Rozdział 9

WCZESNA DOROSŁOŚĆ

CO O TYM SĄDZISZ?

1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY

Rozwój fizyczny
Rozwój umystowy

2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY

Dojrzałość dorosłego człowieka

Teorie rozwoju osobowości

Rozwój intymnych związków dorosłych osób

3. MOŻLIWOŚCI WYBORU STYLU ŻYCIA

Małżeństwo
Rozwód i separacja
Konkubinat (kohabitacja)
Samotne życie
Związki gejów i lesbijek
Rodzicielstwo

4. KARIERA

Wybór kariery

Teorie rozwoju zawodowego

Szukanie satysfakcji z pracy

Przegląd rozdziału � Terminy do zapamiętania � Problemy do przemyślenia � Zalecana literatura

398 Rozdział 9. Wczesna dorosłość
CO O TYM SĄDZISZ? .

� Ponad 30 milionów Amerykanów ma nadwagę, a znacznie więcej nie docenia
roli ćwiczeń. Prowadząc siedzący tryb życia, większość ludzi nie uświadamia
sobie, że w ten sposób pracuje na wystąpienie, nawet w młodym wieku, choroby
sercowo-naczyniowej i innych związanych z nią dolegliwości. Czym wywołane są
takie postawy i zachowania oraz jakie kroki można podjąć, by doprowadzić do
regularnego ćwiczenia i właściwego żywienia? W rozdziale tym zostanie dokonana
analiza korzyści płynących z przyjęcia zdrowego stylu życia, z podkreśleniem
zalet prawidłowego odżywiania i "wyciskania siódmych potów" przez człowieka
w okresie dorosłości.

� Jak was kocham? Pozwólcie mi wyliczyć sposoby. Jest to konieczne dla
zrozumienia tego złożonego stanu psychicznego. Wszyscy co najmniej raz
w życiu lub częściej myślą o miłości i stale odczuwają jej obecność lub jej brak
w intymnych związkach dorosłych ludzi. Trudno też nie zetknąć się z licznymi
opisami miłości w popularnych piosenkach, mydlanych operach lub naiwnych
romansach. Czym jednakże jest miłość i w jaki sposób można ją wyrażać?
Spróbujemy dostarczyć kilku odpowiedzi na te pytania.

� "Tak". Około 93% społeczeństwa podejmuje decyzję o zawarciu związku
małżeńskiego. Z jakiego powodu małżeństwo cieszy się tak dużą popularnością
i jakimi motywami kierują się ludzie, idąc do ołtarza? Skoncentrujmy się także na
niektórych alternatywach wobec tradycyjnego związku małżeńskiego takich, jak
związek bez ślubu (konkubinat) oraz kawalerstwo lub panieństwo. Czy takie style
życia są popularne oraz w czym wyraża się ich atrakcyjność?

� Posiadanie dzieci zawsze było marzeniem Reginy i Michaela. Gdy byli zaręczeni,
często rozmawiali o tym, że pragną zostać rodzicami. Oboje czuli przyjemność
przebywając wśród dzieci i często wyobrażali sobie, jakby to było miło mieć
własne. Gdy Regina i Michael zostaną rodzicami, z jakimi problemami adaptacji
się zetkną? Jak zmieni się ich życie, gdy przystosują się do swych nowych ról
matki i ojca? W rozdziale tym rozważymy te zagadnienia i spróbujemy przyjrzeć
się wynikom badań dotyczących wpływu posiadania dzieci na funkcjonowanie
pary małżeńskiej.

1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY

Wczesna dorosłość jest początkiem nowego etapu życia. Młodzi ludzie przeżyli
dolegliwości okresu dorastania i młodości, a teraz dążą do osiągnięcia psychologicz-
nej dojrzałości, by stanąć przed wyzwaniami dorosłego życia. Ta próba sit, w której
będą uczestniczyć, może być bardziej złożona i zróżnicowana niż wszystkie dotych-
czasowe, ale korzyści, jakie osiągną po udanych walkach z przeciwnościami - są
ogromne.

Wczesna dorosłość oznacza czas, w którym młody człowiek może realizować
wybrany przez siebie styl życia i określić swoje miejsce w otaczającym świecie.
Wcześniej jednostki wyłącznie sporządzały zarys swoich planów i zastanawiały się nad
tym, co chciałyby zrobić ze swoim życiem. Natomiast obecnie, po zdobyciu
niezbędnego wykształcenia, wypuszczeni przez rodzinę w szeroki świat, mogą wcielać
swoje plany w życie. W tym procesie młodzi ludzie zyskują zaufanie do swoich
zdolności, a ich myślenie staje się bardziej systematyczne i analityczne. Marzenia
nabierają realnych kształtów i wprowadzane są w czyn. Rozpoczął się okres
dorosłości.

Rozwój fizyczny i umysłowy 399

Rozwój fizyczny

Prawie caty proces fizycznego wzrostu i dojrzewania został zakończony w okresie
późnej adolescencji oraz na początku dorostości. Młodzi dorośli (od 20. do 30. r.ż.),
petni sit i witalności, na ogót troszczą się o swój organizm. Większość z nich wykazuje
przyjemne dla oka proporcje ciała, nie mające nic wspólnego z tyczkowatym wyglądem,
zbyt długimi kończynami i charakterystycznymi dla nastolatków rysami twarzy. Wczesną
dorosłość cechuje krzepkość, wigor, rześkość i ogólna fizyczna atrakcyjność, typowa
dla młodych ludzi. Należy jednak stwierdzić, że niektórzy młodzi dorośli osiągają zbyt
dużą masę ciała lub siwieją przedwcześnie.

W okresie wczesnej dorosłości jest zakończony wprawdzie proces wzrostu
mięśni, ale aż do około 30. roku istnieje potencjalna możliwość narastania ich siły.
Niestety, nie wszyscy zdają sobie sprawę z tych możliwości i nie podejmują
odpowiedniego treningu. Inni z kolei nie uświadamiają sobie, że bez wytrwałych
ćwiczeń nie utrzyma się zbyt długo szczytowa forma, którą udało im się osiągnąć.
Z tego powodu można więc u niektórych młodych dorosłych zaobserwować
stopniowe pogarszanie się kondycji fizycznej. Jednakże dla osób prowadzących
siedzący tryb życia proces ten może zacząć się już w okresie dorastania. Natomiast
dla tych, którzy wybierają zdrowy styl życia, poważnie podchodzą do podtrzymywa-
nia lub doskonalenia swej sprawności fizycznej problem ten może być odsunięty
w daleką przyszłość.

W okresie wczesnej dorosłości ciało osiąga maksimum swoich możliwości,
przynajmniej w odniesieniu do mięśni i organów wewnętrznych. Układ krążenia, serce
i sieć naczyń krwionośnych są całkowicie dojrzałe. U typowego dorosłego mężczyzny
serce waży około 280 gramów, u kobiety około 200 gramów, w przybliżeniu
odpowiadając wielkości zaciśniętej pięści. Częstość jego pełnych uderzeń wynosi
około 72 razy na minutę. Przeciętne skurczowe ciśnienie krwi zawarte jest pomiędzy
100 a 120, rozkurczowe - pomiędzy 60 a 80. Określenia: skurczowe i rozkurczowe
służą do oznaczania specyficznych miar ciśnienia krwi. Skurczowe ciśnienie wyraża
największą wartość siły wywołaną skurczem serca, natomiast ciśnienie rozkurczowe
odnosi się do fazy odpoczynku występującego pomiędzy kolejnymi uderzeniami serca.

Uktad nerwowy rozwija się stopniowo i dojrzewa począwszy od fazy embrionalnej.
Wiele osób sądzi błędnie, że neurologiczną dojrzałość osiąga już małe dziecko.
Jednakże tak nie jest. Mózg będzie jeszcze wzrastał w okresie dorastania i wczesnej
dorosłości. Na przykład maksymalną wielkość i wagę mózg osiągnie w okresie
wczesnej dorosłości, po czym - w okresie średniej i późnej dorosłości - nastąpi jego
zmniejszanie (obszerniejszy przegląd strukturalnych zmian mózgu w dorosłości znajduje
się w pracach: Haug, 1991; ItiI, Sloane i ItiI, 1990; Scheibel, 1992). Gdybyśmy
zanalizowali elektroencefalogramy (EEG) osób dorosłych, wówczas okazałoby się, że
aż do około 20. roku życia nie pojawiają się dojrzałe formy przebiegu fal mózgowych,
a w niektórych przypadkach okres osiągania dojrzałości przedłuża się do 30. roku
życia. Należy zauważyć, że wraz z przybywaniem lat, właściwości efektroencefalogramu,
zwłaszcza zaś te, które wykazują uszkodzenia mózgu, są traktowane jako znaczące
predyktory długości życia.

Badania układu oddechowego dorosłych pokazują, że w porównaniu z wcześniej-
szymi latami, oddychanie staje się wolniejsze i głębsze. Tempo oddychania przecięt-
nego dorosłego wynosi od około 12 do 20 oddechów na minutę i zwiększa się do
około 40 oddechów na minutę podczas energicznych ćwiczeń. Istnieją jednakże
odmienne warianty tych wzorców. Potężniejsi ludzie zwykle mają wolniejsze tempo
oddychania; drobniejsi zaś mają tempo szybsze. Od momentu urodzenia płuca
powiększają swój ciężar aż 20-krotnie.

Modalności zmysłów podlegają nieznacznym zmianom w życiu młodego dorosłego.
Dostrzega się niewielką różnicę między dwiema płciami w zakresie zdolności słyszenia,

400 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
\ PROCESÓW
STARZENIA SIĘ

Czy można dostrzec
zbieżność czynników
biologicznych i psychi-
cznych, gdy rozważana
jest sprawność fizycz-
na i prawidłowe odży-
wianie? Czy zgadzasz
się z tym, że zdrowie
i dobra forma fizyczna
są powiązane z psychi-
cznym procesem pod-
noszenia dobrego sa-
mopoczucia jednostki?

a mianowicie u mężczyzn występuje mniejsze prawdopodobieństwo niż u kobiet
odbierania wysokich tonów. Soczewki oczu tracą część swej elastyczności i stają się
mniej zdolne do zmiany kształtu oraz ogniskowania się na bliskich obiektach. Powyższe
zmiany są kontynuacją procesu sztywnienia, który prawdopodobnie rozpoczął się już
w 10. roku życia i jest przykładem starzenia się rozpoczętego we wczesnych okresach
rozwojowych. Jednak do 30. roku życia zmiany te nie są na tyle rozległe, by stać się
przyczyną poważnych defektów .w poziomie funkcjonowania zmysłu wzroku. Każdy
drobny ubytek w funkcjonalnej sprawności mechanizmów zmysłowych młodych jest
doskonale kompensowany, dzięki narastającej umiejętności korzystania ze swych
zmysłów. W celu bliższego zapoznania się z funkcjonowaniem zmysłów w toku
dorosłego życia, patrz Schieber (1992).

Wraz z innymi zmianami somatycznymi można zaobserwować początki trwałego
osadzania się kręgów i dysków kręgowych, dającego w efekcie drobne obniżenie
wzrostu. Rozpoczynają się powolne, niemal nieuchwytne zmiany w budowie ciała.
U niektórych osób następuje przyrost wagi. Przybywa tkanki tłuszczowej nawet
tym, którzy utrzymują statą wagę, albowiem odbywa się to kosztem zmniejszania
ilości tkanki mięśniowej. W okresie pomiędzy wczesną i średnią dorosłością
następuje lekkie obniżenie siły mięśni, chociaż istnieją w tym zakresie duże
różnice indywidualne.

Młody dorosły zupełnie dobrze radzi sobie z uprawianiem takich sportów, jak boks,
baseball czy narciarstwo, w których niezbędna jest prędkość, sita i szybkie reagowanie.
Wykorzystując zdolność koncentracji i umiejętność planowania, może zadowalająco
grać w golfa, kręgle lub w tenisa. Jeżeli nie jest zbyt otyły, nie pali i nie pije zbyt dużo,
może uprawiać te sporty w ciągu całego życia. Warto tu zauważyć, że pływanie,
narciarstwo, gra w tenisa lub w kręgle sprzyjają podtrzymywaniu dobrej kondycji
w każdym wieku.

ĆWICZENIA A DOBRE SAMOPOCZUCIE FIZYCZNE W licznych krajach na
całym świecie przywiązuje się obecnie coraz większą wagę do sprawności fizycznej
i dobrego fizycznego samopoczucia. Jak nigdy przedtem, dorośli doceniają pożytki
płynące z regularnego ćwiczenia i stosowania zdrowego stylu życia. Wielu dorosłych
w różnym wieku podejmuje intensywną aktywność fizyczną, nie stroniąc przy tym od
sportów wyczynowych (Ericsson, 1990; Herman, 1990; D. Menard, 1991; 0'Brien
i Conger, 1991). Pragnienie zachowania zgrabnej sylwetki jest realizowane poprzez
pływanie, grę w kręgle, treningi w klubach sportowych, grę w golfa lub tenisa,
wykorzystywanie weekendów na jogging czy też wyjazdy na narty.

Regularne ćwiczenia i właściwe odżywianie niewątpliwie pomagają w utrzymaniu
zdrowia i kondycji. Fizyczna aktywność sprzyja nie tylko zdrowemu starzeniu się, ale
i podnoszeniu poziomu dobrego samopoczucia psychicznego. Warren Boskin wraz
ze współpracownikami (1990) zaobserwował, że regularne stosowanie ćwiczeń może
pomóc w redukcji lęku, w złagodzeniu depresji i w podwyższeniu samooceny. Jest
także polecane przez wielu badaczy (Edelson, 1991; Gross; 1991; Karasek i Theo-
rell, 1990) jako sposób na odciążenie ciała i umysłu od stresu oraz jako pomoc
w walce z chorobami powiązanymi ze stresem (szerzej na ten temat patrz rozdział
10.)

Uprawianie ćwiczeń jest pożądane w każdym wieku. Natomiast w wieku dorosłym
regularne uprawianie sportu redukuje ryzyko wczesnej śmierci na skutek ataku serca.
Osoba ćwicząca systematycznie może zwiększyć siłę i wydolność krążeniową mięśnia
sercowego, a także zredukować poważne skutki arteriosklerotycznych uszkodzeń.
Ćwiczenia sprzyjają także zachowywaniu światła naczyń krwionośnych (proces ten
nazywany jest kapilaryzacją) i ogólnie korzystnie wpływają na układ krążenia. Pod
wpływem ćwiczeń polepsza się również koordynacja włókien mięśnia sercowego
(Beychok, 1991; Lawton, 1991; Reed, 1991).

Rozwój fizyczny i umysłowy 401

Poza korzyściami występującymi w obrębie systemu sercowo-naczyniowego,
ćwiczenia powodują wzrost sity mięśni i elastyczności stawów, a także podwyższają
sprawność pluć. Systematyczny trening pomaga w zwalczeniu odkładającej się tkanki
tłuszczowej, być może najbardziej widocznego rezultatu braku fizycznej aktywności.
Ćwiczenie może też podnieść poziom odporności immunologicznej, pomagając
organizmowi w zwalczaniu infekcji. Zalety, jakie dają ćwiczenia, wraz z towarzyszącym
im zdrowym stylem życia, w sposób doniosły determinują długowieczność (Austin,
1991; Fries, 1990; Gadów, 1991; Lawton, 1991; Pochiman, Melby i Badylak, 1991;

Rowe, 1991).

ODŻYWIANIE A DOBRA KONDYCJA FIZYCZNA Stosowanie zrównoważonej

diety, podobnie jak regularne ćwiczenia, jest pożądane w toku trwania całego cyklu
życiowego (Benfante, Reed i Frank, 1991; Jacyk, 1991; Liptzin, 1991; Sytkowski,
Kannel i D'Agostino, 1990). Jednakże w trakcie dorosłego życia przestrzeganie zasad
racjonalnego żywienia wydaje się mieć szczególne znaczenie. Jak wykazują Pauł Insel
i Walton Roth (1991), większość ludzi wkracza w okres wczesnej dojrzałości z "normal-
ną" masą ciała, czyli nie jest ani otyła, ani zbyt szczupła. Niektórzy młodzi dorośli nie
przeżywają problemu związanego z nadwagą, mimo że nie ograniczają pożywienia
i rezygnują z uprawiania ćwiczeń. Jednak gdy zwalnia się szybkie tempo wzrostu
charakterystyczne dla okresu dorastania, a zaczyna się stabilizacja rozwoju, wielu
z nich staje przed koniecznością szybkiego wyboru zdrowego stylu życia po to, by
w okresie późniejszym nie podejmować beznadziejnej walki z nadmiarem kilogramów.
Prawidłowe żywienie i regularne ćwiczenia stają się niezbędne wraz ze wzrostem
wymagań rodzinnych i zawodowych oraz z tendencją do prowadzenia siedzącego
trybu życia. W odniesieniu do problemów związanych z nadwagą, rozważmy poniższe
stwierdzenia:

� Szacuje się, że 34 miliony dorosłych w Stanach Zjednoczonych ma nadwagę.

� Osoby z nadwagą można znaleźć w każdym okresie życia, chociaż w populacji proporcja
dorosłych z nadwagą wzrasta wraz z wiekiem.

� W okresie wczesnej i średniej dorosłości przybywa tkanki tłuszczowej, ubywa zaś mięśni.
U mężczyzny ilość tłuszczu zwykle podwaja się, u kobiet wzrasta o połowę.

� Około 25 do 45% dorosłych amerykańskich kobiet i mężczyzn ma nadwagę.

� Około 60% lub więcej studentów college'u stosuje dietę.

� Okoto 25% dzieci w Stanach Zjednoczonych ma nadwagę.

� Około 75% ludzi, którzy tracą na wadze, odzyskuje ją ponownie w ciągu roku (Boskin, Graf
i Kresiworth, 1990; Gamoń i 0'Brien, 1991; Horwath, 1991; Johnson, 1990; Morley i Glick,
1990).

Jakie czynniki żywieniowe sprzyjają nadwadze? Gromadzenie nadmiaru tłuszczu
i cholesterolu ma miejsce wówczas, gdy ludzie przyjmują więcej kalorii niż
zużywają. Ważne jest więc ograniczanie przez dorosłych dziennej porcji kalorii,
szczególnie w odniesieniu do tłuszczów i cukru, a także uświadomienie sobie,
że wraz z wiekiem obniża się zalecane dzienne spożycie kalorii. Mający na
względzie swoje dalsze życie młody dorosły mężczyzna potrzebuje około 2700
kalorii dziennie, młoda dorosła kobieta - około 2000. Mężczyzna w średnim
wieku wymaga 2400 kalorii dziennie, a dla kobiety liczba ta wynosi 1800.
Dla mężczyzn w okresie późnej dorosłości dzienna porcja kalorii wynosi 2050,
kobiety zaś potrzebują ich 1600 (Food and Nutrition Board, National Research
CounciI, 1989).

Nadwadze towarzyszą zwykle komplikacje zdrowotne, między innymi trudności
z trawieniem czy skłonność do chorób związanych ze stresem (Delafuente, 1990;

Ebersole i Hess, 1990; Glick, 1990; Rolfes i DeBruyne, 1990). Sześć spośród

402 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

najważniejszych dziesięciu przyczyn śmierci w Stanach Zjednoczonych to choroby na
tle nieprawidłowego żywienia: dolegliwości sercowe, pewne typy raka (okrężnicy,
piersi, macicy), udar, insulinoniezależna cukrzyca, miażdżyca tętnic oraz przewlekła
choroba wątroby (Anspaugh, Hamrick i Rosato, 1991). Z chorobami tymi często łączy
się dysproporcja pomiędzy konsumpcją potraw bogatych w tłuszcz a pożywieniem
bogatym w węglowodany i błonnik, na niekorzyść tego ostatniego. Stosując dietę
nadmiaru i nierównowagi, szybko jnożna przekonać się, dlaczego właściwe odżywianie
jest tak ważne dla dorosłego człowieka (Antonin! i Vannucci, 1990; Bidlack, 1990;

Cesario i Hollander, 1991; Lewis i Beli, 1990).

Rozwój umystowy

W okresie wczesnej dorosłości zdolność przyswajania i stosowania wiedzy zbliża
się do szczytu możliwości. Jest to czas wykorzystywania zdolności systematycznego
i świadomego rozwiązywania problemów w połączeniu z twórczym myśleniem. Dowody
na umysłowe osiągnięcia młodych dorosłych mają charakter jakościowy i ilościowy.
Zmiany jakościowe, które jesteśmy w stanie dostrzec niezależnie od czasu, to
rozwijające się zdolności poznawcze dające w efekcie giętkość umysłową i adaptację.
Zmiany ilościowe odnoszą się do ustalenia, że umysłowe zdolności stają się bardziej
zróżnicowane i wzbogacone przez nowe poziomy sprawności. Tak więc, zarówno
rodzaj, jak i ilość posiadanej przez młodych dorosłych wiedzy zmienia się w porównaniu
z wcześniejszymi latami.

ZMIANY JAKOŚCIOWE W celu wyjaśnienia problemu jakościowych aspektów
operacji umysłowych dorosłych wielu badaczy podjęto badania nad funkcjonowaniem
umysłu. Wykryte różnice pomiędzy myśleniem dorastających i dorosłych pozwoliły na
przyjęcie tezy, że rozwój umysłowy zmierza w kierunku wykraczania poza poziom
operacji formalnych. Przykładem rozumowania postformalnego jest myślenie dialek-
tyczne zawierające rozpoznawanie i akceptację sprzeczności oraz próbę syntezy. Myśl
dialektyczna obejmuje spekulację, że każda idea ma swoje przeciwieństwo i że takie
przeciwstawne punkty widzenia mogą być rozważane równocześnie.

Zilustrujmy za pomocą przykładu jakościowe cechy myślenia postformalnego.
W longitudalnych badaniach dotyczących dynamiki procesu myślenia studentów
uniwersytetu (Perry, 1968) poszukiwano odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób
studenci "nadają sens" osobistym i grupowym doświadczeniom. Pod koniec każdego
z czterech lat ich studiów przeprowadzano ze studentami wywiady nastawione
szczególnie na poznanie przeżywanych przez nich konfliktów. Stwierdzono, że
następują zmiany w interpretowaniu świata, a mianowicie odchodzenie od autorytar-
nych, dualistycznych sposobów szacowania w kategoriach dobry - zły, właściwy
- niewłaściwy. Z początkowych relacji studentów wynikało, że istnieje ich zdaniem
tylko jedno prawidłowe rozwiązanie dla każdego problemu lub dylematu moralnego.
Wkrótce jednak zaczęli uświadamiać sobie subiektywność swych doświadczeń
i nabrali przekonania, że wszystko jest relatywne i względne, a nawet czuli się
przytłoczeni tym, że otaczający ich świat jest naznaczony niepewnością. Gdy
poznawali problemy z różnych punktów widzenia, byli w stanie zaakceptować
i respektować odmienność poglądów czy praw innych ludzi - nabywali perspektywy
relatywistycznej. A zatem studenci w swych sądach przechodzili od prostego
dualizmu ku tolerancji wobec konkurencyjnych punktów widzenia - czyli relatywizmu
konceptualnego. Byli oni zdolni do wcielania informacji w bogatą i zróżnicowaną
wiedzę. Zauważmy, że ten typ operacji umysłowej jest odmienny od operacji
formalnej, stosowanej na przykład w rozwiązywaniu problemu chemicznego bądź
fizycznego.

Rozwój fizyczny i umysłowy 403

Część teoretyków sądzi, że rozwiązując problemy codziennego życia dorośli
odsuwają się, a nawet sytuują poza obszarem logiki operacji formalnych, prze-
chodząc do innych stylów poznawczych. Gisela Labouvie-Vief (1982, 1986, 1990)
twierdzi, że operacje formalne nie muszą być szczytową postacią myślenia,
jak sądził J. Piaget. Operacje formalne są przydatne w okresie dorastania
i wczesnej dorosłości do logicznego rozważenia różnych opcji oraz w rozwoju
tożsamości. Natomiast w okresie dorosłości rozpoczyna się odwrót od czysto
logicznego, analitycznego podejścia na rzecz głębszych form rozumowania,
mających więcej wspólnego z mitem, metaforą i paradoksem niż z logiczną
pewnością.

ZMIANY ILOŚCIOWE Ilościowe zmiany następujące wraz z wiekiem mogą być
ujawnione poprzez badanie standaryzowanymi testami inteligencji. Badacze ustalili, że
zmiany te najlepiej jest badać w sposób longitudalny, czyli gromadząc wyniki uzyskane
od tej samej osoby w ciągu jej życia. Takie podejście do badań inteligencji jest
obecnie najbardziej akceptowane.

Podłużne badanie pozwala na zgromadzenie dokładniejszych danych od tych,
które pozyskujemy za pomocą metod badań przekrojowych. Jak wyjaśniono
w rozdziale 1., technika badań poprzecznych polega na porównywaniu różnych
grup wiekowych w tym samym czasie. Technikę tę zastosowano do diagnozy
inteligencji w latach 1930 i 1940. W efekcie stwierdzono, że wraz z wiekiem
obniża się poziom inteligencji. Wnikliwa analiza wykazała jednak, że uzyskany
rezultat byt spowodowany nie tylko wiekiem, ale i różnicami pomiędzy grupami
wiekowymi dotyczącymi poziomu wykształcenia i statusu ekonomicznego osób
badanych.

Czy inteligencja zmienia się wraz z wiekiem? Czy inteligencja pozostaje
niezmieniona w trakcie dorosłego życia, czy podlega fluktuacjom związanym z wie-
kiem, to odzwierciedlenie problemu - stabilizacja czy zmiana - omówionego w po-
przednim rozdziale. Pauł Baltes i K. Warner Schaie znajdują się w coraz licz-
niejszej grupie badaczy, którzy podejmują badania tej ważnej kwestii i dostarczają
wiarygodnych danych na ten temat (Baltes i Baltes, 1990; Baltes i Schaie, 1974;

Schaie, 1982, 1983, 1990; Willis i Baltes, 1980). W jednym z reprezentatywnych
badań podłużnych (Baltes i Schaie, 1974) byli oni zainteresowani ustaleniem, czy
wraz z wiekiem zmieniają się cztery typy funkcjonowania intelektualnego. Pierwszy
typ operacji umysłowych, zwany inteligencją skrystalizowaną zawiera rozumienie
słowne, umiejętności matematyczne, rozumowanie indukcyjne, czyli umiejętności
nabywane dzięki kształceniu i przyswajaniu kultury. Giętkość poznawcza dotyczy
zdolności przechodzenia z jednego na inny sposób myślenia w kontekście po-
krewnych operacji intelektualnych, gdy na przykład trzeba dostarczyć antonimu
bądź synonimu do słowa, w zależności od tego, czy słowo napisane jest dużymi
czy małymi literami. Giętkość wzrokowo-ruchowa polega na przechodzeniu od
bardziej znanych do mniej znanych sposobów w zadaniach wymagających ko-
ordynacji pomiędzy zdolnościami wzrokowymi i motorycznymi. l w końcu, wizualizacja
wyraża zdolność do organizowania i przetwarzania materiału wzrokowego, a ujawnia
się w takich zadaniach, jak szukanie prostych figur w złożonym wzorze lub roz-
poznawanie niekompletnych obrazków.

Badacze porównali poziom wykonania testu przeprowadzonego po raz pierwszy
w 1956 roku, a potem ponownie w roku 1963 ze względu na wyżej wymienione cztery
wymiary. Nie stwierdzono wyraźnych zmian związanych z wiekiem w zakresie
giętkości poznawczej, za to wyniki testu odnoszące się do inteligencji skrys-
talizowanej i wizualizacji byty wyższe. Dla dwóch ostatnich wymiarów inteligencji
wyniki wzrosły nawet wtedy, gdy osoby badane przeszły na emeryturę. Jedynie

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Czy myślisz, że istnieje
inny jeszcze poziom
myślenia po stadium
operacji formalnych
Piageta? Jeśli tak, po-
myśl o różnicach po-
między charakterem
zdolności poznaw-
czych w tym stadium
a zdolnościami umys-
łowymi ujawnianymi
przez młodzież.

404 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

AKTYWNE
l REAKTYWNE
MODELE ROZWOJU

Jak myślisz, czy colle-
ge lub inne ośrodki
kształcenia są odpo-
wiedzialne za zmienia-
jące się sposoby prze-
jawiania inteligencji
przez młodzież i mło-
dych dorosłych? Czy
spostrzegasz uczniów
jako aktywnych czy re-
aktywnych w ich relac-
jach z tego rodzaju pla-
cówkami edukacyjny-
mi? W jaki sposób to
się przejawia?

w zakresie giętkości wzrokowo-motorycznej zaobserwowano wraz z wiekiem znaczący
regres.

Takie rezultaty badań pozwalają rozwiać mit o spadku możliwości intelektualnych
człowieka w miarę upływu lat. Na ich podstawie można powiedzieć, że funk-
cjonowanie intelektualne jednostki w dorosłym życiu bardziej cechuje stabilność niż
zmiana czy brak kontynuacji. Również z powyższych badań można czerpać
argumenty podtrzymujące pogląd, że dorośli z wyższą niż przeciętna inteligencją
mogą aż do późnej dorosłości rozwijać - lub przynajmniej utrzymywać na dotych-
czasowym poziomie - swoje zdolności, podczas gdy ci z przeciętną inteligencją
mogą doświadczać pogarszania się niektórych sprawności umysłowych. Jeżeli
jednak jakikolwiek regres występuje, to ujawnia się w sferze zadań wzrokowo-

-motorycznych. Przyczyna pogorszenia się wyników może tkwić w strukturze
standaryzowanych testów inteligencji wymagających głównie giętkości wzrokowo-

-ruchowej, a zwłaszcza w stosowaniu ograniczeń czasowych (Cunningham, 1988,
1989; Tomer, 1989).

Ważne jest uświadomienie sobie, że obserwacje i konkluzje odnoszące się
do inteligencji są nieco stronnicze i bazują głównie na wnioskowaniu. Wnioskowanie

- w najlepszym razie - jest jedynie domysłem opartym na prawdopodobieństwie
i, jak wynika z definicji, obarczone jest błędem. To, jak dana jednostka zachowuje
się i co robi, nie musi odzwierciedlać jej zdolności umysłowych czy inteligencji.
Weźmy na przykład dorosłego, który zapisuje się do college'u i na koniec semestru
uzyskuje poziom F. Na tej podstawie moglibyśmy wnioskować, że osoba ta
ma niski poziom inteligencji. Tymczasem dorosły, który nie zalicza określonego
poziomu kształcenia, może mieć małą lub nie mieć żadnej motywacji do osiągania
wyższych wyników, jak również może nie odczuwać potrzeby demonstrowania
innym, że oceniana dziedzina została przez niego opanowana. Tak więc wyizolowana
informacja o osiąganym poziomie kształcenia nie mówi nic o jednostce. Podobne
czynniki należy brać pod uwagę u dorosłych wykazujących słabą motywację
do uczestnictwa w badaniach inteligencji (Charness, 1985; McKenzie, 1980; Schaie,
1990; Willis i Baltes, 1980).

Metody oceniania. Gdy poddajemy ocenie poziom wykonania standaryzowanych
testów przez osoby dorosłe, musimy uwzględniać różne dodatkowe okoliczno-
ści. Osoba badana może być nastawiona lękowo, usztywniona lub znudzona tes-
tującymi sytuacjami, może też różnie reagować na zadania testowe w zależności od
tego, czy jest w wieku młodszym czy starszym. U starszych osób bardziej praw-
dopodobne jest wystąpienie lęku, na co wskazuje ich mniejsza skłonność do
poszukiwania poprawnego sposobu rozwiązania testu. Młodsze osoby z kolei popełniają
daleko więcej błędów poprzez podjęcie aktywności niż poprzez jej zaniechanie.
Odwrotna sytuacja, czyli wycofywanie się i rezygnacja z rozwiązywania zadań, odnosi
się wyłącznie do ludzi starszych. Możliwe, że ostrożność starszych osób wynika
z obawy przed kompromitacją z powodu złego wykonania zadania, ale w efekcie daje
niestety wrażenie mniejszych ich kompetencji (Baltes, 1990; Hertzog, 1989; Kausier,
1982; Schaie, 1983),

Jak z tego wynika, istnieje potrzeba rewizji badań testowych. Większość stan-
daryzowanych testów faworyzuje młodych ludzi z powodów odnoszących się nie tylko
do wieku. Osoby 60-letnie lub 70-letnie mogą osiągać niższy wynik w testach
inteligencji niż 20-latki, nie tyle ze względu na wiek, ale dlatego, że mają mniej
doświadczeń w rozwiązywaniu standaryzowanych testów oraz niższe wykształcenie.
A zatem omawiane wyniki w testach mogą być uwarunkowane różnicami pokolenio-
wymi, a nie różnicami w zdolnościach (Cockburn i Smith, 1990).

Powyższe dane przemawiają za tym, że dorośli w miarę upływu lat nie wykazują
obniżenia poziomu inteligencji. W sytuacjach, w których szybkość nie odgrywa

Rozwój fizyczny i umysłowy 405

szczególnej roli, występują jedynie niewielkie zmiany w intelektualnym funkcjonowa-
niu dorosłych. Ubytek intelektualnych sprawności występujący w późnej dorosłości
jest najprawdopodobniej wywołany opisanymi wcześniej przyczynami lub takimi
czynnikami fizycznymi, jak zmęczenie, osłabienie zmysłów czy problemy ze
zdrowiem (Cunningham i Haman, 1992; Elias i in., 1990; Hayslip, Kennelly i Maloy,
1990; Perlmutter i Nyquist, 1990). Rozważania te są dobrą ilustracją zasady
zespolonego oddziaływania fizycznych i intelektualnych zdolności na zachowanie
człowieka.

Gary Evans i Megan Lewis (1990) podkreślają, że badanie intelektualnego
funkcjonowania dorosłych wymaga uwzględniania jeszcze innych czynników. Twierdzą,
że kierunek rozwoju zdolności intelektualnych może być wyznaczany przez różne
możliwości, jakimi dysponują biedni i bogaci, pochodzący z miasta i ze wsi. Także
normy i zachowania obowiązujące w obrębie rozmaitych kultur mogą, podobnie jak
różnice między pokoleniami w danej kulturze, wyznaczać odmienne rozumienie
inteligentnego zachowania. Powinno się również wziąć pod uwagę to, że kompetentne
funkcjonowanie starszych osób oraz ich radzenie sobie z wymaganiami codziennego
życia stanowi także przejaw inteligencji.

Do ostatniego punktu widzenia odnoszą się Walter Cunningham i Kirsten
Haman (1992) twierdząc, że zachodzi potrzeba opracowania nowych testów in-
teligencji dla ludzi starszych. Istniejące testy są skoncentrowane na osiągnięciach
naukowych i mogą nie odzwierciedlać intelektualnych wymagań realnego świata,
natomiast nowe powinny być testami rozumienia i twórczości, uwzględniającymi
takie wymiary zdolności intelektualnych, które będą przydatne w badaniach osób
dorosłych. Cynthia Berg (1990) zgadza się z tym poglądem i sądzi, że należałoby
prowadzić badania na temat powiązań pomiędzy inteligencją a umiejętnościami
starszych ludzi wykorzystywanymi przez nich w codziennym życiu, a dotyczącymi
rozwiązywania problemów, rozwiązywania konfliktów oraz technik radzenia sobie
ze stresem.

Podsumowując, należy powiedzieć, że dorosłość to okres, w którym jednostki
utrzymują na stałym poziomie, a nawet rozwijają swoje jakościowe i ilościowe
zdolności umysłowe. Jest to stwierdzenie prawdziwe, zwłaszcza w odniesieniu
do tych osób, które żyją raczej w zmieniającym się niż niezmiennym środowisku.
Dorosłość stanowi również okres, w którym jednostki mogą osiągać wysokie rezultaty
w licznych, nowych rodzajach aktywności związanych z uczeniem się. Ponadto,
skuteczność działania osób dorosłych, szczególnie należących do starszej generacji,
może być większa, gdy będą mogły odwołać się do swoich zainteresowań oraz
gdy będą wykonywać zadania przynoszące satysfakcję. Równocześnie należy dodać,
że niektórzy badacze (Dittmann-KohIi i in., 1991; Hill, Storandt i Simeone, 1990;

Ressier, 1991) są przekonani, że pewne zdolności intelektualne mogą być ćwiczone,
zwłaszcza zaś te, które dotyczą inteligencji skrystalizowanej oraz zdolności przy-
pominania.

Na zakończenie zauważmy, że wraz z postępem lat dorośli nabywają praktycznego
wglądu w życie i coraz głębiej poznają realny świat. Starsi dorośli mają także
możliwość kierowania się w działaniu rozsądkiem, roztropnością i mądrością. Są to
ważne witaminy umysłowe, które wykraczają poza wiedzę książkową i są nabywane
przez wiele lat. Pojawiają się po osiągnięciu poziomu dojrzałego myślenia, co przeczy
sądom mówiącym o regresie intelektualnym (Baltes, 1990; KliegI, Smith i Baltes, 1989;

Meier-Ruge, 1990).

406 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

PRZEGLĄD ^ ^ \

1' W okresie wczesnej dorosłości w petni osiągana jest dojrzałość fizyczna.
Organizm osiąga w tym czasie maksimum swych fizycznych możliwości,
zwłaszcza w odniesieniu do mięśni i wewnętrznych organów.

1' Regularne uprawianie ćwiczeń, właściwe odżywianie i zdrowy styl życia są
ważne we wszystkich stadiach dorosłości.

f Rozwój umysłowy w okresie wczesnej dorosłości zbliża się do maksimum
swych możliwości. Przejawy umysłowych osiągnięć w tym czasie mają
charakter ilościowy i jakościowy. -

f Spośród czterech głównych typów operacji intelektualnych tylko giętkość
wzrokowo-motoryczna obniża się wraz z wiekiem.

f Obserwacje i konkluzje dotyczące inteligencji dorosłych wynikają z niewłaś-
ciwego wnioskowania i często są błędne. By zadowalająco ocenić efekty
uczenia się dorosłych, musimy wykroczyć poza obszar wyników testów
inteligencji. - ^ . "^.afe^u:'-.

2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY

Wkroczenie w okres wczesnej dorosłości stawia jednostkę w sytuacjach
sprzyjających poznawaniu siebie i innych oraz prowokuje do wyboru nowych
i śmiałych ścieżek życia. W tym czasie ujawnia się wiele marzeń, realizacja których
wymaga niekiedy ogromnego trudu, ale może przynosić wiele satysfakcji i korzyści.
W trakcie podjętych działań młodzi dorośli mogą wykorzystywać swoje potencjalne
możliwości. Poprzez proces poznawania własnej osoby dokonuje się rozwój
umiejętności podejmowania decyzji, kształtuje się hierarchia wartości, doskonali się
odpowiedzialność.

Wczesna dorosłość to okres wielostronnego rozwoju różnych sfer osobowości
i funkcjonowania społecznego. Zarówno rozwój kariery, wybór niezależnej drogi
życiowej, uczestnictwo w intymnym związku, małżeństwo czy bycie rodzicami pozwalają
na doskonalenie się, badanie i eksperymentowanie. Można więc oczekiwać określenia
i ustabilizowania swojej pozycji w świecie.

Dojrzałość dorosłego człowieka

Sprostanie oczekiwaniom stawianym przez okres dorosłości wymaga znacznego
poziomu dojrzałości, to jest stanu wiążącego się z osiągnięciem przez jednostkę
dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego. W większości przypadków,
dojrzała osoba posiada dobrze rozwinięty system wartości, realistyczne pojęcie
własnej osoby, przejawia stabilność w zachowaniu emocjonalnym, utrzymuje sa-
tysfakcjonujące relacje społeczne, potrafi dokonać wglądu intelektualnego. Radzi
sobie z wymaganiami dorosłości poprzez realistyczną ocenę przyszłych celów
i ideałów. Ujawnia zdolność do bardziej pomyślnego radzenia sobie z problemami
życiowymi, wzrasta jej efektywność w zakresie strategii planowania, pogłębia się
rozumienie przez nią otoczenia, rozszerza zasób środków potrzebnych do osiągnięcia
szczęścia.

Osobowość i rozwój społeczny 407

Dojrzałość nie jest pojęciem monolitycznym. Raczej daje się opisać w wielu
wymiarach, które wymagają jednakże dokładnej analizy. Fakt, że ktoś stat się dorosłym,
nie przesądza bowiem automatycznie o jego dojrzałości. Można na przykład osiągnąć
dojrzałość moralną, ale nie być dojrzałym pod względem emocjonalnym. Wiek nie jest
więc gwarancją dojrzałości, a jej osiągnięcie zależne jest od znacznego, świadomego
wysiłku jednostki. : -^-^^s^.-w^^a^^-^-ss;'-

Proces osiągania dojrzałości człowieka dorosłego jest trudny. Musi wtedy nastąpić
przewartościowanie dotychczasowych wartości i postaw, a także wypróbowanie nowych,
co wywołuje lęk u wielu młodych ludzi. Mimo że lęk jest niezbędny do rozwoju, liczne
zachodnie kultury nieprzychylnie odnoszą się do tej reakcji emocjonalnej. W konsek-
wencji, przedstawiciele starszego pokolenia, chroniąc swoje potomstwo przed
lękotwórczymi sytuacjami, mogą stać się złymi przewodnikami dla młodszej genera-
cji, nie dając jej szans na nauczenie się wytrwałości i cierpliwości w walce
z przykrymi doświadczeniami pojawiającymi się na drodze do dojrzałego funk-
cjonowania. �^^ft^K:^^^^^^ /-^_

Niestety, wśród dorosłych będą i tacy, którzy nie osiągną dojrzałości, nie
zdołają ukształtować adekwatnej tożsamości. Przedwczesne uformowanie oso-
bowości może sprawić, że młodzi ludzie będą bezkrytycznie identyfikować się
z wartościami i celami prezentowanymi przez swoich rodziców. A zatem, zrezygnują
z bolesnego zadania dotyczącego niezależnego rozwoju swojej osobowości na
rzecz łatwiejszej drogi - przyzwolenia na socjalizowanie przez innych. Ceną
za wybór takiej koncepcji jest brak dojrzałości społecznej i przedłużająca się
psychiczna niedojrzałość. ^ ^^''^^^^^A^r;

Po ogólnej charakterystyce pojęcia dojrzałości przejdźmy do bardziej specyficz-
nych jej aspektów. Gordon Allport (1961) prowadził pogłębione badania, które
skutecznie przeszły próbę czasu, a zebrane w nich dane są szeroko referowane
i akceptowane.

SIEDEM DYMENSJI DOJRZAŁOŚCI WEDŁUG GORDONA ALLPORTA Allport
(1961) zakłada, że dojrzałość jest ciągłym procesem, dającym się najlepiej scharak-
teryzować przez serię osiągnięć jednostki. W każdym okresie życia występują
przeszkody, które muszą być pokonane, co z kolei wymaga doskonalenia umiejętności
stawiania celów i podejmowania decyzji. Jeśli dojrzałość ma być uformowana, muszą
być dobrze wypracowane metody radzenia sobie z życiowymi porażkami i frustracjami,
podobnie jak sposoby akceptowania swych triumfów czy zwycięstw.

G. Allport wyodrębnił siedem specyficznych wymiarów czy kryteriów dojrzałości,
które ujawniają się w trakcie dorosłości. Siedem tych dymensji zawiera: zasięg ja,
ciepłe odnoszenie się do innych, emocjonalne bezpieczeństwo, realistyczną percepcję,
dysponowanie kwalifikacjami i kompetencjami, wiedzę o sobie oraz stabilną i spójną
filozofię życia.

Zasięg ja. Pierwsze kryterium dojrzałości, zas/ęg ja wymaga od jednostek
stopniowego rozwoju rozumienia otaczających, zróżnicowanych środowisk. Począt-
kowo, dla małego dziecka sfera ta ogranicza się do rodziny, ale z czasem zaczyna
rozszerzać się na różne grupy rówieśnicze w szkole i w klubach. W końcu rozwijają się
silne więzi z przedstawicielami przeciwnej płci oraz powstaje zainteresowanie obowiąz-
kami o charakterze zawodowym, moralnym i obywatelskim. Każdy etap poszerzania
kontaktów ze światem daje młodemu dorosłemu możliwość zaangażowania się
w bardziej znaczące stosunki interpersonalne i zaspokajania potrzeby dzielenia
nowych uczuć i doświadczeń z innymi.

Ciepłe odnoszenie się do innych. Drugim kryterium dojrzałości jest zdolność do
wchodzenia w ciepłe relacje z innymi. Przez to pojęcie G. Allport rozumie zdolność do

408 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Czy sądzisz, że jakiś
aspekt rozwoju w sta-
dium operacji formal-
nych Piageta (lub poza
nim) przyczynia się do
osiągnięcia przez doro-
słych dojrzałości? W ja-
ki sposób mechanizmy
obronne Freuda mog-
łyby wypaczać percep-
cję siebie i innych? Czy
sądzisz, że istnieje po-
wiązanie pomiędzy
koncepcją samoreali-
zacji Masłowa a osiąg-
nięciem spójnej filozofii
życia?

bycia w bliskości z innymi, a także wykazywanie wrażliwości na innych. Bliskość
definiowana jest jako rozumienie innych osób, akceptacja ich i empatyczny stosunek
wobec nich. Mimo różnic, które istnieją między ludźmi, bliskość implikuje zdolność do
przekraczania interpersonalnych ograniczeń, jeżeli takie pojawiają się. W pełni dojrzała
osoba wysoko ceni platoniczną miłość i poczucie jedności z innymi. Bliskość zawiera
również tolerancję dla słabości i braków innych.

Bezpieczeństwo emocjonalne. Chociaż z emocjonalnym bezpieczeństwem mogą
być łączone różne aspekty dojrzałości, Allport utrzymuje, że szczególnie ważne są
następujące cztery: akceptacja siebie, akceptacja emocji, odporność na frustrację
oraz swobodne wyrażanie siebie. Akceptacja siebie jest zdolnością do pełnego
uznawania siebie, zwłaszcza zaś swej niedoskonałości. Dzięki dojrzałej akceptacji
emocjonalnej ludzie uznają występujące emocje jako normalną część własnej
osoby. Odporność na frustrację jest zdolnością do kontynuowania działalności
nawet w sytuacjach stresu. Swobodne wyrażanie siebie polega na tym, że
dojrzała osoba jest świadoma swoich emocji, nie obawia się ich i kontroluje
ich ekspresję.

Realistyczna percepcja. Dojrzałość w tym sensie oznacza umiejętność utrzymy-
wania kontaktu z rzeczywistością, bez zniekształcania i wypaczania otoczenia, gdy
dojdzie do realizacji własnych potrzeb i celów1. Dojrzały umysł zapewnia wierne
spostrzeganie otaczającego świata.

Dysponowanie kwalifikacjami i kompetencjami. Wyposażenie w określonego
typu umiejętności czy kompetencje reprezentuje według Allporta piąty wymiar dojrzało-
ści. Jeżeli ktoś nie dysponuje podstawowymi kwalifikacjami, to właściwie niemożliwe
jest ukształtowanie się tego rodzaju bezpieczeństwa, które jest potrzebne do rozwoju
dojrzałości. Podczas gdy niedojrzały dorastający może pozwolić sobie na stwierdzenie:

"Nie jestem w niczym dobry", to dojrzali dorośli dokładają starań, by doskonalić
wszelkie umiejętności, co do których są przekonani, że na pewno je rozwiną. Tak więc,
dojrzałe Jednostki pragną wyrażać swoje kompetencje poprzez określony typ aktywno-
ści.

Wiedza o sobie. Wiedza o sobie albo autoobiektywizacja to szóste kryterium.
Większość dojrzałych ludzi wykazuje znacznie więcej doświadczenia w dokonywaniu
wglądu w siebie niż niedojrzałe jednostki. Zgodnie z Allportem, wiedza o sobie zawiera
trzy zdolności: wiedzę o tym, co można zrobić, wiedzę o tym, czego nie można zrobić,
i wiedzę o tym, co powinno się robić.

Stabilna i spójna filozofia życiowa. Ostatnim kryterium lub wymiarem dojrzałości
wymienianym przez Allporta jest rozwój jednolitej filozofii życia, która obejmuje pojęcie
wiodącego celu, ideałów, potrzeb i wartości. Ponieważ dojrzałość wyraża się po-
szukiwaniem przez człowieka celów, taka synteza umożliwia mu rozwijanie inteligentnej
teorii życia oraz pracę nad jej realizacją. Dojrzali ludzie są skłonni w wyważony sposób
oceniać cele i są w stanie radzić sobie z niepowodzeniem, jeżeli nie uda się tych celów
osiągnąć.

Podsumowując, siedem dymensji zaproponowanych przez Allporta jest ważnymi
czynnikami rozwoju dojrzałości. Ponieważ Allport kładzie nacisk na różnice indywidual-
ne, należy zauważyć, że poszczególne dymensje mogą znaleźć odmienny wyraz
u różnych ludzi. Wymiary te nie muszą występować u każdego człowieka. Przeciwnie,

' Czasami złożone zdarzenia i sytuacje połączone z mechanizmami obronnymi mogą prowadzić
do niedokładnej interpretacji otoczenia (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój społeczny 409

nieprzychylne warunki mogą powstrzymać rozwój osobowości i przeszkodzić w osiąg-
nięciu dojrzałości. Niektórzy ludzie pozostają niedojrzali, ponieważ wpadli w potrzask
konfliktu pomiędzy oczekiwaniami kulturowymi a osobistymi wymaganiami. Inni nie
rozwiną się, ponieważ już we wczesnym okresie życia są pozbawieni przez otoczenie
szansy zmagania się z osobistymi zadaniami2.

Teorie rozwoju osobowości

Rozwojowe wyzwania dorosłego życia, jak wspomnieliśmy wcześniej, wpływają na
kształtowanie się osobowości jednostki. W lepszym zrozumieniu zmian, które mają
miejsce w tym czasie, pomagają nam trzy teorie osobowości Erika Eriksona, Daniela
Levinsona oraz Rogera Goulda.

TEORIA ERIKA ERIKSONA Intymność lub samotność. W okresie wczesnej
dorosłości dojrzałość rozwoju psychospołecznego jest mierzona pomyślnością w roz-
wiązaniu kryzysu znanego jako intymność lub samotność. Przed okresem wczesnej
dorosłości jednostka przeżywała kryzys tożsamości, lecz podjęte działania pozwoliły
jej na rozwiązanie konfliktu w okresie dorastania. Obecnie młody dorosły jest
motywowany do skonstruowania na nowo tożsamości uwzględniającej innych ludzi.

Gdy jednostka określi swoją tożsamość, może utrzymywać bliskie stosunki
z innymi. Intymność jest efektem zdolności do zespalania się tożsamości dwóch osób.
Wynika ze zdolności do kochania kogoś drugiego. Bliskie relacje są budowane na
bazie wzajemnej szczerości i miłości, co przyczynia się u młodego dorosłego do
rozwoju poczucia wzajemnej zależności oraz poczucia my. Ludzie, którzy nie
ukształtowali swojej tożsamości, wykazują tendencję do wzbraniania się przed
relacjami interpersonalnymi prowadzącymi do bliskości, co daje w efekcie poczucie
samotności3.

Chociaż większość młodych dorosłych poszukuje gratyfikacji potrzeby intymności
poprzez małżeństwo, należy z naciskiem podkreślić, że bliskie stosunki nie muszą
być wiązane z seksem. Jednostki mogą rozwinąć silne więzy bliskości przez
przyjaźń, którą charakteryzuje między innymi współzależność, empatia i wzajemność
(Blieszner i Adams, 1992; Hendrick i Hendrick, 1992; Roscoe, Kennedy i Pope, 1987;

White i in., 1986). Intymne relacje mogą ułatwić rozwinięcie się zdolności do
ujawniania siebie, dzielenia się z innymi ludźmi informacjami na swój temat,
otwierania się przed innymi i rozumienia innych. Dojrzały społecznie dorosły jest
w stanie efektywnie komunikować się z ludźmi, wykazuje wrażliwość na potrzeby
innej osoby oraz, mówiąc ogólnie, przejawia tolerancję dla rodzaju ludzkiego.
Narastanie relacji przyjaźni, miłości oraz poświęcania się dla innych jest zdecydowa-
nie częściej widoczne u ludzi dojrzałych niż wśród mniej dojrzałych (Blieszner
i Adams, 1992; Duck, 1991).

TEORIA DANIELA LEVINSONA Przypomnijmy, odwołując się do rozdziału 2., że
Daniel Levinson (1977, 1981, 1984, 1986, 1990, w druku; Levinson i Gooden, 1985;

Levinson i in., 1978) prowadził poszukiwania nad poznaniem przebiegu rozwoju
dorosłych mężczyzn. Mimo że ograniczył swoje badania do 40 mężczyzn, odniósł
sukces, gdyż dostarczył unikalnego spojrzenia na naturę osobowości dorosłych.
Można przyjąć, że kobiety przechodzą przez podobne stadia.

2 Szerzej na temat teorii G. Allporta: C.S. Hali i G. Lindzey. Teorie osobowości. Warszawa PWN
1990 (przyp. ttum.).

3 Por. także E.H. Erikson Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań Dom Wydawniczy Rebis 1997,
s. 274-278 (przyp. ttum.).

ZASADA
EPIGENETYCZNA

Jedną z uwag krytycz-
nych odnoszących się
do teorii Eriksona jest
to, że w porównaniu
z wcześniejszymi sta-
diami, psychospołecz-
nym kryzysom okresu
dorosłości brakuje ra-
czej treści i głębi. Jakie
są twoje impresje na
temat epigenetycznego
schematu Eriksona?
Czy sądzisz, że krytyka
ta jest uzasadniona?
Dlaczego tak lub dla-
czego nie?

410 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

Okres przejściowy do późnej dorosłości: wiek 60 - 65

Kulminacyjna struktura życiowa ERA PÓŻNEJ DOROSŁOŚCI:

w średniej dorosłości: wiek 55-60 �"EK 60 " 65

Przekroczenie 50. roku żyda:

____wiek 50 - 55____

Wejście struktury życia w średnią
dorosłość: wiek 45 - 50

Okres przejściowy do średniego wieku życia: wiek 40-45

Kulminacyjna struktura życiowa ERA ŚREDNIEJ DOROSŁOŚCI: WIEK 40-65
wczesnej dorosłości: wiek 33-40

Przekraczanie 30. roku życia:

wiek 28 - 33______

Wejście struktury życia
we wczesną dorosłość:

wiek 22-28

Okres przejściowy do wczesnej dorosłości: wiek 17-22

ERA WCZESNEJ DOJRZAŁOŚCI: WIEK 17-46

ERA PRZEDDOROSŁOSCI: WIEK 0-22

Ryć. 9-1

Okresy rozwojowe we
wczesnej i średniej erze
dorosłości

Zdaniem Daniela Levin-
sona i jego współpraco-
wników, lata wczesnej
i średniej dorosłości
charakteryzują się unika-
lnymi erami osobowości.
Każda era dzieli się na
okresy rozwojowe. Sta-
dia te stawiają jednostkę
przed koniecznością
podjęcia wyzwania do-
tyczącego przystosowa-
nia się.

Levinson sądzi, że nasze życie podzielone jest na ery liczące w przybliżeniu po 25
lat, a każda era zawiera okresy rozwojowe wyznaczone przez różnice w ich "bio-
psychologicznym charakterze" (Levinson, 1986). Pomiędzy każdą erą występuje
główny okres przejściowy (takie okresy przejściowe są także w obrębie er).

Jednostki przystosowują się wówczas, gdy otwiera się nowa era - w fazie zwanej
przez Levinsona nowicjatem. Przeszacowanie rozwijających się struktur życiowych
następuje w środku każdej ery - w fazie przejściowej. Pod koniec otwiera się faza
kulminacyjna danej ery, w której następuje ponowne ustalenie struktury życia oraz
precyzyjne jej zharmonizowanie.

Przed wczesną dorosłością występuje era przeddorostości (wiek 0-22), po
niej zaś następuje era wczesnej dorosłości (wiek 17-25). Lata zachodzące na
siebie pomiędzy tymi dwiema erami nazywane są okresem przejścia do wczesnej
dorosłości (wiek 17-22). Okresy w ramach ery wczesnej dorosłości zawierają
wejście struktury życia we wczesną dorosłość (wiek 22-28), przekroczenie 30.
roku życia (wiek 28-33) oraz kulminację struktury życia we wczesnej dorosłości
(33-40). Potem następuje okres przejścia do wieku średniego (wiek 40-45),
który oznacza wkroczenie w średni wiek lub, jak nazywa to Levinson, w erę
średniej dorosłości (40-45). Rycina 9-1 ilustruje okresy rozwojowe wczesnej
dorosłości zaproponowane przez Levinsona w ramach jego schematu rozwoju
dorosłego życia.

Osobowość i rozwój społeczny 411

Okres przejścia do wczesnej dorosłości^ cechują dwa główne zadania. Pierwsze
to położenie kresu strukturze życia z okresu dorastania i opuszczenie świata
z ery przeddorostości, co oznacza stawanie się coraz mniej zależnym od
swojej rodziny pochodzenia. Malejąca zależność może mieć charakter zewnętrzny,
wyrażający się w opuszczaniu domu rodzinnego, stopniowym uniezależnianiu
się finansowym od rodziców oraz wchodzeniu w nowe role, a także w takim
ułożeniu sobie życia, w którym jednostka staje się bardziej autonomiczna i od-
powiedzialna. Oddzielenie może też mieć charakter wewnętrzny i przejawiać
się wzrastającym zróżnicowaniem pomiędzy sobą a rodzicami, większym dystansem
psychologicznym wobec rodziny, zmniejszaniem się emocjonalnej zależności
od rodzicielskiego wsparcia.

Drugim zadaniem okresu przechodzenia do wczesnej dorosłości jest przy-
gotowanie przez jednostkę bazy do życia w dorosłym świecie, zanim stanie
się ona jego częścią. Wiedza młodych ludzi, ich aspiracje i wartości odnoszące
się do określonych sposobów życia w dorosłym świecie są często niejasne,
a do tego ubarwione fantazjami, marzeniami rodziców. Zadanie polega więc
na dalszym wprawianiu się w poznawaniu swojej osoby i świata. W tym czasie
muszą być jasno zdefiniowane koncepcje dorosłego życia, zaplanowane specyficzne
cele życiowe oraz musi być sformułowana na wyższym, dorosłym poziomie
definicja swojej osoby. Tak więc, o ile pierwsze zadanie tego stadium ma na
celu zerwanie z tym, co byto dotychczas, o tyle drugie nastawione jest na
inicjację, na przyszłość.

Wejście struktury życia we wczesną dorosłość (wiek 22-28) stanowi drugi rozwojowy
okres zaproponowany przez Levinsona. W tym czasie młodzi dorośli muszą nadać taki
kształt nowym strukturom życia i sprawdzić je, aby stanowiły one pomost pomiędzy
wartościami osobistymi i wartościami uznawanymi przez społeczeństwo. Jak zauważa
Levinson, młodzi ludzie znajdują się w punkcie, w którym powinni badać różne opcje
i możliwości oferowane przez otaczający świat, zmierzać w ten sposób do sfor-
mułowania skrystalizowanej (co nie znaczy ostatecznej) definicji siebie jako dorosłego,
a także działać i żyć zgodnie z dokonanym wyborem zawodu, partnera, stylu życia czy
wartości.

Przekroczenie 30. roku życia (wiek 28-33) jest w koncepcji Levinsona trzecim
stadium wczesnej dorosłości. Okres ten stwarza jednostce szansę pracy nad słabymi
punktami struktury życia, będącymi pozostałością okresu wcześniejszego oraz nad
tworzeniem podstaw do bardziej zadowalającej struktury, której pełna konstrukcja
nastąpi w stadium późniejszym. Obecnie wygasa typowa dla 20-latków cecha
tymczasowości i eksploracyjności, a jednostka odczuwa potrzebę pilnego załatwienia
wielu spraw. Życie staje się bardziej poważne, zorganizowane i realistyczne.

Kulminacyjna struktura życiowa wczesnej dorosłości (wiek 33-40) stanowi ostatni
etap rozwojowy w życiu młodego dorosłego. W stadium regulowania trybu życia
muszą być rozwiązane przede wszystkim dwa zadania. Po pierwsze, należy znaleźć
odpowiednie miejsce w społeczeństwie lub, jak obrazowo pisze Levinson, położyć
fundamenty, zbudować gniazdo i energicznie działać w ramach ustalonego wzorca.
Pomyślne rozwiązanie takiego zadania wymaga rozwagi, porządku i stabilizacji.

Drugim zadaniem jest praca nad postępem i pomyślnym dążeniem do przodu
i wzwyż. O ile pierwsze zadanie wyznacza stabilizację ukształtowanej struktury, o tyle
drugie, jak podkreśla Levinson, implikuje progresję w obrębie tej struktury. Postęp
w tym znaczeniu może oznaczać budowanie lepszego życia, doskonalenie i wykorzys-
tywanie różnych umiejętności, stawanie się bardziej twórczym lub, ogólnie mówiąc,
uczestnictwo w życiu społeczeństwa. Powiązanie z różnymi grupami społecznymi,
odpowiadanie na ich oczekiwania, poszukiwanie afirmacji i nagradzających sytuacji
- to zadania stojące przed rozwijającym się człowiekiem.

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Teorie osobowości do-
rosłych opracowane
przez Levinsona i Goul-
da są od niedawna wy-
korzystywane do anali-
zy drogi życiowej czło-
wieka, W czym teorie
te są podobne oraz
czym się różnią od sta-
rszych, bardziej zna-
nych teorii, o których
czytałeś? Czy Levinson
i Gould jasno zaryso-
wali koncepcyjne ramy
swoich teorii?

412 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

TEORIA ROGERA GOUI.DA Podstawą teorii rozwoju osobowości dorosłych
Rogera Goulda (1978, 1980) jest zatożenie, że mtodzi dorośli muszą zmierzać do
wyeliminowania nieprzydatnych, pozbawionych sensu idei dzieciństwa, które mogą
ograniczać ich aktualne życie. Twierdzenie to w dużym stopniu odnosi się do
przedstawionej przez Levinsona koncepcji zależności od rodziców. W idealnej sytuacji,
wraz z narastaniem życiowych doświadczeń, dorośli rezygnują ze zbędnych oczekiwań,
sztywnych zasad i nieelastycznych ról, pozostających w kolizji z kształtowaniem się
osobistej autonomii. Jeśli te warunki zostały spełnione, dorośli z czasem posiądą
prawdziwe własne ja i wyższy poziom świadomości na temat własnej osoby.

Gould utrzymuje, że wczesna dorosłość jest krytycznym okresem rozwoju,
gdyż od tego momentu jednostki zdają sobie sprawę, że mogą kontrolować
wtasne życie. Dokładniej zaś, oznacza to konieczność zakwestionowania na-
stępujących czterech błędnych założeń nabytych w dzieciństwie: dorośli zawsze
będą mieszkać ze swymi rodzicami, rodzice dorosłych zawsze będą służyć
im pomocą, gdy pojawią się problemy; rodzice zawsze mogą uprościć (lub
rozwikłać) skomplikowaną wewnętrzną rzeczywistość; oraz diabeł i śmierć nie
istnieją.

Gould jest przekonany, że do czasu osiągnięcia średniej dorosłości jednostki
wiedzą, że założenia te są nieprawidłowe, ale emocjonalnie godzą się na niepodej-
mowanie kontroli swego dorosłego życia aż do wystąpienia znaczących, działających
na sferę emocji oraz intelektu, wydarzeń. Stopniowe odrzucanie owych fałszywych
przekonań - proces toczący się w okresie dorosłości - oznacza zmianę w kierunku od
dziecięcej świadomości ku bardziej dojrzałemu poziomowi rozumowania dorosłych.

Poza powyższymi, stanowiącymi główne błędne założenia całego okresu dorosłości,
można, zdaniem Goulda, znaleźć dodatkowe irracjonalne idee w obrębie określonych
stadiów dorosłego życia. Wczesna dorosłość zawiera trzy stadia - opuszczam świat
moich rodziców (lata 16-22); nie jestem teraz niczyim dzieckiem (lata 22-28) oraz
otwarcie na to, co jest we mnie (lata 28-34) - każde z towarzyszącym mu błędnym
przekonaniem o dorosłym życiu. Główne błędne hasło odrzucane w stadium zwanym
opuszczam świat moich rodziców polega na tym, że jednostki zawsze będą należeć
do swoich rodziców i wierzyć w ich świat. Prawdą jest, że przez lata rodzice są
dominujący, a młodzi dorośli znajdują się w środkowym etapie starań o niezależność
i autonomię. Równocześnie z tym głównym poglądem przeplatają się inne składniki
błędnych założeń, takie jak na przykład: "Jeśli będę bardziej niezależny, to stanie się
nieszczęście"; "Mogę spostrzegać świat tylko oczyma moich rodziców"; "Tylko moi
rodzice mogą zapewnić mi bezpieczeństwo" czy "Wyłącznie moi rodzice stanowią
moją rodzinę". Każde z nich odzwierciedla pojmowanie zależności od rodziców i brak
indywidualnej wolności. Młody dorosły wkrótce nauczy się jednak, że takie wydarzenia
życiowe, jak ugruntowanie jego niezależności poza domem, rozpoczęcie kariery,
poszerzenie się społecznych horyzontów, czy rozwijające się osobiste poglądy na
temat życia w ogóle, będą sprzyjały długiej drodze dochodzenia do dorosłej
niezależności.

Stadium nie jestem teraz niczyim dzieckiem dostarcza młodemu dorosłemu
sposobności do rzucenia wyzwania innemu fałszywemu założeniu. Nielogiczność
myślenia polega tutaj na tym, że młodzi dorośli czują, że muszą postępować tak samo,
jak ich rodzice. Stąd, jeśli jednostka przeżywa frustrację, znajduje się w trudnej sytuacji
bądź ujawnia bezradność, oczekuje na wkroczenie rodziców mogących pokazać jej
właściwą drogę postępowania.

To błędne przekonanie jest podobne do tego z poprzedniego stadium; znaczy to,
że młody człowiek uzależnia się często od koncepcji absolutnego bezpieczeństwa
oferowanego mu przez wszechmocnych rodziców. Gould podkreśla jednak, że jako
architekci swojej własnej egzystencji młodzi ludzie muszą uczyć się akceptowania
pełnej odpowiedzialności za bieg swego życia i niezależności od rodzicielskiej

Osobowość i rozwój społeczny 413
Tabela 9-1 Stadia wczesnej dorosłości według Levinsona i Goulda



Levinson Gould .
iCO^o3 Okres przejścia do wczesnej dorosłości (17-22) Opuszczam świat moich rodziców (16-22)
Wejście struktury życia we wczesną dorosłość (22-28) Nie jestem teraz niczyim dzieckiem (22-28)
Przekraczanie 30. roku życia (28-30) Otwarcie na to, co jest we mnie (28-34)
Kulminacja struktury życia we wczesnej dorosłości (33-40)

interwencji. Muszą także mieć rozwinięte pewne umiejętności życiowe, a ich myślenie
i planowanie powinno stać się krytyczne, analityczne, uporządkowane i zorientowane
na cel. Ważne jest również, aby mtodzi dorośli poznali wartość takich cech, jak
wytrwałość, sita woli czy zdrowy rozsądek. Równie istotne jest też nauczenie się
tolerancji wobec tego, że jest się niedoskonałym, po to, by nauczyć się, jak stawać
się lepszym.: ^ ^'.-Ł-S^^ "-'^-,-:----^ "-�.""' - '

W celu osiągnięcia akceptacji dla wyzwania tego stadium, kształtowana będzie
rzetelna baza zaufania i wiary w siebie, podbudowana prawdziwymi kompetencjami.
W miarę jak młodzi dorośli uczestniczą w nowych doświadczeniach lub przystępują
do każdego większego zadania, ich poczucie sprawstwa wzrasta. Jak podaje
Gould, w miejsce treści wyobrażeniowych wchodzą treści realistyczne. Poczucie
przeobrażeń i rozwoju wypiera lęk przed tym, że zawsze będziemy mali i stanowili
dodatek do naszych rodziców. Gdy następuje wzrost pewności siebie, świadomości
swych kompetencji oraz poczucia bycia dorosłym, zamiera tendencja do na-
śladownictwa.

Otwarcie na to, co jest we mnie, jest trzecim stadium wczesnej dorosłości
proponowanym przez Goulda. Do tego czasu większość młodych dorosłych ma na
swym koncie od 8 do 10 lat doświadczeń mieszkania poza domem rodziców, lub - jak
opisuje Gould - poza światem absolutnego bezpieczeństwa. Podstawowe składniki
niezależnego życia zostały uporządkowane, a większość dorosłych osiąga zadowolenie
z siebie oraz poczucie samodzielnego sterowania swym życiem. Teraz jednostki mają
sposobność pokonywania głównego fałszywego założenia, dominującego w tym
okresie: życie jest proste i daje się kontrolować. :%& y

Ten etap pozwala dorosłym na zwrócenie się ku własnemu wnętrzu i prze-
analizowanie siebie pod innym kątem, niż czynili to kilka lat wcześniej, koncentrując
się jedynie na problemie ograniczeń niezależności i kompetencji. Przenosząc
zainteresowanie na swoje wnętrze, dorośli zagłębią się w ściśle prywatny i osobisty
obszar świadomości, odkrywając przeciwstawne tendencje. Mogą być w nim
zawarte życzenia, tendencje, pragnienia, talenty i siły, które nie zostały wcześniej
wykorzystane ze względu na ich nieodpowiedniość czy kontrowersyjność. Obecnie
nadeszła pora do ich uzewnętrznienia. Ostatecznym rezultatem omawianego
stadium rozwoju jest odkrycie przez wielu dorosłych nowego sposobu widzenia
świata.

Proces otwierania się pomiędzy 28. a 34. rokiem życia wymaga bez wątpienia
pogłębionej analizy. Zawarty w całościowej teorii Goulda pogląd o nielogiczności
pewnych sądów na temat życia, a zwłaszcza przekonania o jego prostocie i możliwości

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ

Jak myślisz, czy fałszy-
we psychologicznie za-
łożenia wymieniane
przez Goulda są zgod-
ne z dynamiką społe-
czną? Na przykład, czy
istnieją "pożądane
i właściwe wyobraże-
nia", które pomagają
młodemu człowiekowi
w osiągnięciu poczucia
bezpieczeństwa
w świecie? Jakim wpły-
wom podlegałoby psy-
chiczne i społeczne ży-
cie dzieci i młodzieży,
gdyby ulegli takim
przekonaniom?

414 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

sterowania nim, wymaga badań. Dokładne badania zapewne pokażą, że nie wszyscy
wyobrażają sobie życie jako proste i dobrze uporządkowane. Dorośli w równym
stopniu muszą kształtować swoją przyszłość na bazie realistycznej oceny swych
dyspozycji, a także właściwości otaczającego ich środowiska. Dla porównania teorii
Levinsona i Goulda patrz tabela 9-1.

Rozwój intymnych związków dorosłych osób

Jak dowiedzieliśmy się z ostatniego rozdziału, randki rozpoczynają się we
wczesnym wieku. W dużej mierze jest to skutek naszego poparcia dla uczestnictwa
młodzieży w koedukacyjnym systemie szkolnym czy koedukacyjnych organizacjach
społecznych, a także treści prezentowanych w środkach masowego przekazu.
Spotkania stwarzają okazję do nawiązywania kontaktów z wieloma mężczyznami
i kobietami, do przebywania w towarzystwie, spełniają przy tym funkcję rekreacyjną
i socjalizacyjną. Chodzenie ze sobą tworzy warunki do uczenia się ról, wartości, norm
(Catei LIoyd, 1992).

Poza przedstawionymi wyżej funkcjami chodzenie ze sobą ma też inne cele. Nijole
Benokraitis (1993) sądzi, że randki umożliwiają młodym ludziom dokonanie wglądu we
własną tożsamość. Znaczy to, że przebywanie w towarzystwie partnera pozwala
jednostce mającej wątpliwości co do własnej osoby potwierdzić swoją tożsamość.
Chodzenie ze sobą daje ponadto poczucie sukcesu, ponieważ jest powszechnie
pozytywnie ocenianą aktywnością, której większe natężenie sprzyja osiąganiu wyższego
statusu w grupie społecznej.

Maxine Zinn i Staniey Eitzen (1990) uważają, że zaloty mogą być pojmowane jako
kontinuum, rozpoczynające się od przypadkowych randek z różnymi partnerami,
a zmierzające do bardziej poważnych i trwalszych. Wraz ze wzrostem zaangażowania
emocjonalnego i z coraz poważniejszym traktowaniem związku, stopniowo będą
ograniczane poszukiwania nowego partnera. Podtrzymywanie interakcji w procesie
zalotów zwykle sprzyja pogłębianiu wzajemnego zrozumienia partnerów i ich dopaso-
wywaniu się do siebie (Cate i LIoyd, 1992).

Chodzenie ze sobą staje się świadomym, rozważnym procesem selekcji kolegów
czy koleżanek przez młodych dorosłych. Osiąganie wyższego poziomu dojrzałości
sprawia, że charakter spotkań coraz częściej jest wyznaczany przez poczucie wspólnoty
i pragnienie odwzajemniania się partnerów. Z badań wynika, że młodzi dorośli zwykle
prezentują taki stan, który pozwala im na uczestniczenie w intymnych relacjach
z innymi (Davidson i Moore, 1992; Edwards i Demo, 1991).

RANDKI A INTYMNE ZWIĄZKI Dla niektórych osób randki zawsze będą okaz-
jonalną i mato angażującą emocjonalnie formą interakcji, inni natomiast nawiążą dzięki
nim poważne intymne kontakty. Większość dorosłych w toku swego życia zaangażuje
się w jedną lub więcej takich relacji.

Przed rozpoczęciem rozważań na temat dynamiki intymnych związków należy
uporządkować terminologię, a zwłaszcza wyjaśnić pojęcie intymność, które po-
chodzi od łacińskiego słowa intimus, wewnętrzny. W najszerszym rozumieniu
intymność oznacza stawanie się bliskim drugiemu człowiekowi. Intymne relacje
to proces, w którym dochodzimy do wiedzy o najgłębszych, subiektywnych wy-
miarach drugiej osoby - i jesteśmy poznawani na podobnej zasadzie. Mówiąc
inaczej, intymne relacje zakładają wzajemną wymianę doświadczeń, efektem czego
jest osiągnięcie lepszego zrozumienia siebie i partnera. Aby to nastąpiło, nie-
odzowna jest wiedza o partnerze, zaufanie wobec niego, zaangażowanie i troska
o niego (Chelune, Robinson i Kommor, 1984; Hendrick i Hendrick, 1992; Rook,
1987).

Osobowość i rozwój społeczny 415

Równie ważne dla intymnych stosunków -jest odkrywanie się (w polskiej
literaturze używa się też określenia ujawnianie siebie, przyp. ttum.), czyli proces,
poprzez który wyraża się przyzwolenie jednostki na poznanie siebie przez inne
osoby. Odkrywanie się zawiera decyzje o tym, czy odsłonić swoje myśli, uczucia
lub przeszłe doświadczenia innym osobom; na jakim poziomie intymności przed-
stawiać osobiste informacje; a także decyzje dotyczące właściwego czasu, miejsca
i celu ujawniania. Wraz z przemianą stosunków na bardziej intymne, partnerzy
wyjawiają więcej i bardziej osobistych informacji o sobie (Derlega, 1984; Lauer
iLauer, 1991).

Jednostki mogą otwierać się za pomocą różnych środków. Werbalne ujawnianie
swojej osoby odbywa się poprzez dobranie odpowiednich słów. Odkrywanie się może
także zachodzić poprzez język ciała lub przez ton głosu. Sposób gestykulowania,
a także akcentowanie w wypowiedziach pewnych stów, również mówi coś o człowie-
ku. l na koniec można powiedzieć, że informacji o człowieku dostarcza charakter
podjętych przez niego określonych działań (Corey, 1990; Lamanna i Riedmann,
1994).

ROLE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ A INTYMNE ZWIĄZKI Znaczenie ról związanych
z płcią w dynamice intymnych stosunków jest ważnym obszarem badawczym. Letitia
Peplau (1983) obserwując tradycyjne związki sugeruje, że różnice płciowe dotyczą
następujących sfer: języka i niewerbalnej komunikacji; ujawniania siebie; zakochiwania
się; funkcjonowania w codziennych zadaniach; strategii podejmowania decyzji;

konfliktów i agresji; postaw i wartości; a także reakcji na rozstanie z partnerem.

Język i niewerbalna komunikacja. Gdy mężczyźni rozmawiają z kobietą, traktują
ją w sposób dominujący, mają tendencję do częstszego przerywania jej, zapewniania
sobie większej osobistej przestrzeni oraz do inicjowania częstszego dotykania. Gorzej
niż kobiety radzą sobie z rozszyfrowywaniem niewerbalnej komunikacji (Drass, 1986;

Jose i McCarthy, 1988). Kobiety natomiast okazują się lepsze w inicjowaniu i kon-
tynuowaniu konwersacji (Kohn, 1988), a także wydają się być bardziej wspierające
w stosunku do mężczyzn niż mężczyźni wobec kobiet. Również lepiej niż mężczyźni
- a stwierdzono to w związkach małżeńskich - radzą sobie z przekazywaniem
niewerbalnych kontaktów. Kobiety, zwłaszcza wtedy, gdy siedzą blisko partnera,
znacząco częściej niż mężczyźni utrzymują z nim kontakt wzrokowy (Kohn, 1984).
Mężczyźni wykazują tendencję do wchodzenia w kontakt wzrokowy tylko wtedy, gdy
partnerzy są od siebie oddaleni.

Sandra Metts i Wiliam Cupach (1989) uzupełniają, że różnice w sposobach,
w jakich partnerzy komunikują swoje zainteresowanie seksualne, świadczą o odmien-
nym ich znaczeniu dla mężczyzn i kobiet. Mężczyźni zwykle mniej całują, przytrzymują
i dotykają, a kobiety częściej pragną konwersacji, igraszek i dłuższych zalotów w łóżku.
Mężczyźni często czują niechęć do słownego wyrażania uznania dla małżonki, do
mówienia o swoich fantazjach w czasie gry miłosnej oraz do relacjonowania swoich
odczuć po odbyciu stosunku (Brown i Auerback, 1981).

Odkrywanie się. Kobiety w porównaniu z mężczyznami mają tendencję do
łatwiejszego ujawniania ukrytych, osobistych informacji wobec zaprzyjaźnionych osób.
W stosunkach narzeczeńskich i małżeńskich należy jednak rozróżnić preferencję do
odkrywania tego, co rzeczywiście zachodzi. W rzeczywistym związku na ogół występuje
równowaga pomiędzy preferencjami obojga partnerów do wzajemnego odkrywania
się. Gdy jeden z partnerów otwiera się bardziej niż drugi, to jest nim zwykle kobieta
(Snęli, Miller, i Bełk, 1988). Jednakże, nawet wówczas, gdy istnieje ilościowa równowaga
w otwarciu się partnerów, często występują różnice w treści informacji. Na przykład
jest bardziej prawdopodobne u mężczyzn niż u kobiet mówienie o swej sile, a ukrywanie

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Jak myślisz, w jaki spo-
sób odkrywanie się jest
wyznaczane przez takie
siły dynamiczne oso-
bowości, jak dojrza-
łość, autentyczność
i poczucie tożsamości?
Czy sądzisz, że zgod-
nie z teorią humanis-
tyczną, poczucie bez-
pieczeństwa występu-
jące w intymnych zwią-
zkach pozwala
zaspokoić takie pod-
stawowe potrzeby, jak
potrzebę przynależnoś-
ci, szacunku dla siebie
i dążenia do samorea-
lizacji?

416 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

PODOBIEŃSTWA
l RÓŻNICE
ZWIĄZANE Z PŁCIĄ

Jak sądzisz, czy zwią-
zane z płcią różnice
w komunikacji i w in-
nych cechach intym-
nych związków mogą
przyczyniać się do nie-
porozumień? Jakie kro-
ki jednostki mogą pod-
jąć, by stać się bardziej
wrażliwe na zachowa-
nia w rolach związa-
nych z ptcią ich part-
nerów?

słabości. Dla tradycyjnego mężczyzny znaczy to tyle, co nieujawnianie uczuć (Ariiss
i Borisoff, 1993; Tannen, 1990).

tas^y^-Ła"^^,-:^:;-^

Zakochiwanie się. Czy to nie jest zaskakujące, że mężczyźni w większym stopniu
niż kobiety uznają takie "romantyczne przesądy", jak: kocha się tylko raz, miłość trwa
wiecznie, miłość pokonuje bariery klasy społecznej i obyczajów? Właśnie dlatego
mężczyźni są skłonni szybciej zakochać się niż ich partnerki. Kobiety wydają się być
bardziej pragmatyczne, twierdząc, że można kochać wiele osób, że długotrwałym
związkom towarzyszy pewnego rodzaju otrzeźwienie i że we wzajemnych stosunkach
bezpieczeństwo ekonomiczne jest tak samo ważne, jak namiętność (Rubin, Peplau,
i Hill, 1981).

Zarówno mężczyźni, jak i kobiety podobnie kochają swoich partnerów, ale kobiety
są bardziej skłonne do mówienia o emocjonalnych przejawach miłości (Cancian,
1985), przeżywają euforię, nie mogą skoncentrować się na pracy ani na żadnym
działaniu, ponieważ myślą tylko o ukochanej osobie. ^ " -' ~

Wykonywanie zadań. Mężowie i żony wykonują zróżnicowane treściowo i ilościowo
zadania na rzecz rodziny. Tradycyjnie, przynajmniej w małżeństwach amerykańskich,
praca jest dzielona pomiędzy mężczyznę i kobietę w zależności od tego, jak dużo
wymaga fizycznej siły oraz czy jest wykonywana w domu, czy poza domem (Brehm,
1992; Matlin, 1993). Na przykład od lat kobieta zajmuje się gotowaniem, utrzymywaniem
porządku i wychowaniem dzieci, podczas gdy mężczyzna myje rodzinny samochód,
wykonuje pracę w ogrodzie i wynosi śmieci (Lewin i Tragos, 1987; Werner i LaRussa,
1985). ;;7M

Podejmowanie decyzji i strategie wywierania wpływu. Kobieta i mężczyzna
pozostający w bliskim związku mają skłonność do specjalizowania się w podej-
mowaniu decyzji w zakresie różnych dziedzin. Dla ilustracji tego można odwołać się
do pracy Judith Howard i jej współpracowników (1986), którzy ustalili, że tradycyjna
kobieta rzadziej podejmuje decyzje, a jest bardziej skłonna do pozostawania pod
wpływem tradycyjnego mężczyzny. Tradycyjny mąż częściej będzie podejmo-
wał zasadnicze decyzje finansowe rodziny, natomiast tradycyjne żony głównie będą
decydować o codziennych sprawach, odnoszących się do żywienia czy dbania
o dom.

Mężczyzna i kobieta stosują niejednokrotnie odmienną taktykę, gdy próbują
wywrzeć na siebie nacisk. Na przykład jest bardziej prawdopodobne, że mężczyzna
użyje bezpośrednich sposobów oddziaływania na żonę, na przykład logicznie ar-
gumentując. l odwrotnie, bardziej prawdopodobne jest wykorzystanie przez żonę
strategii pośrednich, takich jak powstrzymywanie się od mówienia lub wyrażania
emocji (Fitzpatrick, 1988; Howard, Blumstein, i Schwartz, 1986).

Konflikty i agresja. Kobiety i mężczyźni reagują odmiennie na sytuacje konfliktowe.
Mężczyźni przeważnie pragną rozwiązania konfliktu i przywrócenia harmonii, natomiast
kobiety są często odrzucające, wyniosłe lub odwołują się do poczucia sprawiedliwości
i winy (Peplau, 1983). Badania nad parami małżonków (na przykład Pearson, 1985)
wykazały, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety oczekują od kobiet w sytuacji konfliktowej
reagowania płaczem, dąsaniem się i krytykowaniem partnera za brak wrażliwości. Od
mężczyzn natomiast, że okażą złość, otrą łzy, zaapelują o rozsądne podejście do
problemu lub czasami spróbują odroczyć dyskusję. Istnieje też duże prawdopodobień-
stwo, że dla rozwiązania konfliktu mężczyzna użyje fizycznej siły, a kobieta będzie
ofiarą fizycznej przemocy (Gelles i Cornell, 1990; Gelles i Straus, 1988; Gubrium, 1992;

Retzinger, 1991).

Osobowość i rozwój społeczny 417

Postawy i wartości jednostki. Większość -mężczyzn i kobiet wyraża pragnienie
przebywania z kimś na stale. Obie płci cenią towarzystwo drugiej osoby i jej uczucie,
a także przywiązują relatywnie mniejszą wagę do statusu społecznego tej osoby.
W rzeczywistości jednak, dobierając partnera uwzględniają jego podobieństwo do
siebie, zwłaszcza w zakresie postaw, pochodzenia i uznawanych wartości. Nie
zaskakuje więc, że małżeńskie kłótnie częściej występują wtedy, gdy mąż jest bardziej
tradycyjny, a żona bardziej nowoczesna w pojmowaniu ról związanych z płcią (Bowen,
1987).

Mężczyźni i kobiety zdają się także odmiennie oceniać cechy idealnego
partnera, chociaż rezultaty badań na ten temat nie są jednoznaczne. Na przykład
z jednych badań wynika, że kobiety cenią u swych partnerów takie właściwości,
jak inteligencja i osiągnięcia zawodowe, a mężczyźni przywiązują wagę do młodości
i atrakcyjności seksualnej partnerek (Peplau, 1983). Inne badania (Daniel i in.,
1985) dowodzą jednak, że mężczyźni i kobiety cenią podobne cechy u partnerów,
a mianowicie: inteligencję, wrażliwość, fizyczną atrakcyjność, poczucie humoru
i ambicje. W kolejnych badaniach (Buss i Barnes, 1986) stwierdza się, że właściwości
cenione u potencjalnego partnera różnią się w zależności od tego, czy osoby
badane pozostają w związku małżeńskim czy też go jeszcze nie zawarły. Ma-
łżonkowie obu płci do pożądanych cech zaliczali towarzyskość, rozwagę, prawość,
uczucie i niezawodność. Osoby nie związane węzłem małżeńskim wymieniały
życzliwość, fascynującą osobowość, inteligencję, fizyczną atrakcyjność i dobre
zdrowie.

Reakcja na rozstanie z partnerem. Wyniki badań wskazują, że mężczyźni mają
skłonność do bardziej negatywnego reagowania na rozpad związku niż kobiety
(Peplau, 1983). Po zerwaniu małżeństwa częściej u nich niż u kobiet występują
różnorodne choroby i zaburzenia. Również, w przeciwieństwie do tego, co
na ogół się sądzi, istnieją dowody przemawiające za tym (Beck, 1988; Peplau,
1983), że mężczyźni bardziej boleśnie niż kobiety odczuwają rozstanie z do-
tychczasowym partnerem. Wyjaśnieniem tego stanu rzeczy mogą być rezultaty
badań mówiące, że mężczyźni są mniej subtelni w odbiorze problemów wy-
stępujących w relacjach z partnerem oraz w mniejszym stopniu umieją przewidzieć
rozstanie, a także je zainicjować.

MIŁOŚĆ A INTYMNE ZWIĄZKI Miłość jest złożonym i wielowymiarowym ludzkim
uczuciem, odgrywającym istotną rolę w intymnych związkach. Może być różnie
wyrażana i w różny sposób odbierana, a stosunki zachodzące pomiędzy kochającymi
się ludźmi są centralnym tematem filmów, sztuk teatralnych i popularnych piosenek.
Charakterystykę, wyjaśnienia i opisy tego uczucia można znaleźć we wszystkich
środkach przekazu, poczynając od kina i telewizji, a na broszurowych wydaniach
książek i prasie brukowej kończąc. Również naukowe badania nad miłością dostarczyły
podstaw do sformułowania licznych poglądów i opinii na jej temat (Douglas i Atwell,
1988; Feeney i Noller, 1990; Hendrick i Hendrick, 1992; Sarnoff i Sarnoff, 1989).

Już w dzieciństwie większość z nas poznaje romantyczne ideały przypisywane
miłości, a w trakcie procesu socjalizacji przygotowuje się do możliwości zakochania
się. Niemal każdy zdobywa wiedzę o tym, że miłość jest często skutkiem spotykania
się i o jej znaczeniu dla podjęcia decyzji o zawarciu małżeństwa czy urodzenia dzieci.
Naturalne więc wydaje się powszechne oczekiwanie na zaznanie i przeżycie uczucia
miłości (Henslin, 1992).

Teoretyczne modele miłości. Podobnie jak istnieje wiele sposobów doświadczania
i wyrażania miłości, tak dostępne są wielorakie modele opisywania tego uczucia.
Jeden z takich modeli, zwany teorią kofową, opracował Ira Reiss (1960, 1980). Autor

418 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

Ryć. 9-2

Kołowy model miłości
Ira Reiss utrzymuje, że
miłość jest procesem
kołowym, który składa
się z czterech wzajemnie
ze sobą powiązanych
składników. W poważ-
nych, długo trwających
relacjach koło będzie
obracać się nieprzerwa-
nie. W przeciwieństwie
do tego, krótkotrwały ro-
mans może wywołać ob-
rót kota tylko .kilka razy

ten twierdzi, że miłość zawiera cztery komponenty: wzajemne zrozumienie (swobodne
wyrażanie uczuć wobec siebie); ujawnianie siebie (odkrywanie przed sobą osobistych
szczegółów ze swego życia); wzajemna zależność (rozwijanie wzajemnego zaufania
i wzajemnej zależności) oraz spełnianie się osobowości i realizacja potrzeb (wzajemne
zaspokajanie emocjonalnych potrzeb). Rycina 9-2 przedstawia model teorii kołowej
zaproponowanej przez Reissa. ^"S&^-AS&t

Długotrwały intymny związek sprawia, że koło będzie obracać się niezliczoną
ilość razy, a w przelotnym romansie będzie w stanie wykonać tylko kilka obrotów.
Również znaczenie poszczególnych komponentów może spowodować, że koło
będzie kręcić się do przodu lub w tył. Dla zilustrowania obrotu kota rozważmy
sytuację, w której na skutek wystąpienia pewnego typu dysharmonii w relacjach
między partnerami, redukcji podlega składnik określany jako ujawnianie siebie.
Zmniejszenie się tego komponentu wpłynie na stopień zależności oraz na realizację
osobistych potrzeb, co doprowadzi do osłabienia zrozumienia, a w efekcie wpłynie
na dalsze obniżenie poziomu ujawniania się,

Inny teoretyczny model miłości przedstawił John Lee (1973,1976,1988). Opracował
on unikalną typologię, w której wyodrębnił trzy podstawowe typy miłości: eros, ludus
oraz storge, a także trzy typy wtórne: miłość maniakalną, pragmatyczną i agape. Sześć
typów miłości porównywał Lee z paletą barw, mówiąc: Tak jak wszystkie kolory
pochodzą od trzech podstawowych (czerwonego, żółtego i niebieskiego), tak wszystkie
style miłości dadzą się wyprowadzić z trzech podstawowych stylów.

Miłość eros jest charakteryzowana przez pragnienie seksualnej intymności i zaabsorbowanie
fizycznymi aspektami kontaktu z drugą osobą. Erotyczni kochankowie zwykle podkreślają silny,
wzajemny pociąg, a także intensywne uczucia ekscytacji partnerem i oczekiwania na niego.

Miłość ludus jest zabawowym typem miłości, w wyrażaniu której nierzadko obserwuje się
koncentrację na własnej osobie. Ludyczni kochankowie są często kokieteryjni, ale od swoich
partnerów nie oczekują dłuższego przywiązania. Większość z nich nie chce także, aby partnerzy
byli uzależnieni od nich emocjonalnie. Ludyczni, czyli swawolni kochankowie, spostrzegają miłość
jako grę. .^t-i.aKf

Miłość storge (wymawiaj stor-gef). Storge jest pochodzącym z greckiego terminem i oznacza
zrównoważoną, czułą miłość. Miłość storge można scharakteryzować jako spokojne zaan-

Osobowość i rozwój społeczny 419

gazowanie i przyjaźń. Kochankowie storgiczni cieszą się ze wspólnego wykonywania różnych
rzeczy, ale zwykle nie akcentują swego emocjonalnego zaangażowania.

Mitość maniakalna jest intensywna i obsesyjna. Wielu maniakalnych kochanków jest tak
silnie przytłoczonych przez myśli o partnerze, że pozostaje w stanie ciągłego lęku. Odczuwa statą
potrzebę podtrzymywania uczuć i uwagi przez partnerów, a także nieustannego rozpraszania
powstałych w nich wątpliwości co do ich wierności i zaangażowania.

Miłość agape. Agape jest również określeniem pochodzącym z języka greckiego, które
oznacza miłość altruistyczną. Kochający taką miłością głęboko troszczą się o swoich partnerów
i starają się w serdeczny, mity sposób zapewnić im dobre samopoczucie. Ten szlachetny sposób
kochania nie oczekuje niczego w zamian.

Miłość pragmatyczna. Termin ten pochodzi od greckiego słowa pragmatikos znaczącego
praktyczne i realistyczne. Ten typ miłości charakteryzuje rozsądek i logika. Pragmatyczni
kochankowie są realistami. Wchodzą w związek tylko z takim partnerem, który odpowiada im ze
względu na pochodzenie i warunki życiowe.

Lee był przekonany o istnieniu wielu możliwych kombinacji mitości. Na przykład przez
połączenie podstawowych i wtórnych stylów można mówić o miłości storgiczno-ludycznej,
ludyczno-erotycznej czy storgiczno-erotycznej. Chociaż u każdej osoby zwykle dominuje
jeden styl, to na ogół jesteśmy w stanie doświadczać każdego typu miłości. Odmienny
charakter stosunków między partnerami może na przykład wyznaczać różnice w stylach.

Badania sugerują, że kobiety są bardziej skłonne do pragmatycznego, maniakal-
nego i storgicznego kochania niż mężczyźni, którzy z kolei często demonstrują styl
erotyczny i ludyczny (Dion, 1985). Z badań można także wnioskować, że jednostki
zakochane ujawniają wyższy poziom miłości typu eros i agape niż jednostki niezako-
chane (Hendrick i Hendrick, 1988).

Inny, pobudzający do myślenia model mitości zaproponował Robert Sternberg
(1986,1988). Utrzymuje on, że miłość bazuje na trzech następujących komponentach:

namiętność (silna fizyczna atrakcyjność i pożądanie kogoś); intymność (uczucie
bliskości i koncentracja na dobrym samopoczuciu partnera) oraz decyzja/zobowiązanie
(uznanie faktu, że jest się zakochanym i gotowość do podtrzymania związku). Wzajemne
powiązania tych komponentów przedstawia za pomocą modelu trójkąta (patrz ryć. 9-3).

Podobnie jak model Lee, trójkąt miłości Sternberga pozwala nam zobaczyć, że trzy
komponenty mogą egzystować w różnych wzorcach i na różnych poziomach.

Lubienie
(wyłącznie intymności)

Romantyczna miłość
(intymność + namiętność)

Partnerska miłość
(intymność + zobowiązania)

Ryć. 9-3

Model mitości w kształ-
cie trójkąta

Zdaniem Roberta Stern-
berga miłość jest wyzna-
czana przez trzy skład-
niki: intymność, namięt-
ność i decyzja/zobowią-
zanie. Kombinacja tych
trzech komponentów
pozwala wyjaśnić pozy-
tywne emocje odczuwa-
ne wobec innych ludzi.

Zadurzenie
(wyłącznie namiętność)

Niedorzeczna miłość
(namiętność + zobowiązanie)

Pusta miłość
(wyłącznie zobowiązanie)

420 Rozdział 9. Wczesna dorostość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE

Jakie inne perspektywy
teoretyczne, poza opi-
sanymi modelami, mo-
głyby być użyte dla wy-
jaśnienia sposobu wy-
rażania i odbierania mi-
łości? Na przykład,
w jaki sposób teoretycy
społecznego uczenia
się mogliby badać
wpływ naśladownictwa
na te zachowania? Czy
myślisz, że pewną rolę
odgrywają tu wzmoc-
nienia? Czy do dawa-
nia i otrzymywania mi-
łości potrzebne są
określone zdolności
myślenia?

Uwzględniając rozmaite kombinacje namiętności, intymności oraz decyzji/zobowiązania,
Sternberg identyfikuje siedem form miłości:

� Lubienie: Intymność, ale bez zobowiązań czy namiętności.

� Zadurzenie: Namiętność bez zobowiązań czy intymności.

� Pusta miłość: Zobowiązanie bez namiętności czy intymności.

� Romantyczna miłość: Intymność i namiętność, ale bez zobowiązań.

� Niedorzeczna miłość: Zobowiązanie i namiętność, ale bez intymności.

� Partnerska mitość: Zobowiązanie i intymność, ale bez namiętności.

� Miłość doskonała: Zobowiązanie, intymność i namiętność.

W przekonaniu Sternberga opisane kombinacje miłości mogą wyjaśnić ró-
żne stosunki interpersonalne. Lubienie, na przykład, charakteryzuje przyjaźń,
a partnerska miłość jest powszechna w długotrwałych związkach. Pusta mi-
łość prawdopodobnie może być odniesiona do związków, które straciły sens
swego istnienia. Jedynie doskonała miłość reprezentuje idealną, pełną formę
miłości, obejmuje wszystkie trzy komponenty i jest najbardziej nagradzająca
spośród doświadczanych miłości.

Ogólne spojrzenie na modele miłości. Przedstawione koncepcje miłości są
potrzebne do zrozumienia złożoności tego uczucia oraz poznania różnic w doświad-
czaniu miłości. Na przykład teoria kołowa Reissa pokazuje, że stosunki miłości mogą
być rozpatrywane jako toczące się cyklicznie. Typologie zaproponowane przez Lee
i Sternberga ukazują, że miłość może przejawiać się w różnych uczuciach, myślach
i zachowaniach. Ponadto wykazują one, że w realnym życiu stosunki miłości rzadko
występują w postaci czystego stylu. Jest raczej odwrotnie, stosunki miłości są często
charakteryzowane przez interakcje wielu stylów. Analizując modele teoretycznie
i koncentrując się na problemie dojrzałości i intymności, możemy pomóc czytelnikowi
w zrozumieniu jego przyjaźni i miłości, a także przejawianych się przez niego stylów
relacji.

PRZEGLĄD

f Dojrzała dorosłość podnosi na wyższy poziom fizyczne i psychiczne
samopoczucie. Teoria dojrzałości Allporta zawiera siedem wymiarów
psychologicznych. , -^,

f Teorie osobowości dorosłych opracowali Erikson, Levinson i Gould.

f Intymne związki zakładają wzajemną wymianę doświadczeń, ale wymagają
też rozsądnego ujawniania siebie. Kształtowanie, podtrzymywanie i roz-
padanie się intymnego związku zwykle odzwierciedla różnice związane
z płcią.

f Miłość jest złożonym uczuciem i stanowi ważny aspekt intymnego związku.
Istnieje kilka teoretycznych modeli miłości, a wśród nich teorie opracowane
przez takich badaczy, jak Reiss, Lee i Sternberg.

450 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

zajęli się planowaniem swojej kariery zawodowej, i tak niczego dla siebie by nie znaleźli
(Henze, 1992; McLaughlin, 1992; Michelozzi, 1992).

W przeciwieństwie do Japonii i Europy, w Stanach Zjednoczonych decyzje
o rozpoczęciu kariery zawodowej są na dtugo odraczane przez studentów, a wielu nie
czyni tego w ogóle. Liczni absolwenci zachowują się tak, jak gdyby byli studentami
pierwszego roku i mieli dużo czasu na myślenie o pracy zawodowej. O swojej przyszłej
karierze potrafią mówić jedynie ogólnikowo, co można streścić w zdaniu: "Chcę
osiągnąć sukces" (Blotnick, 1984).

Wybór kariery zawodowej stwarza jednak nie tylko problemy. Poszukiwania
odnoszące się do kariery mogą być tym okresem, w którym ludzie lepiej poznają
i krytycznie oceniają siebie, analizują kim byli i do czego dążą. Jak podkreśla Betty
Michelozzi (1992), planowanie kariery zawodowej to również szukanie odpowiedzi na
pytanie, jak zamierzam spędzić najbliższe lata lub całe swoje życie.

Teorie rozwoju zawodowego

Co zmusza człowieka do robienia kariery w zarządzaniu biznesem lub w medycynie?
Co skłania absolwenta college'u do zdobywania specjalizacji w zakresie biologii morza
lub 25-latka, który nie ukończył high school, do podjęcia nauki w szkole o profilu
zawodowym i przygotowywania się do zawodu mechanika urządzeń automatycznych?
Wiele teorii próbuje wyjaśnić mechanizmy leżące u podstaw procesu wyboru zawodu
i kariery zawodowej. Aby zrozumieć, dlaczego młodzi ludzie wybierają dany rodzaj
pracy, należy zastanowić się nad ich predyspozycjami do określonych dziedzin pracy.
Przedstawione teorie nie są najnowsze, ale oparty się próbie czasu i są szeroko
omawiane w dostępnej literaturze.

Eli Ginzberg (1951) uważa, że wybór zawodu jest procesem składającym się
z trzech różniących się między sobą faz: fantazjowania (6-11 lat), niepewności
zainteresowań, dyskusji i rozważań (12-17 lat) oraz realizmu (powyżej 18. roku życia).
Faza realistyczna, szczególnie istotna w tym rozdziale, może być podzielona na trzy
okresy. W fazie eksploracji jednostka próbuje zdobywać doświadczenia potrzebne do
dokonania wyboru zawodu. Faza krystalizacji umożliwia jednostce krytyczne oszaco-
wanie wszystkich czynników wpływających na proces selekcji i ewentualne wyselekc-
jonowanie najbardziej interesującego obszaru, l ostatnia, faza konkretyzacji, pozwala
jednostce na dokonanie uważnego przeglądu propozycji w ramach danego obszaru
i ustalenie rodzaju specjalizacji.

Annę Roe (1956) sądzi, że o wyborze kariery decydują potrzeby oraz wczesne
doświadczenia rodzinne. Opracowała teorię, w której podkreśla znaczenie wczes-
nych kontaktów z rodzicami, relacji pomiędzy postawami i przekonaniami rodziców
a potrzebą satysfakcji oraz sposobu wychowania dziecka. Każdy z tych czynników
kształtuje w jednostce ogólną, szeroką orientację zawodową. Na przykład ciepły
i kochający dom sprzyja zainteresowaniu jednostki zawodami o charakterze społecz-
nym. Chłodny i odrzucający może motywować do unikania bliskich relacji społecz-
nych i poszukiwania zawodów, które nie są związane z bezpośrednimi kontaktami
z ludźmi. W zależności od doświadczanej sytuacji domowej kształtują się postawy,
zainteresowania i umiejętności, które ujawnią się w ogólnym kształcie dorosłego
życia, czyli w stosunkach interpersonalnych, emocjonalnych reakcjach, w działalno-
ści oraz w wyborze zawodu.

Donald Super (1951) twierdzi, że wybór zawodu jest spełnieniem koncepcji własnej
osoby. Gdy jednostki wyrażają preferencje zawodowe, to, zdaniem Supera, uwzględ-
niają w terminologii zawodów sposób, w jaki widzą siebie. Wybrany zawód pozwala
wprowadzić w czyn koncepcję własnej osoby (praca zawodowa umożliwia odgrywanie

Kariera 451

PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA

Selekcjonowanie dziedzin, w których możliwe jest zrobienie
kariery

Gdy osoba wchodzi w okres wczesnej -dorosłości, oczekuje się od niej
podjęcia pewnych zobowiązań co do dalszej kariery. Lata te mają być
wykorzystane na ukierunkowanie i zorganizowanie przez jednostkę swego życia.
Ale w jaki sposób dorośli mają rozpocząć wybór drogi zawodowej? Chociaż
precyzyjna odpowiedź na to pytanie nie jest możliwa, Robert Lock (1992)
twierdzi, że proces podejmowania decyzji o karierze może składać się z ośmiu
podstawowych etapów:

1. Świadomość i zobowiązanie. W początkowej fazie jednostka staje się
świadoma, że jeszcze nie podjęta decyzji o swojej przyszłej karierze i jest
gotowa do działań zmierzających do rozwiązania tego problemu.

2. Tworzenie alternatyw. W tej fazie opracowuje się różne cele, plany
i rodzaje działań. Ta część procesu przybliża różne możliwe potencjalne zawody
czy zajęcia.

3. Gromadzenie informacji. Obecnie jednostka gromadzi i studiuje szcze-
gółowe informacje na temat perspektyw zawodowych. Ważną częścią tej fazy
jest ustalenie, czy jej cechy osobowości są odpowiednie do wykonywania
określonego zawodu.

4. Badanie środowiska. W tym momencie ważne jest zbadanie środowisko-
wych czynników mogących wpłynąć na wybór kariery, a mianowicie społecznego.
ekonomicznego, politycznego i geograficznego.

5. Analiza własnej osoby. Ważne jest rzetelne rozpoznanie i ocena swoich
zainteresowań, osiągnięć, zdolności i wartości. Dokładna samowiedza jest
niezbędna w określaniu perspektyw zawodowych.

6. Podejmowanie decyzji. Tutaj cel kariery jest wyznaczany na podstawie
sądu na swój temat oraz poprzez właściwości planowanego zawodu. Ważne jest �;

uświadomienie sobie, że decyzja dotycząca kariery może ulec zmianie wówczas,
gdy pojawią się nowe informacje lub nowe perspektywy.

7. Wprowadzanie decyzji w czyn. Obecnie decyzja o karierze przekształca
się w działanie, w miarę tego, jak jednostka rozwija swą kampanię poszukiwania
pracy. Działania te mogą obejmować kształcenie się i trening, zdobywanie
doświadczenia w pracy lub kierowaniu nią.

8. Otrzymywanie sprzężenia zwrotnego. W fazie końcowej osoba dokonuje
oceny, czy jej decyzja dotycząca kariery sprawdza się w działaniu. Jeżeli
otrzymuje zbyt dużo negatywnych informacji zwrotnych, proces wyboru powraca
do fazy wyjściowej.

roli zgodnej z koncepcją własnej osoby) i daje możliwość zaspokojenia potrzeby
samorealizacji. -- -.' y-" w

Teoria rozwoju zawodowego Johna Hollanda (1966) bazuje na założeniu, że
zawody mogą być skategoryzowane za pomocą specyficznych typów osobowości lub
motywów. W ten sposób zostały wyodrębnione następujące zawody: realistyczne,
intelektualne, społeczne, konwencjonalne, przedsiębiorcze i artystyczne. W każdym
z typów zawodów Holland wyróżnił empiryczne cele, preferencje ról, działania
i koncepcję własnej osoby u kobiet i mężczyzn. Na przykład jednostka realistyczna

452 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

CIĄGŁY

CZY NIECIĄGŁY

ROZWÓJ

CZŁOWIEKA

Czy sądzisz, że teoria
Ginzberga odzwiercie-
dla model rozwoju nie-
ciągtego? Czy możesz
znaleźć podobieństwa
pomiędzy teorią Roe
a teorią psychoanality-
czną? Czy teoria Su-
pera zawiera pewne
aspekty humanizmu?
Czy teorie wyboru za-
wodu są podobne,czy
pozostają w kontraście
z rozwojem drogi ży-
ciowej?

preferuje działania fizyczne i techniczne, ceni typowo ekonomiczne wartości oraz
przywiązuje mniejszą wagę do wartości społecznych i estetycznych. Większość
ludzi spostrzega siebie jako praktycznych, konwencjonalnych, posłusznych i nie-
twórczych. Taka klasyfikacja, jak sądzi Holland, pomoże jednostce w rozpatrzeniu
całości osobowościowych wymiarów różnych zawodów w sposób systematyczny
i realistyczny. -^:S' ^"ft.:-..- �-� - .;^��:';^'<.:-;'";^^.�^�-.^;.&^�;� ';-' �

Powyższe teorie są użyteczne dla lepszego zrozumienia dynamiki wyboru kariery
zawodowej. Nie są one jednak bez wad. Nie uwzględniają przebiegu kariery zawodowej
grup mniejszościowych i kobiet. Koncentrują się raczej na życiu zawodowym młodych
ludzi, a nie na całościowym życiu zawodowym człowieka. Są także poddawane krytyce
za pominięcie ekonomicznych i społecznych warunków, w jakich żyje nowoczesne
społeczeństwo (Brooks, 1990).

Szukanie satysfakcji z pracy

Wielu dorosłym zależy na satysfakcji z pracy, pragną znaleźć pracę, która
jest znacząca, nagradzająca i stanowi wyzwanie. Aby to udowodnić, przyjrzyjmy
się grupie pracowników zmieniających pracę. Chociaż część pracowników jest
zmuszona do zmiany zawodu, jak na przykład starzejący się atleta lub tancerz,
inni jednakże zmieniają zawód, ponieważ dochodzą do wniosku, że dotychczasowe
zajęcie nie spełnia ich osobistych potrzeb i celów. Szacuje się, że w toku
życia zawodowego może wystąpić sześć lub siedem zmian rodzaju pracy (Calhoun
i Acocella, 1990).

Poza tym, że praca ma być znacząca i stanowić wyzwanie dla pracownika, również
inne czynniki mogą wyznaczać satysfakcję z pracy. Na czele listy znajdują się:

możliwość wniesienia osobistego wkładu, możliwość wypowiadania się i pewność, że
inni słuchają tego, a także zarobki. Inne równie ważne czynniki wiążą się z zapewnieniem
poczucia bezpieczeństwa, szansą awansu, jakością warunków pracy oraz statusem
i prestiżem danej pracy (Bloom, 1991; Bolles, 1992; James i James, 1992; Zunker,
1990).

Zmiany charakteru pracy i skłanianie się do wyboru pracy zapewniającej satysfakcję
są bardziej powszechne wśród młodych niż starszych dorosłych oraz większe wśród
tych, którzy ukończyli college. Mimo że absolwenci high school również pragną
znaczącej i ciekawej pracy, realistycznie oceniają swoje szansę na jej otrzymanie,
zdają sobie sprawę ze swego ograniczonego wykształcenia. Silniejsze nastawienie
ludzi młodszych na osiąganie satysfakcji z pacy można przypisać temu, że znajdują
się oni dopiero na początku swej zawodowej kariery i są na najniższym szczeblu tej
drabiny. Jednakże praca, którą faktycznie podejmują, często dostarcza im ograniczo-
nego zadowolenia (Carney i Wells, 1991; McLaughlin, 1992; Zunker, 1990).

Osiągnięcie satysfakcji zawodowej jest niezbędne dla kształtowania się dumy
z wykonywania swego zawodu oraz lojalności wobec pracodawcy. Satysfakcja ta
pozwala także na utrzymanie dobrego stanu zdrowia psychicznego i fizycznego,
wpływa również na stabilność stosunków w rodzinie (Campbell i Moen, 1992; Hughes,
Galinsky i Morris, 1992; Michaels i McCarty, 1992). Gdy pracownicy są zadowoleni,
lepiej spostrzegają siebie, czują się bardziej bezpieczni w pracy, utrzymują lepsze
kontakty ze współpracownikami. Ponadto zadowoleni pracownicy są mniej skłonni do
stresu zawodowego oraz rzadziej zapadają na choroby zawodowe (Allen, 1990; Carroll
i Miller, 1990; Hales, 1992; Insel i Roth, 1991). Korzyści płynące ze wzmacniającej
pozytywnie pracy ściśle łączą się z psychologicznym, społecznym i fizycznym
funkcjonowaniem człowieka. Stanowi to kolejny dowód dla głównego problemu
niniejszej książki, a mianowicie, że rozwój w jednej sferze wpływa na rozwój w innych
sferach.

Przegląd rozdziału 453

( Poza zadowoleniem, z pracą wiążą się jeszcze inne wartości. Wielu badaczy
zastanawia się, czy tradycyjne podejście do pracy i emocjonalny stosunek wo-
bec niej są ważniejsze niż włączenie zegara mierzącego czas pracy i otrzymywanie
wypłaty. Okazuje się, że zarobki są ważne, ale wyzwanie stawiane przez znaczącą

, pracę może mieć taką samą wartość lub nawet większą. Daniel Yankelovich
(1981) twierdzi, że dążenie do zdobycia satysfakcjonującej pracy jest odzwiercied-
leniem dużo szerszego zagadnienia, a mianowicie zmierzania młodych ludzi do
osobistego spełniania się w ruchliwym społeczeństwie, które często wywraca
wszystko na opak. Sądzi, że osiągnięcie osobistej satysfakcji jest obecnie znacznie

. częściej niż kiedykolwiek wcześniej stawianym przez nich celem. Współcześni młodzi
ludzie mniej obawiają się zagrożenia ekonomicznego niż miało to miejsce w prze-
szłości. Chcą interesującej i pełnej wyzwań pracy, ale często zakładają, że
pracodawca nie będzie mógł im tego zapewnić. Nie są też tak bezkrytycznie wierni
i oddani pracodawcy, jak bywało to w starszym pokoleniu, lecz bardziej nastawieni
na realizację własnych potrzeb i praw. Żaden wysoko postawiony autorytet nie
wywołuje w nich lęku, nie boją się dyscyplinarnych konsekwencji ani utraty pracy.
W rezultacie czują się na tyle wolni, że mogą wyrażać swoje niezadowolenie. Młodzi
ludzie pragną więcej wolności i konsekwentnie zabiegają o zagwarantowanie sobie

; możliwości swobodnego wyboru.

W obliczu narastania poziomu niezadowolenia z pracy wiele przedsiębiorstw
i kompanii organizuje warunki bardziej stymulujące pracowników. Przykładem tego są
elastyczniejsze plany pracy, popieranie osobistego wkładu zatrudnionej osoby oraz
wprowadzanie różnego typu zachęt. Program poprawy warunków pracy jest także
przejawem dążenia do uczynienia środowiska pracy zdrowszym i bardziej produktyw-
nym. Zmiany te mają na celu podniesienie satysfakcji z pracy, poprawę wzajemnych
stosunków pracowników oraz otwarcie na twórczość i kształcenie. Ponadto sprzyjają
kształtowaniu się u zatrudnionych osób przekonania, że stanowią ważną i wartościową
inwestycję dla przedsiębiorstwa (Brannon i Feist, 1992; Cranny, Smith i Stone, 1992;

Sharf, 1992; Smith, 1992).

PRZEGLĄD ROZDZIAŁU

1. Rozwój fizyczny i umysłowy

W trakcie wczesnej dorosłości fizyczny wzrost i rozwój w zasadzie się kończą.
W tym czasie ciało osiąga maksimum swych możliwości, przynajmniej w zakresie
układu mięśniowego i funkcjonowania wewnętrznych organów. Regularne ćwiczenie
i właściwe odżywianie są ważnym wyznacznikiem zdrowia w całym okresie dorosłości.
Pod wpływem regularnych ćwiczeń wzrasta sita mięśni i elastyczność stawów, podnosi
się efektywność działania płuc, co pomaga w ochronie przed stresem i związanymi ze
stresem chorobami. Z kolei zdrowa dieta zapewnia organizmowi środki odżywcze
niezbędne dla jego podtrzymania i regeneracji.

Umysłowe osiągnięcia w okresie wczesnej dorosłości mają charakter jakościowy
i ilościowy. Patrząc na zdolności umysłowe od strony jakościowej stwierdza się, że
młodzi dorośli wykraczają poza poziom operacji formalnych, stosując formy dialektycz-
nego myślenia. Ilościowe wymiary inteligencji najlepiej są mierzone w badaniach
longitudalnych. Trzy aspekty inteligencji okazują się stałe w okresie dorosłości:

inteligencja skrystalizowana, giętkość poznawcza i wizualizacja. Natomiast giętkość
wzrokowo-ruchowa wydaje się wraz z wiekiem obniżać. W tym rozdziale kładzie się
nacisk na sposoby efektywnego szacowania osiągnięć dorosłych w uczeniu się, bez
odwoływania się do wyników testów inteligencji.

454 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

2. Osobowość / rozwój społeczny ^

Wczesna dorosłość jest okresem podejmowania ważnych decyzji i dokładnego
planowania życia. Liczne zadania rozwojowe stojące przed dorosłym wiążą się
z osiąganiem dojrzałości, która jest definiowana jako stan zapewniający dobre
samopoczucie fizyczne i psychiczne. Przedstawiona koncepcja dojrzałości opracowana
przez Gordona Allporta nie jest najnowsza, niemniej okazuje się znacząca i dzisiaj.
Allport twierdzi, że na dojrzałość składa się siedem ważnych wymiarów: 1) zasięg ja;

2) ciepłe odnoszenie się do innych; 2) bezpieczeństwo emocjonalne; 4) realistyczna
percepcja; 5) dysponowanie kwalifikacjami i kompetencjami; 6) wiedza o sobie oraz
7) ustalenie jednolitej filozofii życia.

W części tej są dyskutowane także trzy, godne uwagi teorie osobowości.
Erik Erikson twierdzi, że wczesna dorosłość jest czasem rozwiązywania psy-
chospołecznego kryzysu znanego jako intymność lub samotność. Daniel Levinson
sądzi, że rozwój mężczyzn w tym czasie rozpoczyna się w okresie przejścia
do wczesnej dorosłości, kontynuowany jest po wejściu struktury życia we wczesną
dorosłość, po czym przechodzi przez okres przekroczenia 30. roku życia i osiąga
kulminacyjną strukturę życia we wczesnej dorosłości. Roger Gould, kładąc nacisk
na rozumienie, że dorośli muszą nauczyć się przezwyciężać nieracjonalne pojęcia
dziecięce i zależność od rodziców, proponuje trzy stadia: opuszczam świat
moich rodziców, nie jestem teraz niczyim dzieckiem; otwarty jestem na to, co
jest we mnie.

W intymnych relacjach zachodzi wzajemna wymiana doświadczeń dająca
w efekcie pogłębione rozumienie siebie i partnera. Intymność jest otwieraniem się,
czyli procesem, poprzez który jednostki pozwalają innym poznać siebie. Istnieją
liczne formy otwierania się - poprzez środki werbalne, język ciała, ton głosu oraz
przez działania. W kształtowaniu się, podtrzymywaniu i w rozpadzie intymnych
związków obserwuje się różnice związane z płcią. Miłość jest złożonym uczuciem
i stanowi podstawę intymnych związków. Istnieje wiele teoretycznych modeli miłości,
włącznie z teoriami zaproponowanymi przez takich badaczy, jak Reiss, Łee
i Sternberg.

3. Możliwości wyboru stylu życia

Oszacowano, że blisko 93% obywateli Stanów Zjednoczonych wstąpi w związek
małżeński w jakimś momencie swego życia. Statystyki umiejscawiają Stany Zjed-
noczone w światowej czołówce pod względem częstości zawierania małżeństw.
Jednakże obecnie wiele osób decyduje się na odraczanie małżeństwa. Podstawowym
motywem zawarcia związku małżeńskiego jest miłość, partnerstwo, konformizm,
usankcjonowanie seksu, zapewnienie dzieciom pełnych praw, poczucie gotowości
oraz prawne korzyści.

Wczesne lata małżeństwa to czas na adaptację i przystosowanie. Mówiąc ogólnie,
szczęśliwe małżeństwa charakteryzuje wzajemne zaspokajanie psychologicznych,
seksualnych i materialnych potrzeb. Większość ekspertów jest zgodna, że szczęście
małżeńskie jest determinowane przez ilość konstruktywnych interakcji między dwoma
partnerami oraz stosowanie przez nich umiejętności prawidłowego komunikowania się.

Rozwód jest kryzysem, który wywiera wpływ na całą rodzinę. Poświęciliśmy trochę
uwagi teorii rozwodu Paula Bohannona, szczególnie zaś rozwodowi emocjonalnemu,
prawnemu, ekonomicznemu, rodzicielskiemu, społecznemu oraz rozwodowi od zależ-
ności. Ponieważ rozwód może być źródłem licznych problemów u dzieci, wymagają
one miłości, zrozumienia oraz wsparcia ze strony rodziców i innych dorosłych.
Przystosowanie i adaptacja są także konieczne w związkach zrekonstruowanych,
a także u samotnych rodziców, samodzielnie prowadzących dom.

Terminy do zapamiętania 455

Ponieważ nie wszyscy ludzie wybierają tradycyjne formy matżeństwa, przeanalizo-
wano alternatywne style życia. Konkubinat, mimo że nie byt zbyt popularny do końca
lat 60., obecnie jest bardzo rozpowszechnionym stylem życia, podobnie jak samotne
życie. Homoseksualizm odnosi się do atrakcyjności seksualnej osób tej samej płci
oraz emocjonalnego przywiązania do nich. Odnośnie do dynamiki intymnych związków
gejów, lesbijek i partnerów heteroseksualnych, stwierdza się istnienie między nimi
większej liczby podobieństw niż różnic.

Ludzie decydują się na dzieci z wielu powodów. Wśród motywów przed-
stawionych w tej części wymieniono poszerzenie własnego ja, osobiste spełnienie,
osiągnięcie poczucia tożsamości pary, partnerstwo, poczucie zabezpieczenia na
okres starości oraz społeczny konformizm. W zakresie płodności wśród par występują
znaczące różnice. Powodami takiego zróżnicowania są między innymi wiek, dochody,
rasa, religia oraz rozliczne czynniki społeczne, ekonomiczne i kulturowe. Coraz
większa liczba par świadomie podejmuje decyzję o nieposiadaniu dzieci. Przy-
stosowując się do roli matki i ojca, dorośli napotykają wiele wyzwań, i w tej części
tekstu dokonano analizy różnych aspektów przystosowania i adaptacji nowoczesnych
rodziców.

4. Kariera

W okresie wczesnej dorosłości od większości jednostek oczekuje się wyboru
kariery zawodowej. Jednakże nacisk wywierany przez społeczeństwo oraz złożoność
współczesnego rynku pracy czynią proces wyboru kariery wyjątkowo trudnym. Planując
swoją karierę, młody człowiek może zetknąć się z tysiącami zawodów. Teorie
zawodowego wyboru opracowane przez takich badaczy, jak Ginzberg, Roe, Super
i Holland, pomagają lepiej zrozumieć, dlaczego wybieramy daną pracę.

W części tej przybliżamy też zagadnienie przystosowania dorosłych do rozpo-
czynającej się kariery, wraz z zadaniami rozwojowymi, które muszą być zrealizowane.
Zasadniczo, pracownicy muszą nauczyć się przestrzegania zarówno pisanych, jak
i niepisanych praw związanych z nową pacą i wykonywać swoje obowiązki sprawnie,
solidnie i odpowiedzialnie. Ważne jest też zadowalające przestawienie się z roli ucznia
na rolę pracownika. Celem stawianym przez pracowników w każdym wieku jest
osiągnięcie satysfakcji z wykonywanej pracy. Pracujący wydają się być bardziej
szczęśliwi, gdy praca niesie ze sobą wyzwanie, pozwala na wniesienie znaczącego
osobistego wkładu i wyzwala aktywność.

TERMINY DO ZAPAMIĘTANIA

biseksualność
dojrzałość

gej

giętkość poznawcza

giętkość wzrokowo-ruchowa

heteroseksualność

homoseksualizm

inteligencja skrystalizowana

intymne związki

intymność

intymność lub samotność

konkubinat

lesbijka

małżeństwo

miłość agape

miłość eros

miłość ludus

miłość maniakalna

miłość pragma

miłość storge

samotne życie

odkrywanie się

wizualizacja

wspólna opieka nad dzieckiem

456 Rozdział 9. Wczesna dorosłość

PROBLEMY DO PRZEMYŚLENIA

� Pomyśl, jakie negatywne postawy i zachowania mogą szkodzić zdrowiu i dobremu
samopoczuciu we wszystkich fazach dorosłości? Czy zetknąłeś się bezpośrednio
z którąś z nich? W jaki sposób negatywne postawy oraz zachowania mogą być
usunięte i zastąpione pozytywnymi i zdrowszymi przejawami stylu życia? Po
przemyśleniu powyższych problemów, podaj 10 zmian w stylu życia, które
pomogą ci w zwiększaniu fizycznej aktywności i w prawidłowym odżywianiu. Weź
pod uwagę, jak zamierzasz wprowadzać w czyn i podtrzymywać te zmiany
w trakcie twojej wczesnej, średniej i późnej dorosłości.

� Dojrzałość jest stanem, który przyczynia się do osiągnięcia dobrego samopo-
czucia fizycznego i psychicznego. Stosując kryteria dojrzałości Allporta,
- oceń na wszystkich siedmiu wymiarach siebie, bliskiego przyjaciela i kogoś,
kogo nie lubisz. Gdy wykonasz to, zanalizuj i osądź, czy twoje myśli
i uczucia wpływały na ocenę siebie i innych. Innymi słowy, czy oszacowałeś
właściwie lub czy twoje pozytywne i/lub negatywne odczucia rzutowały
na obiektywność opisów? Bazując na spostrzeżeniach dotyczących siebie,
może zapragniesz coś w sobie zmienić.

� Zastanawiasz się nad rozpoczęciem w najbliższej przyszłości życia ze swym
partnerem w konkubinacie, ale po przeczytaniu tego rozdziału jesteś bardziej
świadomy złożoności takiej sytuacji, włącznie z możliwością wystąpienia prawnych
i finansowych problemów po podjęciu decyzji o separacji. Zrób listę wszystkich
za i przeciw konkubinatowi, a także sposobów, za pomocą których moglibyście
zabezpieczyć swoje interesy. Dobrze byłoby przeprowadzić rozmowy z wieloma
parami żyjącymi w konkubinacie i skorzystać z ich doświadczeń.

� Jesteś rodzicem przedszkolaka i przygotowujesz się do powrotu do pracy
w pełnym wymiarze godzin za 2 miesiące. Badasz zakres i jakość opieki
dostępnych ci placówek opieki nad dzieckiem. Co uwzględnisz w analizie
jakości form opieki nad dzieckiem? W jaki sposób będziesz szacował różne,
dostępne rodzaje programu placówek? Stwórz listę potencjalnych pytań do
dyrektorów, nauczycieli i rodziców dzieci w placówce, którą odwiedzisz. Potem
zdecyduj, jak będziesz porównywał właściwe i niewłaściwe ośrodki opieki dla
dzieci.

� Powróć myślami do szkolnych lat i oceń programy preorientacji zawodowej oraz
doradztwa zawodowego, z którymi miałeś do czynienia. Czy uważasz,
że byty one wyczerpujące od strony informacyjnej i zastosowania? Podobne
pytania postaw swoim kolegom. Co było zaletą tych programów? Słabością?
Jakie elementy programowe powinny być, twoim zdaniem, zamieszczone
w szkolnym podręczniku preorientacji zawodowej? W której klasie powinien
rozpocząć się program preorientacji zawodowej? Jakim zmianom powinien
podlegać co roku?

ZALECANA LITERATURA

1. Ambert A. M. (1992). The effects of chiidren on parents. (Wptyw dzieci na rodziców).
New York: Haworth.

Znakomite opracowanie na temat, jak dzieci kształtują życie tych, którzy je
wychowują.

2. Blieszner R. i Adams R. (1992). Adultfriendship. {Przyjaźń dorosłych.} Newbury Park,
CA: Sagę.

Dobry przegląd badań nad przyjaźnią, zarówno nad procesami, jak i fazami
przyjaźni.

Zalecana literatura 457

3. Furstenberg F,E., Jr i Cherlin A.J, (1991). DMded families: Whathappens to chiidren
when parents part. (Rozdzielone rodziny: Co dzieje się z dziećmi, gdy rodzice
roztaczają się.) Cambridge, MA: Harvard Urwersity Press.

Przejrzyste i przemyślane spojrzenie na wptyw rozpadu małżeństwa na dzieci.

4. Michelozzi B.N. (1992). Coming alive from nine to five. (Życie od dziewiątej do piątej,
wyd. 4.) Pało Alto, CA: Mayfield.

Zawiera wiele informacji na temat kariery zawodowej oraz liczne ćwiczenia i testy
samoświadomości i samooceny.

5. Salthaouse T.A. (1991). Theoretical perspectives on cognitive aging. (Teoretyczne

podstawy poznawczego starzenia się.) Hillsdale, NJ: Eribaum.

Autor analizuje związane z wiekiem różnice w funckjonowaniu poznawczym.