Biblia w kulturze

Zapis czatu z ks. prof. Tomaszem Jelonkiem, 28.11.2007

Ks. Tomasz Jelonek (ur. w roku 1937) jest magistrem matematyki (Uniwersytet Jagielloński) i doktorem habilitowanym z teologii w zakresie teologii biblijnej (Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie), posiada tytuł profesora, jest kierownikiem Katedry Teologii i Informatyki Biblijnej i oraz opiekunem Specjalizacji Biblijnej na Wydziale Teologicznym PAT. Przez kilkanaście lat prowadził zajęcia na Uniwersytecie Jagiellońskim, a od roku 1972 prowadzi zajęcia z biblistyki. Jego dziedziną badawczą jest Biblia w kulturze świata, w tej dziedzinie zajmuje się także środowiskiem biblijnym, a szczególnie Ziemią Świętą. Wypromował ponad dwustu magistrów, trzydziestu licencjatów i piętnastu doktorów. Opublikował 75 pozycji zwartych, ponad 700 artykułów i około tysiąca materiałów homiletycznych. Jest członkiem Zarządu Stowarzyszenia Biblistów Polskich.


moderator: Temat naszej rozmowy to "Biblia w kulturze" - zapraszam i zachęcam do zadawania pytań :)

kalinka82: Księże profesorze, chciałam zapytać, czy ma ksiądz "swoją" ulubiona księgę Pisma Świętego?

ks_Tomasz_Jelonek: Ze względu na moje studia i pracę naukową - najczęściej się spotykałem z Listem do Hebrajczyków jego więc właśnie można by uznać za księgę ulubioną, ale trudno mi jednoznacznie powiedzieć, która jest ulubiona wiele ksiąg mogło by rywalizować o ten tytuł z pewnością mogłaby to być też Apokalipsa św. Jana, na pewno trzy pierwsze rozdziały Księgi Rodzaju i wiele innych.

Wanda_: Skoro Apokalipsa, to mam pytanie - jak Ksiądz ocenia komentarze O. Aleksandra Mienia?

ks_Tomasz_Jelonek: Co do komentarzy o. Mienia, to trudno coś konkretnego powiedzieć w kilku zdaniach może tylko tyle, że są to bardzo cenne i ciekawe teksty

kalinka82: Księże Profesorze, czy uważa Ksiądz, że zbyt mało mówi się o Biblii, o jej "uwarunkowaniach "czasowych, kulturowych i społecznych?

ks_Tomasz_Jelonek: Oczywiście - o Biblii się mówi bardzo mało, a zwłaszcza o tych uwarunkowaniach, które są bardzo istotne dla zrozumienia Biblii ale trzeba przyznać, że wymagają bardzo szerokiej wiedzy, przede wszystkim o starożytnym świecie. Myślę, że tej wiedzy jest wśród nas zbyt mało, a wielu takich, co tę wiedzę posiada z kolei nie interesuje się Biblią. Dlatego trzeba by postawić postulat
pragnienie, aby bardziej zainteresować się Biblią właśnie od tej strony

littleann: Jak współczesny katolik ma odnaleźć się w świecie Biblijnym? świecie tak odległym od naszego

ks_Tomasz_Jelonek: Przede wszystkim trzeba ten odległy świat poznawać i konfrontować z treścią Biblii. W tej chwili jest coraz więcej publikacji na ten temat. Coraz lepiej rozumiemy, że bez tła historycznego Biblia nie potrafi do nas w pełni przemówić. Ale powiedzmy, że jeżeli nawet tego całego uwarunkowania nie znamy, to lektura Biblii może być bardzo pożyteczna i nie trzeba czekać aż będziemy wszystko wiedzieć - tylko trzeba czytać

baranek: Skoro Słowo Boże musi ulegać inkulturacji, czy uważa Ksiądz za słuszne i uprawnione przekłady Biblii na slang młodzieżowy?

ks_Tomasz_Jelonek: Nie uważam za słuszne dlatego, że slang młodzieżowy z pewnością nie zalicza się do żadnego języka tworzącego kulturę. To czasem może być ucieczka lub protest w stosunku do kultury

aprylka: Jakie znaczenie ma Biblia w dzisiejszej zlaicyzowanej dość mocno (coraz bardziej) kulturze?

ks_Tomasz_Jelonek: Ta kultura chociaż zlaicyzowana jest mimo wszystko dalszym ciągiem historii, dlatego może nawet wbrew swojej woli przejmuje liczne inspiracje biblijne - czasem nie wiedząc, że one są biblijne. Wielu twórców, którzy deklarowali się jako antyreligijni de facto tworzyli w nurcie inspiracji biblijnej. Bo Biblia już bardzo weszła w kulturę poprzednich wieków i nawet jeśli się chce zamknąć wszystko, co było, to to jest nie możliwe i tak Biblia jest obecna i we współczesnej kulturze.

littleann: Czy przeciętnemu współczesnemu człowiekowi pochodzącemu z kręgu kultury, z którego wywodzi się Biblia, łatwiej jest zrozumieć jej treść, to co kryje się za różnymi symbolami używanymi w Biblii niż nam Europejczykom?

ks_Tomasz_Jelonek: Na pewno tak. Takim przykładem niech będzie twórczość Romana Brandstaetera, który wywodząc się ze środowiska Biblii potrafił ją bardzo głęboko zrozumieć.

baranek: Wiele razy słyszałam opinię, że Biblia jest książką uniwersalną, dla ludzi wszystkich epok. Z pewnością oddaje wiele realiów kultury epoki Jezusa. A czy są w niej ślady naszej kultury?

ks_Tomasz_Jelonek: Trudno aby były ślady kultury obecnej w dziele powstałym 2 tys. lat temu. Aktualność nie polega na tym, że ślady dzisiejszej kultury mamy w Biblii, ale na tym, że Biblia ma coś do powiedzenia także i naszej kulturze.

aprylka: Niektórzy postulują
powołując się na wolność wyznania (światopoglądu), by oddzielić Biblię (a co za tym idzie i wiarę) od kultury, od zlaicyzowanej cywilizacji. Czy taki rozdział powinien nastąpić (i dlaczego)?

ks_Tomasz_Jelonek: Biblia wyrosła z kultury ludzkiej, wpisała się następnie w całą kulturę świata i dzisiaj rozdzielenie tego jest niemożliwe. Tak samo jak nie możemy się oddzielić od historii

aprylka: Które z dzieł literackich, filmowych czy wydarzeń kulturalnych zainspirowanych Biblią uznałby Ksiądz za najważniejsze, godne polecenia?

ks_Tomasz_Jelonek: W dziedzinie sztuki trudno jest decydować, co jest najważniejsze. Przede wszystkim każdy ma swoje upodobania, a z drugiej strony tych dzieł inspirowanych Biblią jest niesłychanie wiele. Z tych najnowszych można by tu wspomnieć np. o filmie "Pasja".

Piramidox: Czy poprzez coraz nowsze tłumaczenia Biblia nie powinna być bardziej czytelna dla współczesnego człowieka, bez wgłębiania się w przypisy i objaśnienia? zwłaszcza z uwagi na fakt, że czytelnictwo w ogóle upada, a więc pewnie i Biblii też - zwłaszcza, gdy jest pisana językiem już nie bardzo zrozumiałym dla współczesnej młodzieży

ks_Tomasz_Jelonek: Powstają różne nowe tłumaczenia, ale trzeba pamiętać, że jeżeli ktoś naprawdę chce się spotkać z dziełem starożytnym, to musi przełamać niejedną barierę, a jeżeli by mu te bariery pousuwać, to nie spotka się z samym dziełem, ale z jakąś "papką" a chyba nie o to chodzi

littleann: Być może to pytanie zbyt obszerne, ale jak zmieniał się sposób wpływania Biblii na ludzi, społeczeństwo na przestrzeni wieków? Jak zmienił się, zmienia się teraz?

ks_Tomasz_Jelonek: To jest pytanie rzeczywiście tak obszerne, że można by z niego zrobić kilkugodzinny wykład. Przede wszystkim Biblia to księga religijna, dlatego w każdej epoce formuje ludzi religijnych, którzy będą się odznaczać pewnym stosunkiem do Boga a także pewnym sposobem życia. I pod tym względem właściwe oddziaływanie Biblii jest zawsze takie same.

baranek: "Tablice kamienne w tradycji prorockiej symbolizować będą niedoskonałość Prawa (...)" - to o tablicach z Dekalogiem. Czy to znaczy, że Dekalog jest niedoskonały?

ks_Tomasz_Jelonek: Trudno jest mówić o doskonałości i niedoskonałości. Dekalog zawiera przykazania, które są nadal aktualne i jeżeli chodzi o te główne jego zasady to zawsze pozostają dobre, właściwe, potrzebne... Można by to nazwać doskonałością, ale równocześnie w Piśmie Świętym mamy nakazy Jezusa, chociażby z Kazania na Górze, gdzie On podaje wyższe zasady moralne. Dlatego to prawo będzie na pewno doskonalszym.
Można ogólnie powiedzieć, że pomiędzy tym co było w Starym Testamencie, a tym co jest w Nowym nie istnieje jakieś przeciwstawienie na zasadzie niedoskonałe
doskonałe, ale jest to stałe dążenie do większej pełni.

styna: Sztuka, literatura bardzo często inspirowana jest tematyką biblijną. Czy to wystarcza, by wpisać się w nurt kultury chrześcijańskiej?

ks_Tomasz_Jelonek: Nie wystarcza. Dlatego, że kultura chrześcijańska musi być przede wszystkim oparta na przemianie wewnętrznej, nawróceniu, przyjęciu wskazań moralnych. A to nie zawsze jest w tej literaturze czy sztuce, która jest inspirowana przez Biblię.

ALA: Na jakie wartości zawarte w Biblii, w aspekcie kulturalnym, powinniśmy przede wszystkim zwracać uwagę?

ks_Tomasz_Jelonek: Przede wszystkim na wartości moralne, które mogą tworzyć kulturę życia ludzkiego. Kulturę stosunków międzyludzkich. I to jest chyba najważniejszy, najbardziej potrzebny aspekt kultury inspirowanej Biblią.

aprylka: Czy coś (i jeśli tak, to co) łączy Biblię z kulturą antyczną?

ks_Tomasz_Jelonek: Przede wszystkim to, że ona w tamtym czasie powstawała. Przyjmujemy, że Biblia jest Słowem Bożym, mówimy o natchnieniu Bożym, ale to natchnienie nie eliminowało wpływu środowiska na autora. On tkwił w jakiejś określonej kulturze, myślał w konkretny sposób, korzystał z konkretnych obrazów, które działy na ludzi, którymi się ludzie posługiwali. A przez to kultura antyczna wchodziła w Biblię.

styna: taka twórczość jest zawsze próbą interpretacji, jak nie dać się "poprowadzić" w złym kierunku?

ks_Tomasz_Jelonek: Oczywiście, że mamy wiele możliwości interpretowania Biblii, ale takim jakimś ograniczeniem, ale równocześnie wyznaczeniem właściwego kierunku jest trzymanie się Tradycji. Przed nami byli inni, którzy interpretowali Biblię i jeżeli takich ludzi było wiele, a ich interpretacje są w jakiś sposób spójne to jest wskazówka, że nie należy się "wychylać". Warto tu dodać, że dla wierzących rękojmią nie popełnienia błędu jest wykład, jaki otrzymują w Kościele.

kalinka82: Czy nie uważa Ksiądz, że chrześcijanie często zapominają, kim był Jezus, skąd pochodził i że wywodził się z judaizmu?

ks_Tomasz_Jelonek: Jeżeli ktoś zapomina Kim był Jezus, to chyba zgubił już swoje chrześcijaństwo.

kalinka82: Czy symboliczne 40 dni, które Mojżesz spędził na górze było inspiracją autora Ewangelii, który pisze o Jezusie, który 40 dni spędził na pustyni?

ks_Tomasz_Jelonek: Na pewno te dwa miejsca od siebie w jakiś sposób zależą.

kalinka82: Czy uważa Ksiądz, że był obecny w czasach Jezusa judaizm samarytański?

ks_Tomasz_Jelonek: ...a co to znaczy judaizm samarytański? Samarytanie byli czymś odrębnym od Żydów, a judaizm to jest wiara Żydów. Samarytanie przyjmowali część objawienia biblijnego ale to nie znaczy, że byli częściowymi judaistami.

kalinka82: Jak można "nazwać "wiarę Samarytan?

ks_Tomasz_Jelonek: Trzeba ją nazwać wiarą samarytańską, a nie upodabniać do innych. To pytanie jest podobne do tego: "jak można nazwać wiarę Słowian" - po prostu jest to nazwa: wiara Słowian i tyle...

kalinka82: Ponieważ w jednej z książek spotkałam się z nazwą "judaizm samarytański", stąd moje pyt. :) Dziękuję za odpowiedź :)

aprylka: Jakie jest najstarsze polskie nawiązanie (w literaturze, kulturze) do Biblii? Bogurodzica?

ks_Tomasz_Jelonek: Bogurodzica nawiązuje do Biblii w tym sensie, że jest modlitwą chrześcijanina, dla którego Biblia jest podstawą jego wiary ale myślę, że głębszych inspiracji biblijnych może nie mieć. Natomiast najstarszymi utworami tego typu będą kazania, które były objaśnieniami czytań biblijnych oraz tłumaczenia psalmów, rozpowszechnione dlatego, że psalmami się modlono a człowiek chciał się modlić w swoim języku.

baranek: W książce "Biblia w kulturze" cytuje Ksiądz myśl, że " Posiadanie własnego przekładu Biblii w historii było uważane za dowód samodzielności i dojrzałości narodu."
Czemu akurat Biblii, a nie hymnu państwowego?

ks_Tomasz_Jelonek: Dlatego, że Biblia była uważana za pewną ogólną wartość kulturową i dlatego jeżeli była przełożona na jakiś język, tzn. że język ten wszedł do rodziny kulturowych języków. Hymn państwowy świadczy o świadomości obywateli, ale nie ma odniesień do ogólnej kultury

Gabi_K: Biblia jest przede wszystkim - pomimo jej wartości etycznych, filozoficznych i literackich dziełem religijnym. Do tego pytanie nieco innej natury: jak godzi matematyk, swój umysł ściśle naukowo-logiczny z jej elementami, gdzie potrzebna "tylko" wiara?

ks_Tomasz_Jelonek: Do rozważania Biblii, poznawania Biblii wiara jest potrzebna, ale nie wystarczy. Biblię poznajemy jak wiele innych rzeczywistości dzięki wiedzy jaką posiadamy. W badaniu Biblii także potrzebna jest logika jak w każdym poważnym badaniu.

aprylka: Co sądzi Ksiądz o określeniu "Boskiej Komedii" Dantego jako synkretyzacji wierzeń chrześcijańskich i mitologicznych dot. życia po śmierci?

ks_Tomasz_Jelonek: Dzieła literackie uczestniczą w kulturze, z której wyrastają. Kultura Europejska wyrosła z myśli greckiej i Ewangelii. Nic więc dziwnego, że poeta dla wyrażenia swoich myśli używa pojęć zaczerpniętych z Biblii, ale także zaczerpniętych z mitologii. W kulturze europejskiej może te dwa elementy nieraz ze sobą walczyły, ale należało by sobie życzyć, żeby nastąpiła jakaś synteza. Nie w dziedzinie wiary, ale w dziedzinie sztuki.

amelida: Książka "Bolesna męka Jezusa Chrystusa" jest zbiorem wizji A.K. Emmerich o męce i śmierci Jezusa Chrystusa. Chciałabym zapytać, jakie znaczenie dla człowieka mają dziś te objawienia w kontekście Biblii? Czy to znaczy, że Biblia wymaga uzupełnień?

ks_Tomasz_Jelonek: Objawienia prywatne, do których należą objawienia A. K. Emmerich nie są uzupełnieniem objawienia zawartego w Biblii. Kościół nie wymaga wiary w tego rodzaju objawienia, stwierdza jedynie ich niesprzeczność z wiarą. Objawienia prywatne nie muszą stanowić uzupełnienia Biblii nawet wtedy, gdy podają fakty, których w Biblii nie ma, a które odnoszą się np. do Męki Chrystusa. Natomiast rzeczą bardzo ciekawą jest, że tego rodzaju objawienia rzeczywiście mogą w jakiś sposób poszerzyć naszą wiedzę, ale to już jest odrębny temat.

Daw0: Czy możliwe, aby nauka uzyskała zgodność z biblijnym opisem stworzenia świata, czy należy opis ten traktować wyłącznie jako obraz symboliczny?

ks_Tomasz_Jelonek: Takiej zgodności nie należy szukać. Nauka w inny sposób opisuje świat a tekst religijny w inny. Nie są to sposoby sprzeczne ze sobą, ale leżące na zupełnie różnych poziomach.

baranek: Czy jest - powinno być - jakieś ograniczenie w wykorzystywaniu Biblii jako inspiracji w sztuce?

ks_Tomasz_Jelonek: Trzeba by sobie życzyć, żeby sztuka, nawiązując do scen czy wypowiedzi biblijnych, nie zmieniała ich sensu albo nie pozbawiała ich godności. Bo wtedy trudno mówić o inspiracji - to jest raczej jakieś nadużycie.

Fraszka: przepraszam, jeśli to pytanie już padło.... co Ksiądz sądzi o próbach "przełożenia" fragmentów Biblii na gwarowe odpowiedniki? typu śląszczyzna czy kaszubszczyzna? Czy to jeszcze "Biblia w kulturze" czy profanacja?

ks_Tomasz_Jelonek: Pytanie było podobne, ale nieco inne. Negatywnie odniosłem się do "przekładu" Biblii na slang młodzieżowy, natomiast przekłady na języki gwarowe uważam za dopuszczalne ze względu na to, że gwary stanowią element kultury.

baranek: Jak można zapobiegać "mevlanizacji" - sprowadzaniu rzeczywistości religijnej do porządku jedynie kulturowego?

ks_Tomasz_Jelonek: Przede wszystkim przez rozwój życia religijnego. Jego pogłębianie, a także przez budzenie świadomości, gdzie istnieje wspomniane niebezpieczeństwo.

baranek: Drugą część książki zatytułował Ksiądz: Biblia spłaca dług kulturze. Czy w ogóle można mówić o jakimś długu? - A może my powinniśmy się też jakoś "wypłacić" Biblii? :)

ks_Tomasz_Jelonek: Oczywiście dług jest tutaj niezupełnie ściśle użyty. Ale jeżeli Biblia tak wiele czerpała z kultury ludzkiej, to jeżeli inspiruje tę kulturę to jest to w jakiś sposób sytuacja "spłacania długu". Wypłacić się Biblii tzn. po prostu przyjąć jej orędzie - i to na pewno jest potrzebne.

baranek: Ktoś pięknie nazwał Biblię Listem od Boga do nas. W jaki sposób możemy odpisać? :)

ks_Tomasz_Jelonek: Swoim życiem zgodnym z nauką Biblii.

moderator: Czas nam się powoli kończy... zatem ostatnie pytanie na dzisiaj...

kalinka82: Czy można gdzieś wysłuchać Księdza Prof. wykładów "na żywo"?

ks_Tomasz_Jelonek: Na uczelni, na której wykładam tzn. Na Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie. Zapraszam wobec tego w każdą 3-cią sobotę miesiąca na godz. 10.00 do gmachu uczelni przy ul. Franciszkańskiej 1 gdzie odbywają się wykłady otwarte
Program tych wykładów jest na stronach PAT-u i będzie także na stronie na www.salwator.com - na "Spotkania i promocje" Zapraszam! A za miła rozmowę dziękuję!
Z Bogiem!

moderator: Dziękujemy bardzo Księdzu Profesorowi za przyjęcie naszego zaproszenia i podzielenie się z nami swoją wiedzą. Mamy nadzieję, że dane nam się będzie jeszcze spotkać - i tutaj na czacie i być może podczas owych wykładów :)

czatu odbył się 28.11.2007 na portalu wiara.pl - współorganizatorem było: Wydawnictwo Salwator i Katolik.pl