Dr hab, prof.UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak
CO TO JEST AKCENT WYRAZOWY?
WYRAZY AKCENTOWO NIESAMODZIELNE.
FUNKCJA AKCENTU WYRAZOWEGO W J
ZYKU POLSKIM
(ZWI
ZEK AKCENTU ZE ZNACZENIEM WYRAZU I WYPOWIEDZI).
ZASADY AKCENTOWANIA WYRAZÓW W POLSZCZYy
NIE.
ODST
PSTWA OD AKCENTU PAROKSYTONICZNEGO
1. Co to jest akcent wyrazowy? Wyrazy akcentowo niesamodzielne
Akcent wyrazowy jest pewnym uwydatnieniem za pomocą środków fonicznych jednej
sylaby spośród innych, które składają się na słowo. W różnych językach cechami fonicznymi
wykorzystywanymi do podkreślenia akcentowego są siła artykulacji (tzw. akcent dynamicz-
ny) oraz wysokość melodyczna (tzw. akcent toniczny). Polszczyz
nie właściwy jest akcent
dynamiczny. Jest on w zasadzie stały i zwykle pada na przedostatnią sylabę wyrazu (tzw. ak-
cent paroksytoniczny). W melodyjnym mówieniu przyciskowi towarzyszy również zmiana
wysokości tonu: przedostatnia sylaba brzmi wyżej niż ostatnia w toku intonacji opadającej,
a niżej  w toku intonacji rosnącej:
Zapadło milczenie.
Zapadło milczenie?
W wyrazistej mowie sylaba akcentowana trwa również odrobinę dłużej. Można więc
powiedzieć, że akcent w języku polskim jest w rzeczywistości trójwarstwowy: dynamiczno-
toniczno-iloczasowy. W potocznej wymowie przeważa jednak akcent przyciskowy, dlatego
mówi się o tym, że zasadniczo polszczyz
nie właściwy jest akcent dynamiczny.
Akcent wyrazowy
W wyrazach długich (np. nieodpowiedzialny) i złożeniach (np. rakotwórczy)  oprócz
akcentu głównego organizującego wyraz pod względem prozodyjnym  pojawia się słabszy
akcent poboczny, padający zwykle na pierwszą sylabę wyrazu: [ńe-otpov e-ł
al-ny], [ra-ko-
tfur-%0ńy].
Oprócz wyrazów samodzielnych akcentowo, tzw. ortotonicznych (które są co naj-
mniej dwusylabowe) istnieją w polszczyz
nie słowa akcentowo niesamodzielne, tzw. atonicz-
ne (są one jednosylabowe), które w ciągu mownym wraz z wyrazami akcentowo samodziel-
nymi tworzą pewną akcentową całość, tzw. zestrój akcentowy. Np. w zdaniu: Na łące pasą
się koń i krowa, występują wyrazy jednosylabowe (na, się, koń, i), które  pozbawione samo-
dzielnego akcentu  tworzą zestroje akcentowe wraz z wyrazami akcentowanymi (pasą, kro-
wa): [na-uon-ce/ pa-sąśe/ ko-ńi/ kro-va].
Ze względu na to, w jaki sposób  przyłączają się wyrazy niesamodzielne akcentowo
do samodzielnych pod tym względem, można je podzielić na:
-� proklityki, które w zestroju dołączają się przed wyrazem akcentowo samodzielnym,
-� enklityki, które w zestroju akcentowym dołączają się za wyrazem akcentowo samo-
dzielnym.
Do proklityków należą:
-� przyimki jednosylabowe:
po szkole [po-a
ko-le],
za domem [za-do-mem];
-� partykuła nie przy ponadjednosylabowych osobowych formach czasownikowych:
nie lubię [ńe-lu-b e],
nie poszukali [ńepoa
u-ka-l i] (ale: nie ma [ńe-ma]).
Enklitykami z kolei są na przykład:
-� jednosylabowe formy zaimków osobowych typu mu, go oraz słowo się:
uderzy go [u-de-~
ygo]
dostarczyli mu [dostar-%0ńy-l imu]
kochali się [ko-�a-l iśe]
2
Akcent wyrazowy
nie uśmiecha się [ńeu-śm e-�aśe];
-� partykuły no, że:
chodz
no [�oć-no]
zróbże [zrub-~
e].
Jeśli występują obok siebie wyrazy atonalne (bezakcentowe), to z reguły całość
otrzymuje akcent na pierwszy człon, np.:
-� jednosylabowy przyimek oraz jednosylabowy zaimek osobowy
do nas, od nich [do-nas, od-ńi�] (ale: ale: od siebie [ot-śe-b e]);
-� nie + jednosylabowa forma czasownikowa
nie da [ńe-da] (ale: nie mówi [ ńe-mu-v i]).
W wyrażeniach przyimkowych z rzeczownikiem jednosylabowym z reguły przyimek
nie jest akcentowany, np. na las, pod prąd: [na-las], [pot-pront].
W niektórych wyrażeniach przyimkowych omawianego typu możliwa jest oboczność
akcentowa, która jednak pociąga za sobą różnice znaczeniowe, np.:
-� Przekręcił się na bok [na-bok]. Por. Od jakiegoś czasu skarży się na bok [na-bok].
-� Założył szelki na krzyż [na-ka
ya
]. Por. Patrzył na krzyż na ścianie [na-ka
ya
].
W utartych związkach frazeologicznych spotykamy czasem zjawisko ściągnięcia
dwóch zestrojów akcentowych  jeden z członów  rezygnuje w znacznym stopniu ze swego
akcentu wyrazowego na rzecz akcentu drugiego członu, np.:
-� Jestem zadowolony pół na pół [puu-na-puu], por. Przekrój pół na pół! [puu-na-puu];
/ / / /
-� coś za coś wym. [coś-za-coś].
2. Funkcja akcentu wyrazowego. Dlaczego dokładne akcentowanie
jest ważne?
Akcent wyrazowy spełnia przede wszystkim funkcję rozgraniczającą: przyczynia się
do oddzielenia od siebie wyrazów. Cudzoziemiec o wrażliwym uchu, nie znający języka pol-
skiego może z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć, gdzie przebiegają granice między
wyrazami, ponieważ po sylabie akcentowanej w większości polskich wyrazów występuje
tylko jedna sylaba nieakcentowana. Wtórnie akcent pełni w języku polskim funkcję znacze-
niową, zapobiega nieporozumieniom, które mogłyby pojawić się przy zatarciu wyraz
nych
granic między wyrazami wskutek niewyraz
nego akcentowania. Wykorzystują tę właściwość
3
Akcent wyrazowy
akcentu znane gry słowne polegające szybkim powtarzaniu wyrazów: Irka  Kair, Leoś 
ośle, masło  słoma.
Opisywane właściwości akcentu można zilustrować wypowiedzeniami z różnie rozło-
żonymi akcentami wyrazowymi:
-� Matka tobie da [mat-ka to-b e-da]  Matka to bieda [mat-kato b e-da];
-� Bierzemy te jabłka [b e-~
e-myte i/ ap-ka]  Bierze myte jabłka [b e-~
e my-te i/ apka];
-� Na posłanie zdatny [napos-ua-ńe zdat-ny]  Na posła nie zdatny [na-pos-ua ńe-zdat-
/ /
ny].
-� Na wał! [na-vau].  Nawał. [na-vau];
/ /
-� Naraz& [naras]  Na raz. [na-ras];
-� Na bój! [na-bui/]  Nabój. [na-bui/ ].
W niektórych językach miejsce akcentu wpływa na znaczenie pojedynczego słowa 
jest w stanie różnicować znaczenie wyrazów. Na przykład w języku angielskim jest wiele par
wyrazów o identycznym składzie głosek i różnym znaczeniu: przedmiotowym lub czynno-
ściowym. Czynnikiem rozróżniającym jest właśnie akcent: padający na pierwszą sylabę 
w rzeczowniku i na ostatnią  w czasowniku (np. [per-mit]  pozwolenie i [per-mit]  pozwo-
lić ). Także w języku rosyjskim akcent pełni funkcję znaczeniową, np. forma wymawiana
z akcentem na pierwszej sylabie [mu-ka] ma znaczenie  mąka , zaś forma wymawiana
z akcentem na drugiej sylabie [mu-ka] oznacza  mękę . Wyraz błędnie akcentowany może
być zatem w tych językach z
le zrozumiany. Akcent wyrazowy w polszczyz
nie w zasadzie nie
różnicuje znaczenia pojedynczych wyrazów. Choć można znalez
ć i na tę funkcję pojedyncze
przykłady:
Porównaj wymowę wyrazu akurat w zdaniach:
-� Przyszedł akurat, kiedy wychodziliśmy [a-ku-rat]  Sam to napisałeś? Akurat! [a-ku-
rat];
W pierwszym zdaniu mamy do czynienia ze znaczeniem  właśnie wtedy . W drugim 
 wcale nie, skądże!
Porównaj także wymowę wyrazu opera w zdaniach:
-� Poszliśmy wczoraj na operę Moniuszki. [o-pere]
-� Zapraszamy do warszawskiej opery! [o-pe-ry]
-� Z tym ślubem to dopiero opera! [o-pe-ra]
4
Akcent wyrazowy
W pierwszym zdaniu mamy do czynienia ze znaczeniem  muzyczny utwór drama-
tyczny , w drugim  wyrazowi opera przypisujemy znaczenie  budynek będący siedzibą tea-
tru muzycznego , w trzecim zaś  znaczenie potoczne  coś zabawnego, komicznego, np.
śmieszny widok .
3. Odstępstwa od akcentu paroksytonicznego
Powiedzieliśmy, że w języku polskim akcent jest ustabilizowany i pada na przedo-
statnią sylabę wyrazu, np. [ko-par-ka]. Wiele jest jednak odstępstw od tego zasadniczo re-
gularnego akcentowania. Do wyjątków akcentowych należą:
-� wyrazy pochodzenia grecko-łacińskiego o zakończeniach  ika/-yka, w których akcent
w starannej polszczyz
nie pada na 3. sylabę od końca np. fizyka, sofistyka, botanika:
[f i-zyka], [so-f is-tyka], [bo-ta-ńika];
-� formy 1. i 2. osoby l. mn. czasu przeszłego, formy 1., 2., 3. osoby l. poj. trybu przy-
puszczającego, formy 3. os. l. mn. trybu przypuszczającego, w których akcent
w starannej polszczyz
nie pada na 3. sylabę od końca, np. robiliśmy, czytaliście, robił-
bym, mówiłbyś, poszedłby, kochaliby: [ro-b i-l iśmy], [%0ńy-ta-l iśće], [ro-b ibym],
[mu-v iubyś], [po-a
etuby], [ko-�a-l iby];
/ /
/&
-� spójniki połączone z partykułą by i ruchomymi końcówkami czasownika, rozpoczyna-
jące zdania podrzędne (np. abyśmy, gdybyśmy, jeśliby, gdybyście) akcentowane wzor-
cowo tak, by akcent nie padał ani na partykułę, ani na ruchomą końcówkę czasownika:
[a-byśmy], [gdy-byśmy], [i/ eś-l iby], [gdy-byśće].
W polszczyz
nie potocznej dopuszczalny jest akcent regularny, czyli może on padać na
cząstkę by: [a-byś-my], [gdy-byś-my], [gdy-byś-će], ale tylko wtedy, gdy po niej występuje
ruchoma końcówka czasownika (dlatego jedyna możliwa wymowa formy jeśliby to [i/ eś-
l iby], nie: *[i/ eś-l i-by], nie: *[i/ eś-l i-by];
-� formy 1, 2, osoby l. mn. trybu przypuszczającego, w których akcent w starannej polsz-
czyz
nie pada na 4. sylabie od końca, np. śpiewalibyśmy, opowiadalibyście: [śp ie-va-
l ibyśmy], [opov a-da-l ibyśće];
-� liczebniki historycznie złożone, w których akcent w starannej polszczyz
nie pada na 3.
sylabę od końca, np. czterysta, osiemset, sześciokroć: [%0ńte-rysta], [o-śemset], [a
eś-
ćokroć];
5
Akcent wyrazowy
-� rzeczowniki pochodzenia grecko-łacińskiego, zakończone na  um, akcentowane zgod-
nie ze wzorem łacińskim, a więc np.: technikum  na 3. sylabie od końca, a liceum 
na 2. sylabie od końca: [te�-ńikum], [l i-ce-um];
-� wyrazy zapożyczone w wersji nieadaptowanej (cytaty) z języka francuskiego, akcen-
towane zgodnie z normą języka francuskiego oksytonicznie, tj. na ostatniej sylabie
wyrazu, np.: rendez-vous, vis-ą-vis, ą propos, expos�, tourn�e: [rande-vu], [v iza-v i],
[apro-po], [ekspo-ze], [tur-ne], a nie np. *[ran-de-vu], *[v i-za-v i], *[a-pro-po],
*[eks-po-ze];
-� skrótowce literowe (np. KPN, PO, PSL, ZNP), odczytywane z akcentem oksytonicz-
nym [ka-pe-en], [pe-o], [pe-es-el], [zet-en-pe];
-� słowa utworzone za pomocą przedrostków arcy- i super-, wice- od wyrazów jednosy-
labowych (np. arcyłotr, wicemistrz, arcyleń, supermąż, supergracz), akcentowane ok-
sytonicznie: [arcy-uotr], [v ice-m ist#a
], [super-gra%0ń];
/
-� wykrzykniki dwusylabowe, np. Ahoj!, Apsik!, A
ubu-du! Ojej! [a-hoi/ ], [a-pśik], [uubu-
/
du], [o-i/ ei/ ].
Uzus, czyli zwyczaj językowy, pokazuje, że w wymienionych formach w potocznej
polszczyz
nie mówionej istnieją wyraz
ne tendencje do usuwania wyjątków akcentowych, np.
coraz częściej na co dzień spotykana jest wymowa: [matema-ty-ka], [rob i-l iś-my].
Niektóre wydawnictwa ortoepiczne (poprawnościowe) akceptują nawet taką wymowę
w wypadku rzeczowników zakończonych na -ika/-yka, form osobowych czasu przeszłego i
liczebników złożonych, ale tylko na poziomie normy potocznej. Pamiętajmy jednak, że w
sytuacjach oficjalnych nie powinniśmy kierować się dążeniem do minimalizacji wysiłku w
mówieniu, lecz zachowywać tradycję. Tradycyjna wymowa jest wszak śladem procesów ję-
zykowych z przeszłości (złożoności form czasownikowych, np. robiliśmy  dawniej robili
jeśmy; liczebnikowych, np. czterysta  dawniej cztery sta jak cztery miasta)  taka tradycyjna
wymowa znajduje więc uzasadnienie w historii języka.
Są wyrazy szczególnie budzące wątpliwości akcentowe, ponieważ norma fonetyczna
jest w odniesieniu do nich wariantywna. Dopuszczalny jest w nich akcent zarówno paroksy-
toniczny (na przedostatniej sylabie), jak i proparoksytoniczny (na sylabie 3. od końca wyra-
zu). Zwykle zastosowanie w tych wyrazach akcentu na 3. sylabie od końca odbierane jest
przez użytkowników języka jako bardziej staranne, ale też w wypadku wielu z tych wyrazów
 już lekko przestarzałe lub rzadsze (por. wyraz: reguła). Podajmy przykłady takich często
używanych wyrazów:
6
Akcent wyrazowy
-� fabuła: [fa-buua albo fa-bu-ua];
/ /
-� reguła: [re-guua albo re-gu-ua];
/ /
-� prezydent: [pre-zydent albo pre-zy-dent]
-� analiza: [a-na-l iza albo ana-l i-za];
-� fabryka: [fa-bryka albo fa-bry-ka];
-� minimum: [m i-ńimum albo m i-ńi-mum];
-� maksimum: [mak-s imum albo mak-s i-mum];
-� komitet: [ko-m itet albo ko-m i-tet];
-� rzeczpospolita: [~
e%0ńpos-po-l i-ta albo ~
e%0ńpospo-l i-ta];
-� uniwersytet: [uńi-ver-sytet albo uńiver-sy-tet];
-� klinika: [kl i-nika albo kl i-ńi-ka];
-� biblioteka: [b i-bl i/ o-teka albo b ibl i/ o-te-ka];
-� repertuar: [re-per-tuar albo reper-tu-ar];
-� nauka: [na-uka albo na-u-ka].
Można prognozować, że z czasem akcent w tych wyrazach się ureguluje i ustabilizuje
na 2. sylabie od końca. Tymczasem jednak w sytuacjach komunikacji publicznej warto za-
chowywać w nich akcent proparoksytoniczny.
Szczególny przypadek wariantywnego akcentu związany jest z rzeczownikiem arcy-
mistrz, który może być akcentowany oksytonicznie (na ostatniej sylabie) bądz
paroksytonicz-
nie (na przedostatniej sylabie): [ar-cy-m ist#a
albo arcy-m ist#a
].
We współczesnej polszczyz
nie obserwuje się pewne mody akcentowe. W niektórych
środowiskach modne jest na przykład akcentowanie hiperpoprawne na 3. sylabie od końca
w wyrazach, w których nie znajduje to historycznego uzasadnienia. Taki środowiskowy zwy-
czaj akcentowy uchodzi za oznakę językowej ogłady i staranności.
Do takich wyrazów akcentowanych błędnie i zarazem snobistycznie należą:
-� atmosfera: [*at-mos-fe-ra  poprawnie: atmos-fe-ra];
-� liceum: [*l i-ceum  poprawnie: l i-ce-um];
-� muzeum: [*mu-zeum  poprawnie: mu-ze-um];
-� kapitan: [*ka-p itan  poprawnie: ka-pi-tan];
-� wizyta: [*v i-zyta  poprawnie: wi-zy-ta];
-� episkopat: [*e-p is-kopat  poprawnie: ep is-ko-pat];
-� oficer: [*o-f icer  poprawnie: o-f i-cer];
7
Akcent wyrazowy
-� ekipa: [*e-k ipa  poprawnie: e-k i-pa].
8