjogramu można wyróżnić poszczególne struktury i elementy tych struktur. Można tu wyróżnić:
�� para - wzajemny wybór dwóch osób
�� łańcuch - osoba A wybiera osobę B, osoba B wybiera osobę C itd.
�� gwiazda - określona jednostka otrzymuje dużo wyborów, ale sama ich nie odwzajemnia
�� sieć - wzajemny wybór wszystkich członków grupy
�� klika - podgrupa osób, która wybiera się wzajemnie i odrzuca pozostałych członków grupy
Kryzys i upadek formalnych grup rówieśniczych:
W latach osiemdziesiątych niektóre ze związków młodzieżowych zostały pozbawione jednego z najważniejszych dla nich atrybutów, czyli
samodzielności. Związki te zostały zmuszone do przyjęcia określonej struktury, ideologii oraz z góry określonych norm i wartości. Większość z
tych narzuconych rzeczy pochodziła ze świata zewnętrznego, utożsamianego ze światem dorosłych. To wszystko powodowało, że młodzi ludzie
odczuwali potrzebę buntu, co mogło sprawić zaostrzenie się konfliktów ze światem zewnętrznym. Jednak bunt był karany. Konsekwencją takiej
sytuacji było powstawanie więzi i przyjaz
ni, a uczucia przynależności zaczęły rozwijać się także na gruncie prywatnym. Zaczęły powstawać
spontaniczne układy rówieśnicze, oparte na patriotyzmie małych grup, których zadaniem było zaspokajanie potrzeby bliskości i bezpieczeństwa.
Takie grupy dawały możliwość wyrażania własnych uczuć oraz pozwalały na określone zaangażowanie emocjonalne. Coraz bardziej zauważalna
była ogólna nieufność skierowana w kierunku instytucji ich pracowników. Z równie dużą nieufnością były traktowane wszelkie mechanizmy życia
społecznego. Taka postawa może być przyczyną nieprawidłowego przekazu informacji, braku dyskusji, blokowania krytyki, nepotyzmu,
łapownictwa, a także sprzeciwiania się instytucji wobec wszelkich nowości. Postawa związków młodzieżowych w latach osiemdziesiątych jest
także aktualna w czasach dzisiejszych. Jednak warto tu podkreślić fakt, że obecnie nie ma już tak dużo organizacji, a wielkość tych istniejących
jest dużo mniejsza, niż kiedyś. Ale nie można wykluczyć tego, że być może stowarzyszenia i związki młodzieżowe zaczną się odradzać. Zatem
jednym z zadań pedagogiki społecznej powinno być skupienie się na grupach rówieśniczych, które trwają i są niezniszczalne.
W podsumowaniu można powiedzieć, że grupa rówieśnicza to pewna zbiorowość składająca się z jednostek w podobnym wieku, pomiędzy
którymi - pod wpływem bezpośredniego kontaktu - powstają więzi przyjaz
ni. Grupy rówieśnicze można zaliczyć do jednych z podstawowych
form życia społecznego jednostek. Do głównych czynników wiążących grupę rówieśniczą można zaliczyć: wiek, występowanie określonych
kontaktów, poczucie przynależności do wspólnej struktury, brak istotnych różnic w poziomie rozwoju poszczególnych członków.
Funkcje wychowawcze grup rówieśniczych:
�� kształtowanie aktywności jednostek
15
�� kształtowanie więzi z innymi ludz
mi
�� ułatwianie kontaktów interpersonalnych
�� zaspokajanie potrzeby aprobaty i uznania
�� konstruktywne współzawodnictwo
�� pobudzanie do rozwijania zainteresowań
�� umożliwianie kontaktów towarzyskich
�� zaspokajanie określonych potrzeb emocjonalnych
�� zapełnianie wolnego czasu
Na podstawie wyżej wymienionych funkcji można powiedzieć, że grupy rówieśnicze maja ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości i
rozwój społeczny każdej jednostki.
Jedną z najważniejszych grup, w której znajduje się jednostka jest klasa szkolna. Duży wpływ na atmosferę w tej grupie ma nauczyciel - jego
osobowość, postawa, zaangażowanie w pracę, zdolności organizacyjne. Odpowiednie cechy nauczyciela mogą sprawić, że klasa dojdzie do
wspaniałych osiągnięć. Na panującą w klasie atmosferę wpływają także inne czynniki: określone normy przyjęte przez grupę, poziom integracji
członków grupy, stosunki pomiędzy poszczególnymi członkami grupy oraz pozycja i rola danego członka grupy.
Największy wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę jest widoczny w jej okresie dojrzewania. Jest to moment osłabienia autorytetu rodziców i
innych dorosłych osób i wtedy właśnie grupa rówieśnicza staje się dla młodego człowieka punktem odniesienia. W tym czasie jednostka spędza z
rówieśnikami większą część wolnego czasu, a grupa rówieśnicza wywiera wpływ na jej opinie, postawy i zachowania, na styl ubierania się, na
wybór muzyki i literatury. Istnieją różne grupy młodzieżowe. Może to być paczka na osiedlu, klasa szkolna, grupa taneczna, sportowa czy zastęp
harcerski. Pozycja, jaką w danej grupie zajmuje jednostka ma wpływ na jej samoocenę, poczucie własnej wartości, sposób spostrzegania swojej
osoby i ogólne zadowolenia z życia.
Bibliografia:
Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się świecie, pod red. Tadeusza Pilcha, Ireny Lepalczyk, Żak, Warszawa 1995
Rodzina dziecka przedszkolnego jako środowisko wychowawcze
Rodzina jest środowiskiem, w którym tkwią możliwości wszechstronnego rozwoju dziecka. Zatem powinno się wiedzieć, jakie są
prawidłowości tego rozwoju, jakie czynniki go warunkują i jakie są potrzeby fizyczne i psychiczne poszczególnych członków rodziny: dzieci,
rodziców, dziadków, należy też wiedzieć jakie, czynniki wpływają ujemnie na życie rodziny, a jakie - dodatnio. Aby dziecko wyrosło na silną
osobowościowo jednostkę, musi mieć fundament, jaki w dzieciństwie stanowi rodzina. Jej obowiązkiem, jak i innych środowisk wychowawczych,
jest zapewnienie dziecku prawidłowego rozwoju.
Stworzenie dzieciom możliwie najlepszych warunków harmonijnego rozwoju jest podstawą, na której można oprzeć kształtowanie
wartościowych cech charakteru przyszłego człowieka. We wszystkich tych poczynaniach niezmiernie istotną sprawą są stosunki łączące dzieci i
rodziców. One bowiem niejednokrotnie decydują o efektach wychowawczych i przeszłych poczynaniach dziecka już jako osoby dorosłej.
Podstawowym czynnikiem wywierającym istotny wpływ na osobowość i zachowanie dziecka jest więz
uczuciowa łącząca dziecko z
rodzicami oraz charakter stosunków wewnątrzrodzinnych, a także wymiana uczuciowa zachodząca pomiędzy wszystkimi członkami rodziny.
Każde dziecko potrzebuje kochających rodziców, bezpiecznego domu, w którym będzie akceptowane.  Zdrowy , spokojny dom zapewnia
możliwość zdobywania przez dziecko samodzielności, swobody doświadczeń, uczy podejmowania decyzji, co jest warunkiem poczucia
odpowiedzialności za swoje postępowanie. W takim domu dziecko ma możliwość zaspokojenia swoich naturalnych potrzeb. Pozwala mu to
aktywnie nawiązywać i pozostawać w więzach uczuciowych z ludz
mi. Każde dziecko potrzebuje dowodów uczucia ze strony rodziców,
potrzebuje także przejawów doceniania go i uznania, bez tego nie ma ono pewności, czy jest potrzebne w domu, kochane i chciane. Nie jest więc
rzeczą obojętną dla rozwoju dziecka, czy w domu ma atmosferę życzliwą, pogodną, czy stale napiętą i wrogą, czy jest akceptowane, czy też nie.
Gdy w rodzinie przeważają uczucia miłości i lojalności, wówczas panuje ład i swoista harmonia. Świadomość, że jest się przez rodziców
kochanym i akceptowanym stanowi podstawę bezpieczeństwa dziecka i pozwala mu na wyrobienie normalnych więzów zależności z rodzicami i
innymi członkami rodziny. Brak świadomości bezpieczeństwa odsuwa dziecko na margines życia rodzinnego, odbiera zaufanie do ludzi i wiarę we
własne siły. Niezaspokojenie emocjonalne ogromnie utrudnia dziecku wejście w prawidłowe kontakty z innymi ludz
mi i rzeczywistością.13 Brak
serdecznej opieki ze strony jednego lub obojga rodziców powoduje frustrację i stanowi silnie działający bodziec wrogości i agresji.
Doświadczenia dziecka wyniesione z kontaktów z rodzicami mają najbardziej opiniotwórczy i normotwórczy charakter, dlatego oprócz
więzi łączącej rodziców z dzieckiem tak ważna jest więz
łącząca samych rodziców.
Czynnikiem warunkującym wychowawczo pozytywne funkcjonowanie rodziny dziecka jest zgodne pożycie małżonków. W atmosferze
napięć emocjonalnych powstających na tle konfliktów nie trudno w rodzinie o wzajemne antypatie i wrogość. Wzajemna niechęć, pretensje, brak
zrozumienia pomiędzy rodzicami, powodują zakłócenia w atmosferze domowej i wywierają ujemny wpływ na zachowanie dzieci. Jeśli rodzice
odnoszą się do siebie wrogo i często kłócą się i znieważają się powodują demoralizację dzieci i sprawiają, iż dorastające dzieci tracą dla nich
szacunek, szukają nowych środowisk i przyjaz
ni.
Rodzina tworzy szczególną społeczność, w której więzi miedzy jej członkami polegają na wzajemnym oddaniu się, przywiązaniu, na
szacunku i zaufaniu wzajemnym, a także na kształtowaniu uczuć i ciepłej, życzliwej atmosferze domowej. W zgodnie żyjącej rodzinie każdy z jej
członków dzieli te same prawa i obowiązki, razem przeżywają powodzenia i razem pokonują trudności.14
Ze stosunkami panującymi w rodzinie istotnie związane są postawy rodzicielskie. Brak dodatnich uczuć emocjonalnych powoduje
przyjęcie przez rodziców negatywnych postaw rodzicielskich, co w efekcie doprowadza do zerwania więzi między rodzicami a dziećmi i relacje te
czyni wyłącznie formalnymi.15
Negatywne postawy rodzicielskie przyczyniają się do powstawania zaburzeń w zachowaniu dziecka.
Postawa odtrącająca może mieć wpływ na kształtowanie się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłamstwa, zachowań
antyspołecznych lub aspołecznych.
Postawa unikająca powoduje, że dziecko może stać się mało kontaktowe dla otoczenia, wrogo nastawione do środowiska, niestałe
uczuciowo, mało obiektywne w ocenach. Ze względu na swoją nieufność, bojaz
liwość, brak wytrwałości, popada w ciągłe konflikty. Może
przejawiać również skłonność do różnych wykroczeń.
13
A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej. Warszawa 1972, s. 228.
14
J. A Pielkowa, Jak im pomóc?, Warszawa 1981, s.36
15
A. Ratajczak. Postawy rodzicielskie jako przejaw wewnątrz rodzinnych stosunków uczuciowych, W: L. Mościcka (red.),
Problemy niedostosowania społecznego i resocjalizacji. Wrocław 1989, s. 79.
16
 Postawa nadmiernie chroniąca może być przyczyną opóz
nionej dojrzałości emocjonalnej oraz społecznej dziecka: bierności, braku
inicjatywy bądz
też poczucia wyższości, zarozumiałości, pewności siebie, egoizmu.
Postawa nadmiernie wymagająca przyczynia się do kształtowania u dziecka takich cech, jak brak wiary we własne siły, niepewność,
lękliwość, przewrażliwienie, uległość, pobudliwość. Dziecko może przejawiać brak opanowania uczuciowego i może być podatne na frustracje.
Analizując wpływ negatywnych postaw rodzicielskich na rozwój i zachowanie dziecka, należy podkreślić także ich istotną rolę w
procesie uspołecznienia dziecka. Wadliwe postawy rodzicielskie powodują powstawanie wadliwych postaw społecznych.
Ujemny wpływ na kształtowanie osobowości dziecka obok negatywnych postaw rodzicielskich mają także błędy wychowawcze
popełniane przez rodziców. Przyczyniają się one do powstawania sytuacji konfliktowych w rodzinie i powoduje zaburzenie więzi między dziećmi
a rodzicami.
Wśród błędów wychowawczych należy wymienić:16
�� zbyt surowe (rygorystyczne) traktowanie dziecka,
�� nadmierne pobłażliwe (liberalistyczne) traktowanie dziecka.
�� niekonsekwentne oddziaływanie wychowawcze.
Zbyt surowe, rygorystyczne traktowanie dzieci przejawia się przede wszystkim w stosowaniu kar fizycznych. Środowiska wychowawcze
stosujące te metody działają hamująco na rozwój refleksyjności w osądzie moralnym dziecka, budzą lek, rodzą kłamstwo, bunt bądz
agresję.
Nadmierna pobłażliwość rodziców może doprowadzić do wielu zaburzeń osobowości dziecka. Rodzice spełniając każde życzenie
dziecka ustawiają je niejako z góry na najwyższej pozycji, przyczyniają się do powstawania postawy egoistycznej. Rodzice mogą także ograniczać
swoje zainteresowanie dzieckiem do zaspokojenia podstawowych potrzeb biologicznych i zapomnieć o jego rozwoju i potrzebach psychicznych.
Postawa ta powoduje odejście dzieci, szukanie przez nich nowych środowisk, w tym także środowisk przestępczych, zaspokajających ich potrzeby
przynależności."
Niekonsekwentna postawa wychowawcza rodziców (i często związana z nią nadmierna nerwowość rodziców działających
niekonsekwentnie) sprzyja powstawaniu konfliktów. Konflikty stają się w tym przypadku bardzo częste i intensywne. Rodzice bywają nadmiernie
skłonni do wybuchów złości, w której, zapominając się, atakują słownie bądz
fizycznie członków rodziny.
We współczesnym zmieniającym się świecie rodzina stanowi szczególnie istotny element w procesie rozwoju i wychowania człowieka.
Niestety coraz częściej mamy doczynienia z przypadkami  ukrytej patologii rodzinnej . Zewnętrzny obraz rodziny nie budzi zastrzeżeń, ale tak
naprawdę brakuje w niej ciepła, szczerości, poczucia bezpieczeństwa i akceptacji. Dzieci wychowywane w takich rodzinach są zalęknione, nie
wierzą we własne możliwości. Nie bez znaczenia są też rozwody i separacje rodziców, ponieważ dziecko zawsze przeżywa rozstanie ukochanych
osób.
Rozbicie rodziny i wychowywanie dziecka przez jednego z rodziców jest istotnym czynnikiem sprzyjającym nieprawidłowej socjalizacji
dziecka. Pełnienie funkcji wychowawczych w rodzinach rozbitych jest zakłócone.
Wychowywanie się pod opieką jednego rodzica jest sytuacją sprzyjającą powstawaniu niekorzystnych zjawisk, często bowiem matki lub
ojcowie samotnie wychowujący dziecko nie są w stanie poświęcić dziecku tyle czasu ile ono potrzebuje. Rodzina niepełna, przez niekorzystne
oddziaływania wychowawcze, zakłóca proces uspołecznienia dziecka. Brak trwałej więzi emocjonalnej z obojgiem rodziców powoduje trudności
w nawiązywaniu bliskich kontaktów z innymi ludz
mi. Atmosfera napięć, lęków i konfliktów, charakterystyczna zwłaszcza dla małżeństw
rozwodzących się, prowadzi do zaburzeń emocjonalnych, a nierzadko staje się dla dziecka z
ródłem frustracji. Przejmowane od rodziców wzory
interakcji, przenoszone są przez dziecko na teren przedszkola, stając się przyczyna częstych zatargów z rówieśnikami.
Nieprawidłowości w funkcjonowaniu rodziny, powodujące poczucie odtrącenia lub zagrożenia, są czynnikiem kształtującym wrogie
postawy najpierw wobec rodziców, potem wobec świata dorosłych i wobec norm społecznych.
Kolejnym czynnikiem wywołującym niekorzystne skutki wychowawcze, jest alkoholizm rodziców. Negatywny wpływ alkoholizmu w
rodzinie jest szczególnie silny, gdyż nakłada się często na inne negatywne elementy środowiska rodzinnego np. trudną sytuację materialną
rodziny, konflikty w rodzinie. Niemal u wszystkich dzieci alkoholików stwierdza się zaburzenia nerwicowe, urazy, lęki, trudności w nauce,
zaburzenia zachowania.
Oprócz zjawiska rozbicia rodziny, czy też zjawiska alkoholizmu, czynnikami mającymi negatywny wpływ na rozwój dzieci są
nieprawidłowości w wypełnianiu przez rodzinę jej funkcji materialno-ekonomicznej, gdyż warunki materialne mają wpływ na kształtowanie się
postaw dzieci. Z warunkami materialnymi związane są często warunki mieszkaniowe, a więc rodzaj i wielkość zajmowanego mieszkania, a także
stopień jego wyposażenia. Właściwie zorganizowane warunki do nauki, zabawy, wypoczynku, posiadanie własnego łóżka i miejsca - to pewność
dziecka, że jest pełnoprawnym członkiem rodziny, a jego potrzeby są ważne i przez rodzinę zaspokajane. Dodatkowym czynnikiem mogącym
mieć wpływ na pogorszenie się warunków mieszkaniowych i materialnych jest dzietność rodziny. Przeciętna i zła sytuacja mieszkaniowa i
materialna charakterystyczna jest dla rodzin wielodzietnych. Warunki mieszkaniowe w rodzinach wielodzietnych w wielu przypadkach są trudne i
mogą powodować sytuacje konfliktowe.
Kolejnym czynnikiem charakteryzującym środowisko rodzinne jest pozycja społeczna rodziny. Szczególnym wyznacznikiem tej pozycji
jest wykształcenie rodziców. Wykształcenie rodziców jest ważnym czynnikiem determinującym standard życiowy rodziny. Związany jest z nim
poziom kulturalny rodziców, stopień wiedzy pedagogicznej i stosowane metody wychowawcze. Poziom wykształcenia decyduje w dużym stopniu
o zamożności domu, wyznacza zakres zainteresowań i potrzeb kulturalnych. Niskie wykształcenie rodziców może powodować brak dostatecznych
zainteresowań dzieckiem i brak przywiązywania należytej wagi do nauki. Niski poziom wykształcenia rodziców może także powodować
bezradność wobec problemów wychowawczych, a niski poziom kultury rodziców może powodować drastyczne formy konfliktów w rodzinie.
Ważnym czynnikiem wpływającym na prawidłowe funkcjonowanie rodziny w zakresie jej funkcji opiekuńczych bądz
wychowawczych
jest także stan zdrowia rodziców. Przewlekłe choroby rodziców mogą wpływać niekorzystnie na atmosferę wychowawczą w rodzinie. Przewlekłe
choroby rodziców osłabiają nadzór wychowawczy, a w połączeniu z różnymi negatywnymi cechami charakteryzującymi osoby chore (brak
cierpliwości, wybuchowość, agresja), sprzyjają sytuacjom konfliktowym i mogą się przyczynić do zaniedbania dziecka.
16
H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965. s. 67.
17