PRZYRODNICZE ASPEKTY
ZAGOSPODAROWANIA
PRZESTRZENNEGO KRAJU 
PRZESA
ANKI I REKOMENDACJE
DLA KPZK
dr hab. Marek Degórski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
Polska Akademia Nauk
Warszawa
SPIS TREŚCI
1. WST
P......................................................................................................................................................... 43
2. POTENCJAA
PRZYRODNICZY POLSKI ................................................................................................. 43
2.1. Pokrywa glebowa .................................................................................................................................................. 43
2.1.1. Diagnoza stanu........................................................................................................................................... 43
2.1.2. Rekomendacje dla KPZK.......................................................................................................................... 45
2.2. Zasoby wodne ....................................................................................................................................................... 45
2.2.1. Diagnoza stanu........................................................................................................................................... 45
2.2.2. Rekomendacje ............................................................................................................................................ 47
2.3. Lasy......................................................................................................................................................................... 49
2.3.1. Diagnoza stanu........................................................................................................................................... 49
2.3.2. Rekomendacje ............................................................................................................................................ 50
2.4. Obszary cenne przyrodniczo objęte ochroną prawną ..................................................................................... 51
2.4.1. Diagnoza stanu........................................................................................................................................... 51
2.4.2. Rekomendacje ............................................................................................................................................ 54
2.5. Współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony środowiska..................................................................... 59
2.5.1. Diagnoza stanu........................................................................................................................................... 59
2.5.2. Rekomendacje ............................................................................................................................................ 60
2.6. Zagrożenia środowiska ........................................................................................................................................ 60
2.6.1. Diagnoza stanu........................................................................................................................................... 61
2.6.2. Rekomendacje ............................................................................................................................................ 62
LITERATURA ................................................................................................................................................. 63
 41 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
1. Wstęp
Wielofunkcyjność środowiska z punktu widzenia życia człowieka jest cechą, która spra-
wia, że współczesne wysokorozwinięte społeczeństwa zdają sobie sprawę z roli, jaką odgry-
wa potencjał środowiska w ludzkiej egzystencji na Ziemi. Rozwój cywilizacyjny powodował
i powoduje ciągłe ubożenie zasobów biotycznych i abiotycznych środowiska, pogarszanie się
jego właściwości oraz zmniejszanie się powierzchni biologicznie czynnej.
Problemy optymalnego wykorzystania zasobów środowiska przyrodniczego oraz ochrony
jego najcenniejszych fragmentów, obok problematyki społecznej i gospodarczej stanowią pod-
stawy planowania przestrzennego, rozwoju regionalnego i zagospodarowania terenu w pań-
stwach Unii Europejskiej, co wynika z przyjętej w krajach UE koncepcji zrównoważonego
rozwoju, jako podstawy tych działań. Środowisko traktowane jest jako komponent systemu
ekologiczno-społecznego, charakteryzujący się określoną wartością, zarówno w kontekście
ekonomicznym, jak i estetycznym czy też zdrowotnym. Wyrazem takiego postrzegania pro-
blemu, odnoszącego się do roli środowiska w życiu społecznym, są regulacje prawne, które
winny determinować działania dotyczące rozwoju przestrzennego, niezależnie od skali prowa-
dzonych prac. Uwarunkowania prawne mają zarówno charakter zewnętrzny, jak i są regulacja-
mi wewnętrznymi, bardzo często uwzględniającymi już regulacje prawa międzynarodowego.
Do najważniejszych prawnych regulacji zewnętrznych zaliczyć należy: Paneuropejską Strategię
Różnorodności Biologicznej i Krajobrazu (1995), Europejską Perspektywę Rozwoju Przestrzenne-
go (1999), Europejska Konwencję Krajobrazową (2000), Europejską Strategię Zrównoważonego
Rozwoju (2001). Podstawowe krajowe akty prawne regulujące wykorzystanie zasobów przy-
rodniczych w aspekcie zrównoważonego rozwoju dla potrzeb planowania przestrzennego, to
przede wszystkim Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z roku 1997, która w artykule 5 stano-
wi, iż  Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę środowiska kierując się zasadą zrównoważo-
nego rozwoju...... , jak również Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 20 czerwca 2001 roku,
Dz.U. 2001 r. Nr 62, poz. 627, Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. Dz.U.
z 2004 r. Nr 92, poz. 880 oraz II Polityki Ekologicznej Państwa zapewniająca bezpieczeństwo
ekologiczne obecnemu i przyszłym pokoleniom (2002).
Celem niniejszego opracowania jest diagnoza przestrzennego zróżnicowania potencja-
łu przyrodniczego kraju, ocena przestrzennej spójności sieci przyrodniczej oraz wskazanie
zagrożeń dla prawidłowego funkcjonowania systemu środowiska przyrodniczego, wynika-
jących z planowanych inwestycji. Następnie przedstawione zostaną rekomendacje dla Kon-
cepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, dotyczące rozwiązań istotnych dla optyma-
lizacji funkcjonowania systemu przyrodniczego.
2. Potencjał przyrodniczy Polski
2.1. Pokrywa glebowa
2.1.1. Diagnoza stanu
Gleby, z uwagi na swoją wielofunkcyjność w środowisku, należą do jednego z najważniej-
szych jego komponentów, decydujących między innymi o wielkości produkcji rolnej i leśnej.
 43 
tom IV
Marek Degórski
W Polsce, ogólna powierzchnia gleb pokryta lasami to blisko 29% pokrywy glebowej, 62%
jest użytkowane rolniczo, zaś blisko 5% to gleby znajdujące się na obszarach zurbanizo-
wanych i przemysłowych, często już bardzo silnie przekształconych, punktowo zanieczysz-
czonych lub też zasklepionych (w przypadku sieci drogowej i zabudowy). Wśród gruntów
ornych w naszym kraju dominują gleby średnich klas bonitacyjnych (IVa i IVb), zajmujące
odpowiednio 22,5% i 16,8%. Gleb bardzo dobrych (I i II klasy bonitacji) jest w Polsce tylko
0,5% i 3,2%, co stanowi duże ograniczenie w intensyfikacji produkcji rolnej. Pierwszy kom-
pleks pszenny bardzo dobry występuje w znaczącym procencie (powyżej 5%) tylko w wo-
jewództwie małopolskim, lubelskim i podkarpackim. W przypadku kompleksów użytków
zielonych bardzo dobrych i dobrych, największym ich udziałem charakteryzuje się woje-
wództwo pomorskie, wielkopolskie i podlaskie, co tworzy szansę na dalszą intensyfikację
hodowli w tych regionach kraju.
Czynnikiem negatywnym, ograniczającym wartość edaficzną gleb, jest ich potencjalne za-
grożenie erozją oraz zanieczyszczenie metalami ciężkimi. Potencjalnym zagrożeniem erozją
eoliczną (wietrzną) gleb użytkowanych rolniczo w skali kraju objętych jest 86,3 tys. km2, czyli
27,6% ogólnej powierzchni użytków rolnych, a 10,3% średnim i silnym stopniem zagroże-
nia (Ochrona Środowiska 2006). Województwami o największym udziale użytków rolnych
objętych potencjalną erozją eoliczną są: łódzkie (45,7%), podlaskie (42%), świętokrzyskie
(37,1%), lubelskie (35,5%), kujawsko-pomorskie (34,3%) i mazowieckie (33,0%); o najniż-
szym zaś: lubuskie (4,8%), podkarpackie (12,5%) i pomorskie (13,9%). Równie wysokie jest
potencjalne zagrożenie gruntów rolnych i leśnych powierzchniową erozją wodną. W sumie
na obszarze Polski objętych jest tym zjawiskiem 89,1 tys. km2, co stanowi 28,5% ogólnej po-
wierzchni gruntów rolnych i leśnych, a 14,7% średnim i silnym stopniem zagrożenia (Ochro-
na Środowiska 2006). Największy udział gruntów zagrożonych potencjalną powierzchniową
erozją wodną w ogólnym areale użytków rolnych i leśnych mają województwa: małopolskie
(56,6%), świętokrzyskie (41,7%), pomorskie (41%) i śląskie (40,7%), najmniejszy zaś opol-
skie (12,3%), mazowieckie (15%) i wielkopolskie (16,8%). Inaczej przestrzennie kształtuje
się zagrożenie gruntów rolnych i leśnych wodną erozją wąwozową. W skali kraju zjawiskiem
tym zagrożonych jest około 54,7 tys. km2, co stanowi 17,5% powierzchni gruntów rolnych
i leśnych (Degórski 2004).
Bardzo istotnym czynnikiem ograniczającym wartość produkcyjną gleb Polski jest ich
nadmierna kwasowość, spowodowana bardzo dużym udziałem gleb wykształconych w lek-
kim materiale geologicznym, naturalnie charakteryzujących się niskim pH. Dodatkowo, po
roku 1989, w wyniku zmniejszania się areału podlegającego uprawie (odłogowanie i ugoro-
wanie) oraz zmniejszonej alimentacji do gleby nawozów zawierającymi wapń, w wielu regio-
nach kraju proces ten uległ nasileniu.
Gleba jest też rezerwuarem akumulującym przemysłowe, komunalne i komunikacyjne za-
nieczyszczenia zawarte w powietrzu, które wraz z opadami atmosferycznymi przedostają się
do niej. Do gleby przenikają także liczne substancje, wytwarzające się w odpadach, najczę-
ściej w postaci kwasów wpływających na obniżanie się odczynu gleby, czyli ich zakwaszanie,
szczególnie w glebach ubogich w wapń (ok. 75% gleb Polski).
Atutem pokrywy glebowej naszego kraju jest jednak jej bardzo dobry stan sanitarny. Za-
wartość w glebach podstawowych metali ciężkich (ołowiu, cynku, miedzi, niklu i kadmu)
jest znikoma, co sprawia, że około 98% powierzchni użytków rolnych klasyfikuje się w grupie
zanieczyszczenia 0 lub 1 i stan ten ulega stałej poprawie. Gleby w IV i V stopniu zanieczysz-
 44 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
czenia metalami ciężkimi występują punktowo tylko w kilku województwach (Ochrona Śro-
dowiska 2006). Należą do nich:
 w przypadku ołowiu  małopolskie i śląskie;
 w przypadku cynku  małopolskie i śląskie;
 w przypadku miedzi  dolnośląskie, lubelskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, po-
morskie, warmińsko-mazurskie;
 w przypadku niklu  małopolskie, podkarpackie, śląskie;
 w przypadku kadmu  małopolskie, mazowieckie, opolskie, śląskie, świętokrzyskie.
2.1.2. Rekomendacje dla KPZK
Z uwagi na małe zanieczyszczenie gleb Polski, należy minimalizować budowę dużych
obiektów przemysłowych, emitujących duże ładunki zanieczyszczeń, szczególnie w regio-
nach o najwyższej jakości gleb dla rozwoju rolnictwa lub w obszarach o dużej gęstości zalud-
nienia. Dotyczy to takich zakładów jak elektrownie i elektrociepłownie, których produkcja
bazuje na węglu kamiennym albo brunatnym, huty metali kolorowych lub też kombinaty
produkujące materiały budowlane i ceramikę budowlaną. Poza emisją tlenku węgla, tlenków
azotu i dwutlenku siarki, następuje również w technologicznych procesach wymienionych
branż emisja metali ciężkich i innych toksycznych pierwiastków śladowych. Niektóre z nich,
jak na przykład arsen i antymon, charakteryzują się łatwą migracją w środowisku i bioaku-
mulacją. Ich nagromadzenie w glebie może być przyczyną powstawania nowotworów układu
oddechowego i skóry, a także zmian nowotworowych narządów wewnętrznych (Semczuk
2002). W Polsce największe zawartości arsenu i antymonu posiada węgiel kamienny z Lubel-
skiego Zagłębia Węglowego (Bojakowska 2007).
Podobnie jest w przypadku inwestycji związanych z produkcją materiałów budowlanych,
szczególnie z materiałów ilastych (występujących z środkowej i północnej części kraju), któ-
re w porównaniu z surowcami węglanowymi zawierają do kilkunastu razy więcej arsenu,
antymonu, kadmu, rtęci, itd. (Bojakowska i inni 2007). Wskazane jest zatem preferowanie
w planach zagospodarowania przestrzeni małych obiektów, co pozwoli uniknąć powstawania
nowych punktowych miejsc silnie zanieczyszczonych gleb.
Z uwagi na przyjętą przez Komisję Europejską 22.09.2006 r., a ratyfikowaną przez Rząd
Polski 27.10.2006 r. Strategię Ochrony Gleb, w KPZK powinna być podkreślona konieczność
ochrony jakości pokrywy glebowej w kontekście planowanych inwestycji. Zgodnie z przy-
jętym dokumentem, wszystkie działania związane z zagospodarowaniem muszą niwelować
podstawowe zagrożenia dla jakości gleb: (1) erozję, (2) ubytek materii organicznej, (3) zanie-
czyszczenie, (4) zasolenie, (5) zagęszczenie, (6) utratę bioróżnorodności poprzez zajmowanie
gleb na cele inwestycyjne, (7) osuwiska, (8) zagrożenie powodziami.
2.2. Zasoby wodne
2.2.1. Diagnoza stanu
Komponentem środowiska przyrodniczego bardzo istotnym w prawidłowym funkcjo-
nowaniu środowiska, zarówno pod względem przyrodniczym, społecznym, jak gospodar-
czym, jest woda. Stanowisko takie znalazło wyraz w Ramowej Dyrektywie Wodnej Komisji
Europejskiej, w której określa się możliwości racjonalnego wykorzystania zasobów wody
 45 
tom IV
Marek Degórski
i ochrony ekosystemów wodnych. Również w Polsce Prawo Wodne (Dz.U. Nr 115 z dnia 18
lipca 2001 roku), definiując gospodarkę wodną, wskazuje na potrzebę jej optymalizowania,
co wynika bezpośrednio z bardzo małych zasobów wodnych naszego kraju. W przypadku
zmian klimatycznych i wzrostu średniej rocznej temperatury powietrza o kolejny 1 stopień
Celsjusza, brak wody w niektórych regionach kraju może stać się barierą ich przestrzennego,
gospodarczego i społecznego rozwoju.
Podstawowym problemem gospodarki wodnej w naszym kraju są zatem bardzo małe
zasoby wody, zarówno wód powierzchniowych, jak i podziemnych. Zasoby wód podziem-
nych, których objętość eksploatacyjną szacuje się na 16500,1 hm3, w bardzo dużym procen-
cie (35%) stanowią zapasy zalegające w głębokich warstwach geologicznych. Zasoby wód
powierzchniowych, określane jako średni odpływ w czasie jednego roku, wahały się w latach
1991-2004 w przedziale 39,4-70,4 km3 rocznie (Ochrona Środowiska 2006). Średni zapas wód
powierzchniowych kształtował się zatem na poziomie 54,2 km3 na rok, co w przeliczeniu na
jednego mieszkańca daje średnio tylko 1390 m3/rok. W porównaniu z wartością średnią dla
państw europejskich (4560 m3/rok) zapasy te są ponad trzykrotnie mniejsze. Dodatkowo,
bardzo mała pojemność sztucznych zbiorników wodnych (3,8 km3), czyli stanowiąca około
7% średniego rocznego odpływu, przy dużej zmienności zasobów wód powierzchniowych
w czasie roku oraz wielolecia, utrudnia racjonalne gospodarowanie wodą.
Niezależnie od bardzo małych zasobów wodnych, w Polsce występują powodzie, których
przyczyn należy szukać w błędach, jakie zostały popełnione w zagospodarowaniu przestrzen-
nym kraju. Wynikają one przede wszystkim z pięciu przesłanek:
 niewystarczającej pojemności zbiorników wodnych, głównie w dorzeczu górnej Wisły
oraz Odry, do zatrzymywania fali powodziowych;
 złego stanu technicznego wałów przeciwpowodziowych, który uległ dalszemu pogor-
szeniu w wyniku występujących w ostatnich latach powodzi;
 niewłaściwego sposobu użytkowania terenów zagrożonych powodzią w dolinach rzek,
hamujących przepływ fali powodziowej i odpływ wody z terenów zalanych;
 obniżeniu naturalnej retencyjności zlewni wskutek wylesień, powiększania się tere-
nów zainwestowanych, itd.;
 niewłaściwego sposobu zagospodarowania obszarów dolinnych, często z wprowadzo-
ną zabudową na tereny zagrożone.
Kolejnym problemem związanym z utrudnionym wykorzystaniem wód powierzchnio-
wych do celów konsumpcyjnych i przemysłowych jest ich zły stan sanitarny. Szczególnie
dotyczy to powierzchniowych wód płynących, charakteryzujących się znacznym zanie-
czyszczeniem, chociaż należy podkreślić tendencje zmniejszania się udziału wód nadmier-
nie zanieczyszczonych w całkowitej długości kontrolowanych odcinków rzek. Według GUS
(Ochrona Środowiska 2006) do roku 2005 zaobserwowano poprawę jakości wód nie tylko
w dłuższym horyzoncie czasowym, ale nawet w porównaniu do ostatnich 3-4 lat. Wpływ
na poprawę stanu sanitarnego wód powierzchniowych mają prowadzone w ostatnich latach
inwestycje związane z budową sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, głównie jednak
na obszarach miast. Liczba oczyszczalni obsługujących miasta wzrosła w latach 1990-2004
z 566 do 955. W tym okresie wybudowano 344 oczyszczalnie o wysokiej skuteczności oczysz-
czania ścieków (czyli z podwyższonym usuwaniem biogenów) jakich w roku 1990 Polska
nie posiadała. Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja z rozwojem sieci kanalizacyjnej i bu-
 46 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
dową oczyszczalni ścieków na obszarach wiejskich, gdzie z oczyszczalni ścieków korzysta
tylko 16,5% mieszkańców (w miastach  84,2%). Najmniejszy udział mieszkańców obsługi-
wanych przez oczyszczalnie ścieków występuje w środkowo-wschodniej części kraju. Zgod-
nie z Dyrektywą 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 23.10.2000 roku
i przyjętej na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z 11 lutego 2004 roku (Dz.U.
32.284) 5-stopniowej oceny jakości wód powierzchniowych i podziemnych, ocena wykonana
w roku 2005 w Polsce wykazała, iż na 1360 punktów pomiarowych I klasę wód stwierdzono
w 1 punkcie, klasę II stwierdzono w 27 punktach, zaś w klasie III i IV odpowiednio 522 i 560
punktów. W klasie V zaklasyfikowano 250 prób.
Wody w polskich jeziorach również charakteryzują się złą jakością. W roku 2005 na
117 badanych jezior, poza klasą sklasyfikowano 23,1% monitorowanych obiektów, czyli 4,7%
objętości badanych wód jeziornych (Ochrona Środowiska 2006). Najgorsze wskaz
niki osią-
gnęło województwo mazowieckie, gdzie 50% jezior miało wody poza klasami, zaś w I klasie
czystości wody nie sklasyfikowano żadnego jeziora. Najlepszą jakość wód stwierdzono zaś
w jeziorach województwa zachodniopomorskiego, w którym tylko 6,5% badanych jezior
miało wody poza klasami.
Najlepszą jakością wśród zasobów wodnych Polski charakteryzują się wody podziemne,
zarówno gruntowe, jak i wgłębne. W roku 2005 w klasie I (najwyższej jakości) sklasyfiko-
wano 60,9% wszystkich wód, zaś w klasie III  23,8%. Najwyższe wskaz
niki jakościowe uzy-
skała woda z pokładów kredowych  71,5% wód w I klasie i 15,7% w klasie III (Ochrona
Środowiska 2006). Dla wielu aglomeracji, w tym warszawskiej, stanowią one jedyną rezerwę
wody dobrej jakości. Zasobność wód podziemnych w Polsce maleje wraz z narastaniem wie-
ku warstw skalnych. Skały wieku czwarto- i trzeciorzędowego charakteryzują się najwięk-
szą zasobnością  76% zasobów eksploatacyjnych, które wynoszą 12,5 km3. Skały starsze niż
triasowe zawierają tylko znikome ich ilości (ok. 6% zasobów eksploatacyjnych). Z uwagi na
pozyskanie wód podziemnych ogromne znaczenia mają tzw. Główne Zbiorniki Wód Pod-
ziemnych, których jest 160 na obszarze kraju, a ich zasoby eksploatacyjne wynoszą 7,35 km3.
Stopień ich wykorzystania i zagospodarowania jest różny. Największą eksploatacją charak-
teryzują się złoża niecek artezyjskich, jak np. warszawskiej. Obszary GZWP, z uwagi na ich
eksploatację dla celów konsumpcyjnych i przemysłowych, wymagają szczególnej ochrony
 podobnie jak złoża wód leczniczych i termalnych, których mamy w kraju 68, z czego na
województwo małopolskie przypada 29, zaś na dolnośląskie  12.
2.2.2. Rekomendacje
Występujące anomalie pogodowe i związane z nimi zjawiska posuchy, suszy czy powo-
dzi wymagają poprawy systemu retencji w kraju, opartego między innymi o małą retencję,
tak powszechną na obszarach wiejskich innych krajów Unii Europejskiej. Spełnia ona dwie
podstawowe funkcje w aspekcie regulacji przepływów: ochronną przed powodziami oraz
niwelującą deficyt wody w okresach suszy. Poza tym, zbiorniki retencyjne pozwalają również
na rozwój energetyki opartej o niekonwencjonalne z
ródła energii i kreowanie funkcji tury-
stycznej wokół zbiorników.
W celu redukcji zagrożenia powodziami konieczne jest uporządkowanie gospodarki prze-
strzennej na obszarach zagrożonych, jak i budowanie polderów oraz nowych zbiorników
retencyjnych. W roku 2000 Sejm RP uchwalił wieloletni program ochrony przed powo-
dzią doliny i dorzecza Odry, zakładający kompleksowy rozwój całego regionu, pod nazwą
 47 
tom IV
Marek Degórski
Program dla Odry 2006. Natomiast w przypadku dorzecza Wisły zagrożenie powodziowe
zmniejszyć powinien obecnie budowany zbiornik wodny Świnna Poręba na Skawie o po-
jemności 161 mln m3 oraz inne projektowane zbiorniki w górnej części dorzecza. Bardzo
istotną sprawą pozostaje problem zagospodarowania środkowej i dolnej Wisły. Z uwagi na
zagrożenie erozją wgłębną stopnia wodnego we Włocławku, planowana jest budowa zapory
w Nieszawie. Jednak ze względu na wybitne w skali całej Europy walory przyrodnicze doli-
ny Wisły, jakiekolwiek dalsze prace planistyczne dotyczące tej rzeki wymagają bardzo wni-
kliwych badań naukowych oraz konsultacji społecznych. Obecnie odchodzi się na świecie
od budowania zapór wodnych w dolnych odcinkach rzek, jako że ich funkcja energetyczna
oraz ochrony przeciwpowodziowej jest bardzo mała, zaś koszty eksploatacji bardzo wyso-
kie. Z uwagi na aspekty przyrodnicze doliny dolnej Wisły, kontynuacja budowy dalszych
stopni wodnych jest niewskazana. Dolina jest obszarem specjalnej ochrony ptaków, stanowi
korytarz ekologiczny o znaczeniu ponadregionalnym, a przede wszystkim stanowi niepo-
wtarzalny i unikalny w skali Unii Europejskiej obszar krajobrazu wielkodolinnego. Budowa
stopnia wodnego w Nieszawie, jak i kolejnych zapór spowodowałoby zatopienie wielu łach
oraz ostrowów, które stanowią obszary siedliskowe fauny, a także są elementami krajobrazu
dolin dużych rzek. W wyniku podpiętrzenia wód Wisły nastąpiłyby podtopienia łąk i ule-
głyby zaburzeniu ekosystemy łęgów nadrzecznych, jak i łąk. Utracilibyśmy jeden z ostatnich
dolinnych krajobrazów naturalnych.
W kontekście odejścia od koncepcji kaskadyzacji doliny dolnej Wisły otwarty zostaje
problem funkcjonowania stopnia wodnego we Włocławku, który stwarza duże zagrożenie
ekologiczne. Zaprojektowany do współpracy z kolejnymi stopniami, od 30 lat pracuje sa-
modzielnie i efektem tego jest znaczna erozja wgłębna koryta Wisły (dochodząca do 3 m)
oraz zmiana dróg filtracji wody (Babiński 2002). Są to wystarczające przesłanki wskazują-
ce na możliwość wystąpienia katastrofy budowlanej, która spowoduje uruchomienie silnie
zanieczyszczonych osadów. W przypadku wystąpienia takiej katastrofy skutki ekologiczne
byłyby ogromne, nie tylko na odcinku rzeki poniżej stopnia wodnego, ale również dla Mo-
rza Bałtyckiego. Dlatego też w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku
2033, powinny znalez
ć się wskazania rozwiązujące ten problem, idące w kierunku poprawy
funkcjonowania i zabezpieczenia technicznego stopnia wodnego we Włocławku. Rozebra-
nie stopnia wodnego we Włocławku spowodowałoby również olbrzymią klęskę ekologiczną
w rzece, jak i w Bałtyku. Akumulowane przez blisko 40 lat osady, zawierające wiele związ-
ków chemicznych będących pochodną ścieków komunalnych i poprzemysłowych, w tym
związanych z flotacyjnym pozyskiwaniem siarki w Tarnobrzeskim Okręgu Przemysłowym,
rafinacją ropy naftowej w Płocku, itd., spowodowałyby klęskę ekologiczną w ekosystemach
wodnych na dziesiątki lat.
Odnośnie retencji wód, która jest nieodzowna dla poprawy bilansu hydrologicznego Pol-
ski, w KPZK należy wskazać na wypracowanie kompleksowo ujętego w jednym programie
krajowym systemu, opartego o małą retencję i budowę polderów w górnych odcinkach rzek.
Brak spójności programowej tworzy zagrożenia dla środowiska, następują coraz częstsze duże
powodzie, a po spływie wód do Bałtyku, często posuchy i susze. Zjawiska te są niekorzystne
z punktu widzenia funkcjonowania ekosystemów, jak i wpływają na pogarszanie się warun-
ków życia społeczeństwa. Trzeba jednak pamiętać, że każda inwestycja związana z budową
systemu małej retencji jest ingerencją człowieka w system przyrodniczy, szczególnie w obsza-
rach górskich, które jak Karpaty stanowią europejski korytarz ekologiczny. W KPZK należy
 48 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
podkreślić konieczność wynikającą z mocy prawa wykonywania ocen oddziaływania na śro-
dowisko i wielowariantowości propozycji lokalizacyjnych małych zbiorników retencyjnych
i polderów, jako składowych systemu małej retencji. Alternatywne rozwiązania systemów
małej retencji wodnej, bazującej tylko na sieci polderów przeciwpowodziowych, jest roz-
wiązaniem bardzo korzystnym z punktu widzenia przyrodniczego, gdyż nie niszczy struktur
przyrodniczych, natomiast może okazać się niewystarczającym dla rozwoju gospodarczego
kraju, szczególnie przy zakładanym w XXI wieku wzroście temperatur i spadku (lub w naj-
lepszym przypadku utrzymujących się tych samych) rocznych sum opadów. Wzrost ewapo-
racji i transpiracji jeszcze bardziej pogorszy bilans hydrologiczny kraju.
Kolejnym problemem o aspekcie przyrodniczym, związanym z regulacją rzek i systemów
melioracyjnych, jest podtrzymywanie i ochrona ekosystemów wodnych, stanowiących głów-
nie o różnorodności biologicznej geoekosystemów dolinnych. W ramach regulacji wynika-
jących z Ramowej Dyrektyw Wodnej (2003) Polska jest zobowiązana do ochrony siedlisk
i gatunków bezpośrednio uzależnionych od wody. W Polsce obszary te to około 2 mln ha sie-
dlisk hydrogenicznych (mokradeł) w dolinach rzecznych, wyposażonych w urządzenia me-
lioracyjne (głównie odwadniające) lub obszarach wokół niewłaściwie uregulowanych małych
cieków. Szczególnie jest to istotne, gdy użytki rolne i związane z nimi systemy melioracyjne
znajdują się w granicach obszarów chronionych (np. parków narodowych czy obszarów NA-
TURA 2000). W KPZK należy zwrócić uwagę na ochronę takich obszarów i wyłączanie ich
z obszarów inwestycyjnych.
W KPZK winny się znalez
ć ostateczne rozstrzygnięcia dotyczące problemu małych cie-
ków i rowów wykorzystywanych do celów melioracyjnych, które w wyniku ich zaniedbania
gospodarczego bardzo często stają się cennymi obiektami o wysokich walorach ekologicz-
nych (Mioduszewski 2004). Z drugiej zaś strony, z uwagi na ich znaczenie hydrotechniczne
wymagają renowacji i usprawnienia w funkcjonowaniu. Uregulowanie tego problemu doty-
czy blisko 270 tys. km cieków i rowów na obszarach wiejskich i jest potencjalnie kolejnym
punktem konfliktów przestrzennych.
2.3. Lasy
2.3.1. Diagnoza stanu
Lasy, z uwagi na ich funkcję gospodarczą, sanitarną i turystyczną należą również do bardzo
ważnych zasobów przyrodniczych kraju. W Polsce zajmują blisko 28,8% powierzchni kraju, zaś
według Raportu o stanie lasów w Polsce (2004) w ich strukturze dominują bory, występujące
na 60,6% powierzchni leśnej. Bogatsze siedliska lasów mieszanych i liściastych zajmują 39,4%,
w tym wilgotne łęgi i olsy, czyli siedliska semihydrogeniczne stanowią 3,9% powierzchni le-
śnych. W składzie gatunkowym polskich lasów dominują gatunki iglaste (76,8% powierzchni
lasów i 78,3% ich miąższości), głównie sosna (łącznie z modrzewiem zajmująca 68,4% po-
wierzchni). W strukturze wiekowej lasu dominują drzewostany II (21 40 lat) i III (41 60 lat)
klasy wieku, zajmujące odpowiednio 23,8% i 22,5% powierzchni. Największy udział w wielko-
ściach zasobów drzewnych mają łącznie drzewostany w wieku 41 60 i 61 80 lat. W roku 2005
szacunkowe zasoby drewna w lasach wynosiły 1694 mln m3 (Ochrona Środowiska 2006).
Bardzo negatywnym zjawiskiem w przypadku polskich lasów jest nadal zły stan zdrowot-
ności części zasobów leśnych oraz dominacja monokultur sosnowych. Według monitoringu
 49 
tom IV
Marek Degórski
stanu zdrowotności lasów prowadzonych w Europie (Forest Condition... 2000), w zestawie-
niu dotyczącym wszystkich gatunków drzew, silniejsze uszkodzenia drzewostanów mają
tylko cztery państwa: Włochy, Bułgaria, Czechy i Ukraina. Niemniej jednak zaobserwowa-
no w ostatnich latach znaczącą poprawę stanu zdrowotności polskich lasów. Udział drzew
uszkodzonych, będących w klasach defoliacji od 2 do 4, w całkowitym drzewostanie zmniej-
szył się z 52,6% w roku 1995 do 30,6% w roku 2004. W ostatnich latach zarysowała się rów-
nież tendencja do zmniejszania dysproporcji pomiędzy stanem zdrowotnym lasów północ-
nej i południowej Polski, powodowana poprawą zdrowotności lasów w południowej części
naszego kraju (Wawrzyniak i Małachowska 2004). Niemniej jednak, najgorsze wskaz
niki de-
foliacji (o wartości powyżej 3) określane są nadal w województwach śląskim i małopolskim,
zaś w przedziale 2,62 3,04 w województwie podkarpackim (szczególnie w powiatach byłego
województwa krośnieńskiego), lubelskim, łódzkim, kujawsko-pomorskim i mazowieckim.
Najlepszą zdrowotnością charakteryzują się drzewostany województwa podlaskiego, zachod-
niopomorskiego, pomorskiego i lubuskiego (Raport o stanie lasów... 2004).
2.3.2. Rekomendacje
Polska należy do państw o średnim udziale lasów w ogólnej powierzchni kraju. Z uwagi
na średnią i niską jakość gleb, rezerwy terenów dla potencjalnych nasadzeń lasu są duże, co
znajduje odzwierciedlenie w planowanych zalesieniach do roku 2020. KPZK powinna jednak
wskazać główne kierunki nasadzeń lasów. Szczególnie istotne są one w obszarach o najniższej
lesistości kraju (centralna część Polski), gdzie pełnić będą rolę ogniw tworzących spójną sieć
ekologiczną kraju. Obecnie sieć ta jest niespójna, właśnie poprzez mały udział kompleksów
leśnych w strukturze użytkowania ziemi. Niecelowym jest zaś prowadzenie dolesień w obsza-
rach, charakteryzujących się dużym udziałem lasów w strukturze użytkowania ziemi. Zwięk-
szanie lesistości takich obszarów może ograniczać ich przestrzeń inwestycyjną. Dotyczy to
przede wszystkim zachodnich województw kraju, a szczególnie województwa lubuskiego.
Istotne są nasadzenia leśne słabych gruntów na obszarach aglomeracji miejskich, gdzie
lasy spełniają również funkcje społeczne, stanowiąc filtr zanieczyszczeń miejskich, produ-
kują tlen, spełniają również funkcję rekreacyjną. Należałoby zatem wskazać jako obszary
potencjalnych zalesień: obszar metropolitarny Warszawy, Poznania, Wrocławia, Katowic
i Gdańska.
W celu poprawienia struktury krajobrazu, przeciwdziałania erozji eolicznej gleb, zwięk-
szenia retencji wodnej oraz zwiększenia spójności systemu przyrodniczego należy zwrócić
uwagę na potrzebę wprowadzania zadrzewień i zakrzewień śródpolnych, szczególnie w tere-
nach obecnie bezleśnych.
 50 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
Rys. 1. Stan sanitarny polskich lasów w roku 2003 (z
ródło: Wawrzyniak, Małachowska 2004).
2.4. Obszary cenne przyrodniczo objęte ochroną prawną
2.4.1. Diagnoza stanu
Polska charakteryzuje się znaczną różnorodnością przyrodniczą, zarówno w kontekście
komponentów abiotycznych (georóżnorodność) i biotycznych (bioróżnorodność), szczegól-
nie w zakresie biocenoz leśnych. W naszym kraju występuje około 10 tys. gatunków glonów,
4 tys. gatunków grzybów, 1,5 tys. gatunków porostów, 0,7 tys. gatunków mchów oraz ponad
2,3 tys. gatunków roślin naczyniowych. Fauna bezkręgowców liczy około 33 tys. gatunków,
a kręgowców blisko 0,6 tys. Świat ptaków to 418 gatunków. Świat ssaków stanowią 84 gatun-
ki. Ponadto w Polsce występuje 48 gatunków ryb, 9 gatunków gadów i 18 gatunków płazów
(Ochrona Środowiska 2006). Kraj nasz posiada również znaczne zróżnicowanie krajobrazu,
zarówno w kontekście jego typów, jak i form użytkowania oraz przekształcenia. Najcenniej-
sze pod względem przyrodniczym obszary objęte są ochrona prawną, a chronione obiekty
tworzą krajowy system obszarów chronionych (KSOCH), obejmujący parki narodowe, re-
zerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. (Ustawa o ochronie
przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, Dz.U. Nr 92.880).
Jakkolwiek trzeba podkreślić, że zgodnie ze wspomniana ustawą, nie funkcjonuje obecnie
definicja, lecz jedynie zdefiniowane są formy ochrony prawnej, co może mieć w przyszło-
 51 
tom IV
Marek Degórski
ści negatywny wpływ na spójność ochrony przyrody w Polsce. Zadaniem ochrony prawnej
jest utrzymanie na chronionym obszarze naturalnych procesów przyrodniczych i stabilno-
ści ekosystemów, zachowanie różnorodności biologicznej oraz dziedzictwa geologicznego,
zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów, kształtowanie właściwych postaw
człowieka wobec przyrody oraz przywracanie do właściwego stanu zasobów i składników
przyrody. Formy ochrony obszarowej są projektowane i zakładane tak, aby stworzyć na te-
renie kraju jednolity i spójny system ochrony obszarowej, gwarantujący efektywną i maksy-
malną realizację celów ochrony przyrody w Polsce. W roku 2005 (Ochrona Środowiska 2006)
sieć ta obejmowała:
 23 parki narodowe, o powierzchni 3,17 tys. km2;
 120 parków krajobrazowych, o powierzchni 25,16 tys. km2;
 449 obszarów chronionego krajobrazu, o powierzchni 70,44 tys. km2;
 1395 rezerwatów przyrody, o powierzchni 1,65 tys. km2;
 72 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) o łącznej powierzchni 31,1 tys. km2
oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO)  sieci NATURA 2000 Poza tym,
ochroną prawną objętych jest: 6421 użytków ekologicznych, 115 stanowisk dokumentacyj-
nych, 188 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych oraz 34989 pomników przyrody.
Duża różnorodność form ochrony prawnej obiektów przyrodniczych jest jednak obję-
ta również zróżnicowanym reżimem ochronnym. Najważniejszym składnikiem systemu
ochrony przyrody w Polsce są 23 parki narodowe. W obrębie parków, których łączna po-
wierzchnia zajmuje ponad 3 tys. km2, na obszarze 683 km2 wydzielono strefy ochrony ścisłej,
gdzie nie dochodzi do ingerencji człowieka w ekosystemy. Mniejsze, lecz nie mniej ważne
cenne obiekty przyrodnicze uznawane są za rezerwat przyrody. Przedmiotem ochrony może
być całość przyrody na terenie rezerwatu lub szczególne jej składniki. Cały obszar rezerwatu
albo jego części mogą podlegać ochronie ścisłej, czynnej lub krajobrazowej. Ochrona ścisła
polega na nieingerencji w naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie za-
biegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośli-
ny), natomiast ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub
rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby przedmiotu ochrony. Dla parków narodowych
i rezerwatów sporządza się tzw. plan ochrony  dokument określający cele ochrony, zadania
ochronne do wykonania oraz reguły udostępnienia obszaru objętego ochroną. Plan taki za-
twierdza wojewoda po uzgodnieniu z Ministrem Środowiska.
Na koniec 2005 roku udział powierzchni parków narodowych (1%) i rezerwatów (0,5%) w po-
wierzchni ogólnej kraju nie przekraczał 1,5%, zaś liczba gmin, na terenie których usytuowane
były parki narodowe lub rezerwaty, wynosiła 936 (gminy te zamieszkiwało ponad 17,6 mln osób).
Inną formą ochrony, o mniejszych rygorach, są parki krajobrazowe. Park krajobrazowy jest ob-
szarem chronionym ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem jego
utworzenia jest zachowanie, popularyzacja upowszechnianie tych wartości w warunkach zrów-
noważonego rozwoju. W Polsce jest ich 120, o łącznej powierzchni 25,2 tys. km2, czyli zajmują
8% ogólnej powierzchni kraju. Zasadniczą różnicą w stosunku do parków narodowych jest moż-
liwość prowadzenia w nich działalności gospodarczej i rolniczej. Z kolei obszary chronionego
krajobrazu, o łącznej powierzchni 71,4 tys. km2, są łącznikiem w systemie ochrony i zapewnia-
ją ciągłość ekologiczną. Chroni się także niewielkie, odizolowane obszary (tzw. użytek ekolo-
giczny), mniejsze fragmenty krajobrazów o wartościach estetycznych (zespoły przyrodniczo-
-krajobrazowe), a także pojedyncze obiekty (pomniki przyrody i stanowiska dokumentacyjne).
 52 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
Rys. 2. Przestrzenne zróżnicowanie gmin posiadających na swoim terenie obszary prawnej ochrony
przyrody (z
ródło: Śleszyński i inni 2007).
W Polsce jest 1949 gmin (koniec 2005 roku), które posiadają na swoim terenie jakiekol-
wiek obszary objęte formami prawnej ochrony przyrody, czyli występują one w ponad 78%
wszystkich gmin kraju. Znaczny udział w powierzchni prawnie chronionej przyrody mają
gminy posiadające największe walory przyrodnicze, czyli położone w obszarach górskich
oraz wyżynnych, szczególnie w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej oraz w pasie pojezierzy.
W wymienionych regionach kraju znajdują się 243 gminy, w których udział obszarów praw-
nie chronionych w stosunku do całkowitej ich powierzchni wynosi od 90 do 100% (rys. 2.).
Regiony te stanowią zatem najbardziej konfliktogenne obszary z punktu widzenia inwesty-
cyjnego, szczególnie w aspekcie inwestycji liniowych i uciążliwych dla środowiska.
Jednym z najważniejszych aktualnie zadań krajów członkowskich Unii Europejskiej
w ochronie przyrody, narzuconym przez dyrektywy UE  Dyrektywę Rady 79/409/EWG
z dnia 2 kwietnia 1979 roku, w sprawie ochrony dzikich ptaków oraz Dyrektywę Rady 92/43/
EWG z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny
 53 
tom IV
Marek Degórski
i flory  zwaną siedliskową, jest utworzenie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.
W założeniu, sieć ma pełnić kluczową rolę w ochronie różnorodności biologicznej teryto-
rium Wspólnoty, poprzez zabezpieczenie zagrożonych rodzajów siedlisk przyrodniczych
oraz siedlisk zagrożonych i rzadkich gatunków roślin i zwierząt. W Polsce funkcjonowanie
sieci Natura 2000 reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w spra-
wie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313).
Na koniec 2005 roku w Polsce powołane były 72 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO)
o łącznej powierzchni 31,1 tys. km2 oraz 184 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO), któ-
re zajmowały 11,8 tys. km2 (Ochrona Środowiska 2006). Jest on jednak uzupełniany. Swoje
propozycje optymalnej sieci obszarów Natura 2000 opracowali niezależni eksperci i zapre-
zentowali w dokumencie Shadow List, który wnosi dużo uzupełnień i korekt do propozycji
opracowanych przez Ministerstwo Środowiska.
Aktualnie obszary sieci NATURA 2000 znajdują się w 881 gminach, czyli w około 35,6%
wszystkich gmin w Polsce. Przestrzenne rozmieszczenie obszarów Natura 2000 na terenie
kraju, jak i ich udział w powierzchni poszczególnych gmin, nie jest równomierny (Rys. 3).
2.4.2. Rekomendacje
Tereny cenne pod względem przyrodniczym, z jednej strony stanowią barierę dla wpro-
wadzania nowych inwestycji, szczególnie o charakterze liniowym (szlaki komunikacyjne)
i przestrzennym (rozwój jednostek osadniczych), z drugiej natomiast, obszary takie, poprzez
funkcje turystyczne czy rekreacyjne, można postrzegać jako stymulator rozwoju lokalnego
i regionalnego.
Obszary objęte ochroną prawną środowiska należą zatem do jednego z głównych, współ-
czesnych z
ródeł konfliktów przestrzennych. Konflikty te występują we wszystkich skalach
przestrzennych, ponieważ konieczność prowadzenia polityki ekologicznej w kontekście
ochrony najcenniejszych pod względem przyrodniczym terenów, uwarunkowana jest odpo-
wiednimi regulacjami prawnymi, zarówno na poziomie kraju, jak i w pojedynczych gminach.
Wśród najważniejszych przepisów prawnych, regulujących zagadnienia ochrony przyrody
jest Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880).
Obszary objęte prawną ochroną przyrody, pomimo posiadanej własnej dokumentacji plani-
stycznej, zgodnie z obowiązującą Ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym
z dnia 27 marca 2003 r. (Dz.U. z 2003 r., Nr 80, poz. 717) podlegają również rygorom plano-
wania przestrzennego, w tym uzgodnieniom w ramach planów miejscowych.
Najsilniejsze konflikty przestrzenne z planowaniem inwestycyjnym występują na obsza-
rach objętych ochrona prawną z tytułu walorów środowiska. Wynika to z prostej zasady in-
gerencji człowieka w najcenniejsze układy przyrodnicze i zaburzania ich funkcjonowania,
a w skrajnych przypadkach ich niszczenia. Dlatego też chcąc uniknąć takich konfliktów,
a przynajmniej zminimalizować ich skutki społeczne i prawne, należy w KPZK z należytą
uwaga podchodzić do wszystkich planowanych inwestycji gospodarczych w aspekcie środo-
wiska. Regionami newralgicznymi, z uwagi na duży udział przyrodniczych obiektów chronio-
nych, są: północno-wschodnia Polska oraz obszary górskie i podgórskie, czyli województwa
podlaskie, małopolskie i podkarpackie, częściowo także warmińsko-mazurskie i lubelskie.
Największych problemów należy się zatem spodziewać przy liniowych inwestycjach infra-
struktury komunikacyjnej, takich jak szlaki komunikacyjne Via Baltica, czy też autostrada
A4 na odcinku od Wieliczki do granicy z Ukrainą. W przypadku Via Baltica, jej propono-
 54 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
wany przebieg przez Białystok i Augustów już spowodował konfl
ikt z przecięciem systemu
sieci NATURA 2000 w dolinie Rospudy. Alternatywne poprowadzenie tej drogi przez A
om-
żę, mogłoby generować konflikt z SOO i OSO bagien biebrzańskich i Biebrzańskim Par-
kiem Narodowym. Dlatego też każda inwestycja wymaga rzetelnej oceny oddziaływania na
środowisko i wielowariantowości proponowanych alternatywnych rozwiązań, co umożliwi
podejmowanie decyzji jak najmniej uciążliwych dla środowiska, i jak najkorzystniejszych dla
społeczności lokalnych.
Istniejący obecnie w Polsce system obszarów objętych ochroną prawną obejmuje obszar
bliski 1/3 powierzchni kraju. Dodatkowo, sieć Natura 2000, której część SOO i OSO poło-
żona jest poza obszarami objętymi KSOCH, jeszcze bardziej zwiększa obszar kraju, który
może stać się miejscem konfliktów przestrzennych pomiędzy działalnością konserwatorska
przyrody a inwestycjami. Oczywiście zróżnicowany reżim ochrony powoduje zróżnicowaną
skalę konfliktu. Do krajobrazów najbardziej narażonych na konflikty należą:
Rys. 3. Przestrzenne zróżnicowanie gmin z obszarami Natura 2000 oraz ich procentowy udział
w powierzchni poszczególnych gmin.
 55 
tom IV
Marek Degórski
1. Doliny rzek na odcinkach nieuregulowanych, które w środowisku pełnia rolę kory-
tarzy ekologicznych, posiadają unikalne ekosystemy wodne i półwodne oraz dużą
powierzchnię biologicznie czynną. W dolinach rzek, często występują siedliska byto-
wania ptaków, które stanowią OSOP, jak i OSOS, głównie semihydrogenicznych. Do
obszarów tych należą między innymi: dolina Wisły, dolina dolnej Odry, dolina Bugu,
dolina Narwi, dolina Noteci, dolina Warty, dolina Drwęcy, dolina Nysy Kłodzkiej
i A
użyckiej oraz doliny innych rzek górskich i rzek przymorza;
2. Obszary półwodne, głownie torfowiska i bagna. Z uwagi na właściwości litologiczne
i dużą akumulację materii organicznej nie nadają się do posadowienia inwestycji, są
zaś bardzo istotne z punktu widzenia czynnej powierzchni biologicznej i rezerwu-
aru węgla organicznego. Uwzględniane są również w sieci NATURA 2000 jako SOO
i OSO. Największe ich powierzchnie znajdują się na obszarach, których morfogeneza
związana jest z ostatnim zlodowaceniem. Do największych kompleksów należą: ba-
gna biebrzańskie, narwiańskie i warciańskie. Poza obszarami bagiennymi północnej
Polski, na południowym-wschodzie kraju są to bagna poleskie. Obszary bagienne
zaliczane są do bardzo wrażliwych ekologicznie;
3. Obszary górskie, które stanowią migracyjne korytarze ekologiczne bardzo wysokiej
rangi, łącznie z europejskim korytarzem pierwszego rzędu. W pasie gór zlokalizo-
wanych jest również najwięcej parków narodowych, w porównaniu z innymi pasami
krajobrazowymi (9 parków).
Z uwagi na istniejący już w Polsce KSOCH, należy bardzo ostrożnie podchodzić do jego
rozbudowy, w sensie tworzenia nowych obiektów ochrony prawnej. Oczywiście nie oznacza
to, iż nie powinno się w dalszym ciągu dążyć do ochrony najcenniejszych pod względem
przyrodniczym obszarów i wzmacniania spójności sieci ekologicznej kraju. Problem ten
dotyczy głównie parków narodowych, jako obszarów podlegających największym rygorom
prawnym. Powoływanie nowych parków narodowych zawsze wywołuje wiele kontrowersji,
głównie ze strony społeczności lokalnych, wynikających z ograniczeń prowadzenia działal-
ności gospodarczej na obszarze parku, braku możliwości inwestowania oraz marginalizacji
gospodarczej obszaru. Często nawet możliwości rozwoju turystyki wokół parku narodowego
nie rekompensują możliwości innych kierunków rozwoju terenu. Dlatego też każda decyzja
dotycząca powoływania lub rozszerzenia istniejącego parku musi uwzględniać aspekt spo-
łeczny decyzji.
Z punktu widzenia przyrodniczego parkiem narodowym, którego obszar powinien być
rozszerzony z uwagi na swój potencjał przyrodniczy, jest Białowieski Park Narodowy. Bia-
łowieski Park Narodowy, choć jest jednym z najcenniejszych w skali światowej, do dziś jest
jednym z najmniejszych w Polsce. Stanowi część pierwotnego lasu  Puszczy Białowieskiej 
jednego z największych kompleksów leśnych Europy Środkowej i jedynego w Europie nizin-
nego lasu naturalnego. Przez wieki lasy te były ostoją dzikiej przyrody. To właśnie tu znalazły
swą ostoję żubry  największe ssaki Europy. Przyroda w tak nieskażonej formie zachowała się
tu po części dlatego, że tereny te były prywatnymi terenami łowieckimi królów Polski. Tutaj
w roku 1921 powstał pierwszy park narodowy w Polsce  dziś zaliczony do Światowego Dzie-
dzictwa Ludzkości jako Rezerwat Biosfery Narodów Zjednoczonych. Należy sobie jednak
zdawać sprawę z konsekwencji społecznych i gospodarczych takiej decyzji. Od lat protestują
leśnicy, którzy na obszarze puszczy prowadzą regularna gospodarkę leśną, wynikiem której
 56 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
jest już bardzo mały udział starych drzewostanów w strukturze wiekowej Puszczy Białowie-
skiej. Decyzja ta jest również nieprzychylnie przyjmowana przez społeczność lokalną. Propo-
zycja KPZK wskazująca na konieczność rozszerzenia parku, powinna wskazać również alter-
natywne kierunki rozwoju regionu, idące dalej aniżeli rozwój usług turystycznych. Dotyczy
to nie tylko Białowieży, ale również Hajnówki, która może spełniać rolę rynku pracy dla ludzi
pracujących dziś na rzecz lasów gospodarczych.
Innym obiektem przyrodniczym, który pretenduje od kilkunastu lat do miana parku
narodowego jest północna części Jury Krakowsko-Częstochowskiej, obejmująca Płasko-
wyż Ojcowski, będący częścią Wyżyny Krakowskiej oraz fragment Wyżyny Śląskiej. Na
tych obszarach miałby być powołany Jurajski Park Narodowy. Płaskowyż Ojcowski stanowi
wierzchowinę zbudowaną z wapieni jurajskich, których fragmenty najbardziej odporne na
niszczące siły przyrody tworzą malownicze skałki zwane ostańcami. Znajduje się tutaj wiele
różnorodnych form krasowych: jaskiń, schronisk skalnych, wywierzysk. Występuje tu bogac-
two florystyczne (1300 gatunków roślin naczyniowych) i faunistyczne (około 50 gatunków
ssaków, ponad 170 gatunków ptaków), w tym wiele gatunków endemicznych, charaktery-
stycznych tylko dla tego obszaru oraz gatunków rzadkich i zagrożonych. Wśród nich należy
wymienić: brzozę Szafera, fiołek bagienny, cięmiężycę zieloną, skalnicę gronkową, przetacz-
nik wczesny, turzycę bagienną, kosaciec syberyjski, goryczkę wąskolistną, kłokoczkę połu-
dniową oraz około 10 gatunków storczyków.
Obecnie na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej istnieje Zespół Jurajskich Parków
Krajobrazowych, który został utworzony w 1981 roku w celu ochrony niepowtarzalnego
piękna krainy zwanej Jurą Krakowską lub Jurą. W skład ZJPK województwa małopolskiego
wchodzi 6 parków krajobrazowych: Bielańsko  Tyniecki, Dłubniański, Rodniański, Terczyń-
ski, Dolinki Krakowskie, Orlich Gniazd (część południowa). A
ączna powierzchnia parków
wynosi 70375,4 ha. Na obszarze ZJPK występuje wiele cennych obiektów przyrodniczych:
18 rezerwatów przyrody, ponad 360 pomników przyrody, 4 użytki ekologiczne oraz 8 stano-
wisk dokumentacyjnych. Prócz istniejących form ochronnych proponuje się utworzenie 6 re-
zerwatów przyrody, 3 użytków ekologicznych oraz 1 zespołu przyrodniczo-krajobrazowego.
Świadectwem wielkiej wartości całego, objętego ochroną obszaru Jury są również cenne sta-
nowiska archeologiczne oraz wkomponowane w krajobraz obiekty kultury materialnej.
Z uwagi na potencjał przyrodniczy obszar ten zasługuje na najwyższą formę ochrony,
jaką jest park narodowy. Aktualnie wykonywana jest ekspertyza naukowa, która ma wska-
zać celowość podniesienia rangi ochrony północnej części Jury Krakowsko-Częstochowskiej
z parku krajobrazowego do parku narodowego. Ekspertyza ta, poza identyfikacją potencjału
przyrodniczego, wskazać powinna również możliwości kompensacji utraconych korzyści dla
społeczności lokalnej i działających obecnie podmiotów gospodarczych na obszarach ewen-
tualnie chronionych w przyszłości rygorem parku narodowego.
Kolejnym obszarem do którego winna się odnieść KPZK jest obszar dorzecza rzeki Wiar.
Pomysł objęcia tego terenu statutem parku narodowego zrodziło się w latach 60. minionego
wieku, zaś od blisko 20 lat posiada on już wielostronną dokumentację naukową i funkcjonuje
pod nazwą Turnicki Park Narodowy. Granica Parku wiodłaby od granicy państwowej w po-
bliżu Kalwarii Pacławskiej  poprzez Leszczyny, pod Makową i Rybotycze (granicą lasu),
po czym (już lewą stroną Wiaru), obok Posady Rybotyckiej przez A
odzinkę Dolną i Wolę
Krzeniecką w okolice Birczy, dalej (granicą lasu) do Leszczawy Dolnej i Górnej, i wreszcie
przez Trzcianiec, Wojkową i Jureczkową do granicy państwowej z Ukrainą. Projektowany
 57 
tom IV
Marek Degórski
Turnicki Park Narodowy to nie tylko wartości przyrodnicze  to także wspaniałe, unikalne
w Polsce krajobrazy. Pokryte dziewiczym lasem wysokie wzgórza (Suchy Obycz  616 m),
cenne kompleksy łąkowe, widoczne w obrywach nad Wiarem skalne przekroje  to rów-
nież wartości same w sobie. Jeśli dodać do tego cenne zabytki kultury w pobliżu granic Par-
ku (np. Kalwaria Pacławska, XV-wieczna cerkiew obronna w Posadzie Rybotyckiej czy też
renesansowy zamek w pobliskim Krasiczynie), to wybitne wartości tych terenów dla roz-
woju turystyki stają się oczywiste. O bogactwie flory i fauny oraz przyrody nieożywionej
projektowanego Parku w dużym stopniu decyduje jego położenie na styku trzech prowincji
fito- i zoogeograficznych: Górskiej-Środkowoeuropejskiej, Pontyjsko-Panońskiej oraz pobli-
skiej Niżowo-Wyżynnej Środkowoeuropejskiej. Według podziału geomorfologicznego Park
leży na pograniczu Karpat Wschodnich i Zachodnich. Nic dziwnego, że obserwuje się tu
wyjątkowe zróżnicowanie przyrody ożywionej i nieożywionej, m.in. 13 gatunków zwierząt
chronionych oraz 7 gatunków zagrożonych całkowitym wyginięciem (umieszczonych w tzw.
 polskiej czerwonej księdze ). Wśród aż 113 gatunków ptaków obecne są tutaj takie rzadko-
ści, jak orzeł przedni i szereg innych ptasich drapieżników. Bardzo bogaty jest świat roślin.
Występują tu 74 gatunki roślin górskich oraz 100 gatunków flory kserotermicznej. W ramach
tego zawarte są 64 gatunki prawnie chronione, przy czym 50 gatunków objętych jest ochroną
całkowitą. Rewelacją jest fakt istnienia w Parku 12 gatunków nowych dla Polski  w tym
3 gatunków nowych dla nauki.
W przypadku utworzenia Turnickiego PN można liczyć na znaczne ożywienie gospodar-
cze terenów sąsiednich, związane ze zwiększonym ruchem turystycznym. Za utworzeniem
Turnickiego Parku Narodowego, poza walorami przyrodniczymi wynikającymi z potencjału
środowiska a uwarunkowanymi między innymi jego położeniem w sąsiedztwie trzech pro-
wincji geobotanicznych, a tym samym rzadko spotykaną różnorodnością gatunków i zespo-
łów roślinnych o odmiennych wymaganiach siedliskowych, przemawia fakt, iż jest to obszar
słabo zaludniony i w dużej mierze wtórnie znaturalizowany, a większość terenu projektowa-
nego parku należy do Skarbu Państwa oraz duża jego część jest objęta ochroną programu
Natura 2000.
Od kilku lat trwają również przygotowania do utworzenia na części obecnego Mazurskie-
go Parku Krajobrazowego, Mazurskiego Parku Narodowego. Park zlokalizowany byłby na
terenie Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, w krajobrazie młodoglacjalnym, z charaktery-
stycznymi dla niego morenami czołowymi, utworami moreny dennej i obszarami sandrowy-
mi, a przede wszystkim jeziorami, torfowiskami i bagnami. Obszar porastają bory sosnowe,
a bogactwo florystyczne to ponad 850 gatunków roślin naczyniowych. Również i fauna ce-
chuje się dużym bogactwem. Żyje tu wiele zwierząt, m.in. jeleń, sarna, dzik, lis, wilk, itd. oraz
ponad 200 gatunków ptaków, m.in. bielik, orlik krzykliwy, rybołów, kania, kormoran, kraska,
a także wiele bardzo cennych gatunków gadów i płazów (m.in. żółw błotny).
Z uwagi na walory przyrodnicze obszar ten w pełni zasługuje na najwyższą formę ochro-
ny, jaką jest park narodowy. Niemniej jednak, potencjalnym z
ródłem konfliktów może być
bardzo silna penetracja turystyczna omawianego obszaru i obciążanie infrastrukturą tury-
styczną.
Jeszcze jednym problemem rekomendowanym do przedstawienia w KPZK jest ciągle nie-
uregulowana sprawa własności gruntów w polskich parkach narodowych. Własność inna ani-
żeli własność skarbu państwa w sposób wydatny utrudnia prowadzenie pełnej polityki ochrony
na terenie parku. W dalszym ciągu ponad 14% ogólnej powierzchni gruntów naszych parków
 58 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
narodowych to własność prywatna. Największy procent gruntów prywatnych w stosunku do
swojej powierzchni mają: Narwiański Park Narodowy (72,0%), Biebrzański Park Narodowy
(41,4%), Wigierski (16,4%), Kampinoski (13,7%). Uregulowanie własności powinno stać się
priorytetem dla uporządkowania zarządzania terenami chronionymi w Polsce.
Do wzmacniania łączności ekologicznej niewątpliwie przyczynić się mogą także inicjaty-
wy społeczne oraz wykreowanie lub wzmocnienie dużych programów ekologicznych, jak np:
Zielone Karpaty, Zielone Płuca Polski, Zielone Kurpie, Korytarz Ekologiczny Wisły, Korytarz
Ekologiczny Bugu, Przyrodnicze Pobrzeże Bałtyku (Degórska 2007). W KPZK powinno się
zatem znalez
ć odniesienie do tych działań, wskazujące ich przydatność w porządkowaniu
gospodarki przestrzennej zasobami przyrodniczymi.
2.5. Współpraca międzynarodowa w zakresie ochrony środowiska
2.5.1. Diagnoza stanu
Jedną z ważnych kwestii w zakresie prawidłowego funkcjonowania systemu środowiska
przyrodniczego danego kraju, szczególnie w aspekcie zapewnienia transgranicznej ciągłości
systemu, jest współpraca pomiędzy graniczącymi krajami. Może mieć ona charakter bilate-
ralny, jak i obejmować wielostronną współpracę w zakresie ochrony przyrody. W przypadku
Polski skupia się ona na:
 ochronie w transgranicznych parkach narodowych (Białowieski, Dolina Dolnej Odry);
 funkcjonowaniu Międzynarodowych Rezerwatów Biosfery (Karkonoski, Tatrzański,
Karpaty Wschodnie, Polesie Zachodnie);
 tworzeniu systemu Bałtyckich Obszarów Chronionych (BSPAs  Baltic Sea Protected
Areas), w ramach którego zidentyfikowano 62 obszary, które powinny zostać włączone
do tej sieci.
W przypadku powołanych na terenie Polski przez UNESCO Międzynarodowych Rezer-
watów Biosfery, nasz kraj może pochwalić się w regionie wschodniokarpackim jedynym na
świecie trójstronnym obiektem, zapewniającym spójność przyrodniczą i zarządzanie środo-
wiskiem zgodnym z koncepcja zrównoważonego rozwoju. Jest to Rezerwat Biosfery Karpaty
Wschodnie  ze Słowacją i Ukrainą
Obecnie trwają prace przygotowawcze nad powołaniem drugiego na świecie transgra-
nicznego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie (wspólnie z Ukrainą  Rezerwat Biosfery
Szack i Białorusią  Rezerwat Biosfery Pribużskoje Polesie). Z uwagi na trudności w kontak-
tach za strona Białoruską, funkcjonuje on jako rezerwat dwustronny. Międzynarodowymi
Rezerwatami Biosfery o charakterze bilateralnym są także: Rezerwat Biosfery Karkonosze
 z Czechami i Rezerwat Biosfery Tatry  ze Słowacją,
Od roku 1992 funkcjonuje także na granicy z Białorusią transgraniczny obiekt przyrodni-
czy Dziedzictwa Światowego, obejmujący po polskiej stronie Rezerwat Biosfery Puszcza Bia-
łowieska, zaś po Białoruskiej, Państwowy Park Narodowy  Białowiczskaja Puszcza . Istnieją
również inne międzynarodowe inicjatywy powoływania transgranicznych obszarów chro-
nionych, trzeba jednak zaznaczyć, że brak jest aktualnie precyzyjnych przepisów prawnych
regulujących tworzenie i zagospodarowanie takich obszarów.
Transgraniczny charakter ma również Międzynarodowy Park Doliny Dolnej Odry. Celem
funkcjonowania tego obszaru jest ochrona całego ekosystemu dolnego odcinka doliny rzeki.
 59 
tom IV
Marek Degórski
Wynikiem bilateralnej współpracy było utworzenie po stronie polskiej Parków Krajobrazo-
wych: Dolina Dolnej Odry i Cedyńskiego (1993), a po stronie niemieckiej Parku Narodowe-
go Dolina Dolnej Odry (1995). Cenną inicjatywą na pograniczu polsko-niemieckim był rów-
nież projekt WWF Zielona Wstęga Odry i Nysy. Obejmował przygotowanie proekologicznej
koncepcji rozwoju tego regionu i ustanowienie obszarów chronionych wzdłuż Odry i Nysy.
WWF wraz z polskimi i niemieckimi partnerami doprowadził do objęcia ochroną obszaru
około 90 tys. ha w dolinach obu rzek. W konsekwencji realizacji projektu powstały m.in. Park
Narodowy Ujście Warty oraz Krzesiński Park Krajobrazowy. Tym samym udało się ochronić
jeden z najważniejszych korytarzy ekologicznych w Europie.
Obecnie regionalna i transgraniczna współpraca rozwija się bardzo silnie w regionie Bał-
tyku, co wynika z tworzenia systemu Bałtyckich Obszarów Chronionych (BSPAs  Baltic
Sea Protected Areas), w ramach którego zidentyfikowano 62 obszary, które powinny zostać
włączone do tej sieci.
2.5.2. Rekomendacje
KPZK powinno wskazać konieczność rozwoju międzynarodowej współpracy w zakresie
gospodarowania przestrzenią przyrodniczą, której celem jest tworzenie spójnej sieci ekolo-
gicznej dla regionu Europy Środkowej, jak i całego kontynentu. Konieczna jest większa ak-
tywizacja Międzynarodowych Rezerwatów Biosfery na rzecz rozwoju regionalnego w kon-
tekście jego równoważenia. Bardzo istotne jest również wskazanie na potrzebę poszukiwania
rozwiązań politycznych współpracy w zakresie ochrony środowiska z Białorusią. Jej efektem
powinno być utworzenie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Puszcza Białowieska, jak
i trójstronnego Rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie.
2.6. Zagrożenia środowiska
2.6.1. Diagnoza stanu
W gospodarce przestrzennej zasobami przyrodniczymi występuje wiele zagrożeń dla pra-
widłowego funkcjonowania środowiska. Do najistotniejszych zagrożeń należą:
 pozyskiwanie surowców mineralnych, szczególnie związane z górnictwem odkryw-
kowym;
 produkcja odpadów oraz ich składowanie;
 duże inwestycje;
 rozlewanie się osadnictwa.
Pozyskiwanie surowców mineralnych.
Pozyskanie surowców mineralnych stanowi bardzo ważny element rozwoju gospodar-
czego kraju, który może jednak niekorzystnie wpływać na środowisko. Przede wszystkim
może powodować przerywanie ciągłości ekologicznej korytarzy, zaburzać reżim hydrolo-
giczny, powodować degradację gleb i zanieczyszczenia. Wydobycie surowców mineralnych,
z uwagi na ich nieodnawialność, jest nieodwracalnym ubytkiem fragmentu skorupy ziem-
skiej. W wyniku eksploatacji odkrywkowej surowców (np. rudy metali, węgiel brunatny)
powstają głębokie odkrywki, otoczone przez leje depresyjne wód gruntowych, zaś w wyniku
pozyskania wgłębnego (głównie kopalni głębinowych węgla kamiennego) naruszona zostaje
 60 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
równowaga skorupy ziemskiej, co w konsekwencji prowadzi do jej ruchów (przemieszczania
warstw przypowierzchniowych). Leje depresyjne odwadniające otoczenie kopalni głębino-
wych stanowią poważny problem hydrogeologiczny, zaś odwadnianie kopalin głębinowych
powoduje wzrost zasolenia wód powierzchniowych. Można zatem stwierdzić, że na obsza-
rze Polski największe zagrożenie dla środowiska stanowi pozyskiwanie węgla brunatnego
(Zagłębia: Turoszowskie, Konińskie i Bełchatowskie) i kamiennego (Zagłębia: Górnośląskie,
Lubelskie, problemy rekultywacji Zagłębia Wałbrzyskiego), a także rud miedzi (Zagłębie Le-
gnickie). Z surowców energetycznych metoda odkrywkową pozyskiwany jest jeszcze torf.
Jego eksploatacja w skali roku wynosi około 51 mln m3 (Ochrona Środowiska, 2006). Surowce
chemiczne eksploatowane w Polsce to głównie sól kamienna i do niedawna siarka. Obecnie
zaniechano już zaś praktycznie eksploatacji siarki rodzimej metodą flotacyjną, co znacznie
poprawiło stan sanitarny Wisły, zaś wydobycie soli kamiennej prowadzi się z 5 zagospoda-
rowanych złóż, na 19 udokumentowanych geologicznie. Bardzo uciążliwe dla środowiska
przyrodniczego jest również pozyskiwanie surowców wapiennych i kruszyw naturalnych. Na
177 złóż tych surowców udokumentowanych geologicznie, zagospodarowanych jest obecnie
38, zaś w 42 zaniechano eksploatacji.
Produkcja odpadów oraz ich wykorzystywanie.
Zgodnie z Uchwałą Rady Ministrów Nr 219 z dnia 29 paz
dziernika 2002 r. w sprawie kra-
jowego planu gospodarki odpadami, będzie następował wzrost ilości odpadów wytworzo-
nych. Szacuje się, że łączna ilość odpadów wytworzonych w Polsce wynosić będzie w 2010 r.
 145, 3 mln ton, w 2014 r.  172 mln ton (obecnie 134 mln ton). Z uwagi na słabe jeszcze
utylizowanie odpadów oraz ich ponowne wykorzystywanie, ogromna ich masa jest składo-
wana. W roku 2005 wielkość nagromadzonych odpadów wynosiła 1,75 mld ton.
Przeciwdziałanie wytwarzaniu wielkiej ilości odpadów, ich składowaniu na czas nieokre-
ślony, jak również minimalizacja ilości wytwarzanych odpadów i racjonalne nimi gospodaro-
wanie, należą od wielu lat w państwach najwyżej rozwiniętych do najważniejszych kierunków
ochrony środowiska. Jest to spowodowane zagrożeniem wszystkich elementów środowiska:
powierzchni ziemi, wód powierzchniowych i podziemnych oraz powietrza. Zagrożenia dla
środowiska występują praktycznie we wszystkich fazach gospodarki odpadami, począwszy
od ich powstania i gromadzenia, poprzez transport, ponowne wykorzystanie i unieszkodli-
wianie, skończywszy na ostatecznym składowaniu odpadów na składowisku.
Szczególną kategorię stanowią odpady, związane z przemysłem wydobywczym. Chociaż
przestrzennie ich zasięg jest ograniczony, to dla regionów w których działalność górnicza ma
miejsce, jest on bardzo istotny. Dotyczy to przede wszystkim odpadów powstających przy
płukaniu i oczyszczaniu kopalin (województwo śląskie  29,5 mln ton, w roku 2005) oraz
odpadów z flotacyjnego wzbogacania rud metali nieżelaznych (województwo dolnośląskie 
28,5 mln ton w roku 2005).
Nie rozwiązano również problemu składowisk przemysłowych, które w wielu przypad-
kach stanowią zagrożenie zanieczyszczenia wód podziemnych, których przykładem mogą
być składowiska odpadów w Tarnowie i na Górnym Śląsku. Nadal nierozwiązany jest problem
składowania i utylizacji azbestu, który zgodnie z art. 160 Ustawy Prawo ochrony środowiska
zaklasyfikowany został jako substancja stwarzająca szczególne zagrożenie dla środowiska.
Realizacja programów poprawy sytuacji w składowaniu i utylizacji odpadów wynika rów-
nież ze zobowiązań ustalonych w procesie negocjacji RP z UE. Szczegółowo dotyczy to:
 61 
tom IV
Marek Degórski
 Dyrektywy 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych, na realizację
której wynegocjowaliśmy 5-letni okres przejściowy (do 31 grudnia 2007 roku);
 Dyrektywy 99/31/WE w sprawie składowisk odpadów, na realizację której wynegocjo-
waliśmy 3-letni okres przejściowy (do 1 lipca 2012 roku). Dla niektórych grup odpadów
przeznaczonych do odzysku z tzw.  zielonej listy oraz dla wybranych odpadów prze-
znaczonych do odzysku z tzw.  pomarańczowej listy istnieje możliwość przedłużenia
do 2012 roku po uprzednim uzasadnieniu w odniesieniu do odpadów tworzyw sztucz-
nych ( zielona lista ) oraz grupy odpadów z  listy żółtej ;
 Rozporządzenia 259/93/EWG w sprawie nadzoru i kontroli przesyłania odpadów w ob-
rębie Wspólnoty Europejskiej oraz poza jej obszar, na realizację której wynegocjowali-
śmy 5-letni okres przejściowy (do 31 grudnia 2007 roku).
Duże inwestycje.
Nieodwracalna w skutkach ingerencja człowieka w środowisko jest następstwem prowa-
dzonych przez niego niektórych form działalności gospodarczej. Do takich form zaliczyć
można inwestycje hydrotechniczne (m.in. zapory opisane w rozdziale 2.2.), inwestycje zwią-
zane z odkrywkowa metodą pozyskiwania surowców mineralnych (rozdział 2.6.1.).
Żywiołowa urbanizacja.
Jeszcze jednym zagrożeniem dla środowiska wynikającym z gospodarki przestrzennej
jest żywiołowa urbanizacja i rozprzestrzenianie się osadnictwa w terenach otwartych (urban
sprawl). B. Degórska (2007) wśród istniejących i perspektywicznych zmian środowiska przy-
rodniczego obszaru miejskiego (w znaczeniu funkcjonalnym) wymienia: zanikanie powią-
zań przyrodniczych w skali regionu miejskiego, odcinanie zieleni miejskiej od jej zaplecza
w strefie suburbialnej, zmniejszenie terenów otwartych, obudowywanie kompleksów leśnych
i wód, wprowadzanie gatunków siedliskowo lub geograficznie obcych, zanikanie stref eko-
tonowych, zmiany stosunków wodnych, wyłączanie żyznych gleb z użytkowania rolniczego
oraz obniżanie naturalnego potencjału przyrodniczego terenów prawnej ochrony przyrody.
Problem ten dotyczy głównie dużych miast, ale w związku ze wzrostem zamożności społe-
czeństwa będzie również nasilał się wokół miast średniej wielkości.
2.6.2. Rekomendacje
Odnośnie wydobycia surowców.
W KPZK należy zwrócić uwagę na interwencję polityki przestrzennej w ograniczaniu za-
grożeń wynikających z górnictwa odkrywkowego. Szczególnie dotyczy to zagospodarowania
terenów poeksploatacyjnych oraz wyznaczania nowych obszarów pod inwestycje. W hory-
zoncie czasowym opracowania KPZK problem zagospodarowania wyrobisk dotyczyć bę-
dzie elektrowni Turów, która w czasie najbliższych 5 lat planuje zamknięcie eksploatowanych
obecnie złóż. Nowe inwestycje dotyczyć będą Bełchatowa.
Odnośnie polityki odpadami.
Dotrzymanie przez nasz kraj zobowiązań międzynarodowych wymaga, między innymi,
budowy potencjału technicznego, potrzebnego do selektywnego gromadzenia odpadów opa-
kowaniowych oraz recyklingu lub odzysku cennych surowców z odpadów. Zgodnie z Krajo-
wym Planem Gospodarki Odpadami realizowanych jest już wiele inwestycji, których celem
 62 
tom IV
Przyrodnicze aspekty zagospodarowania przestrzennego...
jest poprawa gospodarki odpadami. Wśród nich wymienić należy spalarnie i kompostownie
odpadów. W KPZK należy zwrócić uwagę na konieczność budowy takich inwestycji w każ-
dej dużej aglomeracji miejskiej. Przestrzenne uporządkowanie gospodarki odpadami należy
zaliczyć do zadań priorytetowych na następne kilkanaście lat.
Odnośnie spontanicznej urbanizacji.
W KPZK należy wrócić uwagę na konieczność regulacji prawnych wprowadzających ład
przestrzenny w terenach otwartych, w kontekście ochrony potencjału przyrodniczego i ładu
przestrzennego. Jednym ze sposobów uporządkowania przestrzeni jest spójna polityka prze-
strzenna, bazująca na kompetentnie przygotowywanych planach miejscowych, które dotych-
czas pokrywają poniżej 20% powierzchni wszystkich gmin w kraju.
Odnośnie inwestycji.
W KPZK należy wskazać na konieczność przestrzegania obowiązku wykonywania ocen
ich oddziaływania na środowisku i przedstawiania wielowariantowości lokalizacyjnych. Po-
zwoli to uniknąć wielu konfliktów przestrzennych pomiędzy wartością zasobów środowiska
a inwestycją. Dotyczy to wszystkich inwestycji, od lokalnych do krajowych i o znaczeniu
międzynarodowym. Do tej ostatniej zaliczyć można przekop kanału przez Mierzeję Wiślaną.
Przykładowo, proponowany przekop z punktu widzenia przyrodniczego jest niewłaściwy,
gdyż przekopanie Mierzei wpłynie na stopień zasolenia wód Zalewu Wiślanego, wskutek cze-
go zmieni się zasób gatunkowy ryb i flory. Należy podkreślić, że Zalew Wiślany, jak i Mierze-
ja Wiślana jest elementem sieci NATURA 2000, zarówno jako OSOP, jak i SOOS.
Literatura
Babiński Z. (2002) Wpływ zapór na procesy korytowe rzek aluwialnych ze szczególnym uwzględnieniem
stopnia wodnego Włocławek, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Byd-
goszcz.
Bojakowska I. (2007) Arsen i antymon w węglach kamiennych i brunatnych ze złóż polskich, Ochrona
Środowiska i Zasobów Naturalnych, 31, s. 522 527
Bojakowska I., Lech D., Pasieczna A. (2007) Pierwiastki śladowe w krajowych surowcach do produkcji
ceramiki budowlanej i cementu jako potencjalne z
ródło zanieczyszczenia środowiska, Ochrona Środo-
wiska i Zasobów Naturalnych, 31, s. 528 534
Degórska B. (2007) Rola środowiska przyrodniczego w zagospodarowaniu przestrzeni polskiej a ekolo-
giczna polityka unii europejskiej, Biuletyn KPZK,
Ochrona Środowiska (2006) Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa
Raport o stanie lasów w Polsce (2005) Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa.
Semczuk W. (2002) Toksykologia, PZWL, Warszawa
Wawrzoniak J., Małachowska J. (red.) (2004) Stan uszkodzeń lasów w Polsce na podstawie badań moni-
toringowych, Bibilioteka Monitoringu Środowiska, Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.
Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P. (2006) Przestrzenne
Zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku. IGiPZ PAN, Monografie, 6, Warszawa.
 63