Helmuth Plessner

PYTANIE O CONDITIO HUMANA

Odrzucenie idei postępu przez historyzm

• Wiek oświecenia - wizja postępu

• Ataki na les terrible simplificateurs (czyli wizję postępu jako uproszczenie) poprzez argumenty nowych nauk historycznych, krytyki źródeł i rozwoju hermeneutyki

• Nauki historyczne uznają złudzenie jednoliniowego postępu za wishfull thinking

• Fundament historyzmu- wiara w nadrzędną wartość pierwiastka indywidualnego; historyzm wyciąga ostateczne wnioski z uniwersalnego posłania (ludzkość zanika, pozostaje rodzaj ludzki jako taki)

• Ciągłość przestaje być rozumiana jako coś gwarantowanego upływem czasu, pojmuje się ją jako continuum, a wpływ na nie mają mechanizmy, które Hegel nazwał „chytrością idei” ( np. to, co dokonuje się w ukryciu, zostaje wyobcowane wobec swego celu lub stanowi mechanizm przemiany dobra w zło i na odwrót)

• Historię należy pisać wciąż na nowo, gdyż każdy dzień ją zmienia

• Zmienność zawiera w sobie stałość, a doświadczenie rozmaitości (przemian ludzi, ich losów) jest możliwe tylko na tle jednolitości i trwałości ludzkiego gatunku

• Potrzeba jedności zostanie lepiej zaspokojona przez uświadomienie sobie warunków otaczającej różnorodności, niż poprzez generalizującą syntezę

• Człowiek jako istota historyczna nie jest jedynie egzemplarzem gatunku

Odporność biologicznej teorii rewolucji

• Rozwój kulturowy dokonywał się od paleolitu do dnia dzisiejszego, a utrwalana tradycja prowadzi w uprzywilejowanych rejonach do fazy kultury wysokiej i przybiera wymiary nauki historycznej skąd więc sceptyczne nastawienie do kontynuowania linii postępu dyktowanej przez wieki?

• Podważenie dogmatu - teorii koniecznego następstwa faz (tożsamej z teorią postępu) poprzez teorię kręgów kulturowych i funkcjonalizm diagnoza według faz nawet najbardziej prymitywnych społeczeństw nie pozwala na wniknięcie w ich strukturę

• Fakt przemawiający za ewolucjonizmem - wybuch racjonalizmu; racjonalne opanowywanie przyrody przez naukę, technikę i przemysł najważniejszy argument za ewolucjonizmem postęp staje się uchwytną siłą, a jeśli uznać ten postęp za kontynuację wcześniejszych (historycznych, prehistorycznych, biologicznych) to dochodzimy do wniosku, że na wyłonienie się gatunku Homo sapiens trzeba było setek milionów lat z chwilą, gdy ten gatunek osiągnął stopień fizycznej stabilizacji, zaczęła się aktywność kulturowa

• Darwinizm i jego zasadnicza idea - wszechpotęga selekcji, mają już niewielu zwolenników, jednak niektóre dogmaty darwinizmu i wizja postępu jako główna kategoria historyczna są do dziś mocno zakorzenione w powszechnej świadomości (jedna z przyczyn, dla których humanistyka czuje odrazę do przyrodniczych poglądów na sprawy dotyczące człowieka)

• W człowieku przyroda znalazła najtrafniejszą do tej pory odpowiedź życia na problem życia - podstawa darwinizmu (człowiek jest wynikiem działania ślepych sił przyrody, ale jednak wynikiem trafnym)

Próby filozofii życia. Bergson i Dilthey

• Realizm końca XIX wieku jedna droga poznania człowieka: droga historii

• Dilthey: „Tylko z historii człowiek może się dowiedzieć, czym jest”

• Przełom: wyzwolenie biologii spod dominacji kategorii darwinowskiej historii rozwoju zerwanie się ostatniej więzi łączącej biologię z naukami historycznymi

• Problem: powiązanie filozofii i empirii; człowiek widzi siebie jednocześnie od zewnątrz, jak i od wewnątrz jak to pogodzić?

• „Zagrażający życiu brak bezpieczeństwa miał swój odpowiednik w źródłowej pewności własnej jaźni, nieredukowalnej wewnętrznej konieczności twierdzeń logicznych i sądów moralnych” punkt wyjścia krytyki, jaką Bergson odpowiedział na biologiczną filozofię Spencera

• Wg Spencera sumienie i jego normy są wytworem zbiorowego wysiłku adaptacyjnego minionych generacji (synteza Kanta i Darwina faworyzująca pragmatyczne ujęcie teorii i moralności)

• Bergson: kreatywna moc życia jako natura naturans, nie ma teleologicznego ani też przyczynowego rozumienia zjawisk życia, tylko intuicja prowadzi nas do samej istoty życia, nie mającej śladu ani celu; u Bergsona nie ma mowy o ewolucji ukierunkowanej na gatunek

• Bergsonowski intelekt nie jest narządem poznawania, lecz środkiem orientacji

• Bergson ujmuje „życie” od strony psychologii i biologii, Dilthey od strony historii, szczególnie historii filozofii

• Dilthey - uważa, że historyczne nauki humanistyczne (powstałe w XIX wieku) odkryły nowe źródło samopoznania proponują hermeneutykę przekazanych dokumentów i zabytków (przedmioty te wypowiadają się same i same przekazują swoją wiedzę o sobie), w ich przypadku podmiot i przedmiot przemawiają tym samym językiem ludzkiego życia życie pozostawia w świadectwach własne obiektywizacje i refleksje nad sobą i nadal je produkuje, daje się więc poznać samo z siebie

• Substratem nauk humanistycznych są komunikaty, a przyrodoznawstwa- zjawiska rzeczy; metoda pojmowania komunikatów umieszcza je w historycznym kontekście badanie jego warunków prowadzi do teorii hermeneutyki

• Teoria hermeneutyki Diltheya powtarza założenia Kanta w odniesieniu do ograniczenia do horyzontu możliwego życiowego doświadczenia, ale wzbogacona zostaje wglądem w historyczną genezę rozumu i jego pojęć

• Hermeneutyka domaga się nauki o człowieku z krwi i kości, teorii ludzkiej natury; stałe tej teorii są otwarte na historyczną zmienność i same gwarantują swoją otwartość

• Wspólne dla Bergsona i Diltheya: przekonać człowieka, że jego samopoznanie ma charakter historyczny

BUDOWA CZŁOWIEKA

Ujęcie pluralistyczne: Uexküll

• Zgodnie z naszą tradycją wyjątkowa pozycja człowieka jako stworzenia obdarzonego mową dana mu jest od Boga, nawet w świecie pozbawionym Boga człowiek mógł znaleźć oparcie w widzialnym porządku świata dzięki prawom natury postęp nauki ujawnił problematyczność tego porządku świata nasz świat jest otwarty

• Pluralizm- świat jest zbiorem światów, ze wszystkimi minionymi, teraźniejszymi i przyszłymi horyzontami, zakłada możliwość człowieka jako jednej z wielu form organicznych, jako ekscentrycznej postaci życia

• Idea otwartego pluralizmu (obecna już w filozofii Bergsona i Diltheya, przyjęta za punkt wyjścia przez biologa Jakuba von Uexküll) brak pytania o genezę budowy człowieka, lecz o to, jak ona funkcjonuje; odrzucenie myślenia genetycznego i ujmowanie organizmu zgodnie z zasada indywidualizacji

• Każdy organizm posiada własny stopień komplikacji i jest związany ze swoim środowiskiem i pozostaje z nim w stosunku chwiejnej równowagi, przystosowuje się do niego. Również świat człowieka jest monadą skupioną wokół żywego środka i posiada pewne właściwe tylko sobie elementy; jawi nam się jako sfera bezpieczeństwa i zagrożenia odzwierciedlająca wszystkie monady, ale tak jest z każdą inną monadą (zasada pozycji)

• „Chcąc ująć stanowisko człowieka w świecie we wszystkich jego licznych aspektach, przedludzką strukturę człowieka, która pozostaje w nim nadal obecna, niezmienną conditio humana albo, jak mówili starożytni, natura hominis, odwołujemy się do planu budowy ciała”

Faza młodociana, nadwyżka popędów, zdolność do zabawy. Antropoid

• U antropoidów rozwój osobniczy prowadzi do silnych przekształceń, u człowieka wydaje się wstrzymany, a stadium młodociane - przedłużone

• Tryb rozwoju człowieka przywodzi na myśl ptaki gniazdowniki ludzki noworodek to „wtórny” gniazdownik; u wyższych ssaków noszenie płodu trwa dłużej i na świat przychodzą noworodki samodzielne i rozwinięte - zagniazdowniki, ludzki noworodek jest zaś całkowicie bezradny i pozornie cofa się do poziomu gniazdowników

• Portmann określa pierwszy rok życia jako rok rozwoju pozamacicznego, toczącą się już na zewnątrz końcową fazę rozwoju embrionalnego; wtórna prymitywność ma sens biologiczny dziecko „przedwcześnie” styka się ze światem zewnętrznym, jego edukacja podporządkowana jest na początku zasadzie uczenia się na własnych doświadczeniach

• Buytendijk: psychologia popędów: młode zwierzę od urodzenia wykazuje dwie tendencje: dążenie do samodzielności i dążenie do zadzierzgnięcia więzi które zmierza pierwotnie do zniesienia rozłąki z matką, jak następuje w chwili narodzin niemożność zaspokojenia tego dążenia powoduje wtórnie popęd nawiązywania kontaktu ze środowiskiem: młody osobnik zwraca się ku przedmiotom, nie mając przy tym na względzie żadnego celu (niezdarność) nadwyżka popędu, który szuka sobie ujścia zabawa

• Zabawa- działanie, które nie ma żadnego celu, zawieszone między przywiązaniem a swobodą, spełniające się samo w sobie; faktycznie zabawa występuje tylko u młodych ssaków

• Związek fazy młodocianej, nadwyżki popędu i zdolności bawienia się jest bardzo istotny dla rozwoju człowieka; długi okres młodości opóźnia dojrzewanie płciowe człowiek szuka sobie partnera wśród przedmiotów

• Podobieństwo małpy do człowieka- zabawa: małpa wyszukuje owoce wśród gałęzi, nie zapewnia sobie emocji drapieżnika, więc nie zna właściwych mu emocji i przyporządkowanego im wyładowania popędu pozostaje nadwyżka popędu, która manifestuje się w czynnościach zastępczych i zabawach

Postawa pionowa. Dominacja pola oka i ręki

• Fenomen wyprostowanej postawy człowieka pozwala zrozumieć, w jaki sposób splatają się u niego i wzajemnie na siebie wpływają dwa aspekty: budowy fizycznej i zachowania

• Bachelard: „Największą odpowiedzialnością fizyczną i moralną, jaką człowiek ponosi, jest odpowiedzialność za postawę pionową”

• Straus: wyprostowywanie się ma charakter czynu; pion jest zawsze kierunkiem wyróżnianym

• Dzięki postawie wyprostowanej uzyskujemy rozleglejsze pole widzenia, a wolne ręce mogą posługiwać się narzędziami pośrednia bezpośredniość (oko i ręka pokonują dystans zawsze tak, że bezpośrednie uobecnienie wzrokowe jest wspierane i kontrolowane przez chwytającą rękę, która pokonuje dystans dzielący ją od przedmiotu)

• Dominacja pola oka i ręki sprawia, że używanie narzędzi jest dla człowieka czymś oczywistym

• Ręka- prowadzona przez oko- jest przyrodzonym człowiekowi narzędziem
  par excellence

• Wyprostowana postawa i „wynalazek” narzędzi tworzą strukturalny związek

• Zwierzęta również są w stanie „używać” narzędzi, ale nie wynika to u nich
  z „naśladowania” czy rozumienia własnych poczynań granicę uczłowieczenia wyznacza specyficzny brak zrozumienia sensu zachowań i ich rzeczowej treści

Język, naśladowanie i wzajemność. Pole oka i ręki a język

• Każdy dźwięk ma charakter ekspresyjny, efektem wydania dźwięku jest zawsze komunikat, którego biologiczna funkcja może być różna; dźwięki tylko wyrażają

• Język wypowiada coś i przedstawia, jest odniesiony do rzeczy, którym przyporządkowane są słowa i związki słów

• Słowa są nośnikami znaczeń, znaczą (w przeciwieństwie do dźwięków)

• Przekaz językowy odbywa się za pośrednictwem przedstawiania, przedstawianie zas zakłada zdolność do odróżniania tego, o czym mówimy, i tego, jak mówimy

• Naśladowanie w przeciwieństwie do współdokonywania możliwe jest tylko we wzajemnym stosunku pomiędzy oryginałem a kopią wzajemność zachodzi pomiędzy ludźmi, natomiast nie między zwierzętami lub zwierzęciem a człowiekiem

• Naśladowanie i uprzedmiotowienie warunkują przyswajanie i używanie języka

• Człowiek potrafi rozpoznać swoją pozycję jako „tutaj” w odróżnieniu od wszystkiego, co jest „tam” urzeczowienie

• Język jako wyraz zapośredniczonej bezpośredniości zajmuje miejsce między ręką- narządem dystansu i pokonywania dystansu- a okiem jako narządem bezpośredniego uobecniania język stwarza możliwość połączenia obu funkcji, jest zarazem ręką i okiem, a jego swoista funkcja to metafora

• Język jako metafora: przenosi, występuje zamiast czegoś, jest medium pośrednim w stosunku pomiędzy człowiekiem a światem; język odciąża, a kontakt człowieka ze światem nabiera wskutek ingerencji języka charakteru wirtualnego

• Alsberg: język jest środkiem oszczędności, oszczędza wydatkowanie sił, jest namiastką fizycznej pracy

• Język pełni funkcję stabilizującą i socjalizującą- łączy w sobie zastany porządek: człowiek rodzi się i wzrasta w języku

• Wzajemne odniesienie do siebie mówiących jest strukturalnym warunkiem języka, w języku nikt nie jest solus ipse porozumienie w medium wzajemności

• Naśladowanie i uprzedmiotowienie, które są podłożem przyswajania i używania języka, mają to samo źródło: ludzki zmysł wzajemności perspektyw w stosunku własnej cielesnej egzystencji do egzystencji innych; tą wzajemnością naznaczona jest twarz

• Twarz to strefa, w której odzwierciedla się cała egzystencja osobowa w sposób widoczny dla innych; w twarzy streszcza się człowiek, tyle, że nie wirtualnie, a bezpośrednio, przez ekspresję

• Spojrzenie jest środkiem porozumiewania się ludzi

• Odsłonięcie twarzy przez układ czoła, nosa, ust i brody w płaszczyźnie frontalnej jest ostatecznym spełnieniem strukturalnej zasady pionowości

Człowiek w świecie i w środowisku

• Język jest wirtualną funkcją o idealnej strukturze

• Głos to podstawa języka, ale nie jego konieczny warunek, język może materializować się też w gestach i znakach pisma

• Niemal w tym samym czasie, gdy dziecko zaczyna mówić i uczy się stać, mamy do czynienia z rozumiejącym działaniem; dziecko naśladuje dorosłych i rozumie związki pomiędzy rzeczami używanie narzędzi

• Człowiek otwiera się na świat, gdy rozpoczyna się urzeczowienie pola działania, rozwijające się w miarę wzrostu artykulacji językowej

• Uproszczenie: przypisanie ścisłego związku ze środowiskiem zwierzętom, człowiekowi zaś postawy otwartej na świat

• Człowiek nie jest nigdzie zadomowiony i może żyć „sam przez się”, ale musi jednak działać w sposób planowy i spełniający fizyczne warunki jego egzystencji (Herder: człowiek jest inwalidą swoich wyższych sił)

• Człowiek potrafi utrzymać jedność przedmiotu we wszystkich jego aspektach pomimo ich wielości ≠ u zwierząt przedmiot przyjmuje coraz to inne role; u zwierząt istnieją tylko „akcenty”, u człowieka już „sensy” każde środowisko przedstawia się jako porządek sensownych odniesień, podczas gdy świat jest pozbawiony sensu (teoria środowiska)

• Związek ze środowiskiem jest czymś nabytym i utrzymywanym, nie jest po prostu dany wraz z naturą ludzkiego ciała

• Problem: czy wybiórcza, izolowana i uwarunkowana określonymi zainteresowaniami struktura danej kultury uprawnia do tego, by ujmować ją jako środowisko?

• Człowiek jest zadomowiony dopiero w kulturowo nacechowanych ramach egzystencji

• Kultura ma charakter środowiska o tyle, o ile jest względnie zwartą, zamknięta strukturą, co potwierdza się w każdej ocenie i postawie

• Kultura wyznacza perspektywę jednostronności, na którą człowiek jest skazany, gdy traci świadomość ograniczoności narzuconych przez nią norm i wzorów

ELEMENTY LUDZKIEGO ZACHOWANIA

Pozycja ekscentryczna. Urzeczowienie i stłumienie

• „Ich bin, aber ich habe mich nich” (jestem, ale nie panuję nad sobą) - sytuacja człowieka w jego cielesnej egzystencji

• Dystans jest warunkiem samoistności (dystans we mnie i w stosunku do siebie daje mi szansę przezwyciężenia go)

• Zarówno zwierzę jak i człowiek maja pierwotne, czysto biologiczne potrzeby; zwierzę zaspokaja je bezpośrednio, człowiek zaś zaspokajając pierwsze potrzeby, tworzy potrzeby drugiego stopnia i przesuwa ich zakres

• Człowiek dzięki sztucznie stworzonym środkom wznosi się na wyższy poziom

• Człowiek jest zmuszony do urzeczowienia własnego ciała, dziecko oswaja się z ciałem wewnętrznie i zewnętrznie, przyzwyczaja się traktować siebie wraz z innymi rzeczami jako rzecz; wskutek urzeczowienia potrzeby i zaspokojenia autonomizują się dochodzi do przesunięcia, które jest podstawą procesu cywilizacji (bez daru urzeczowienia albo abstrahowania ten proces nie byłby możliwy)

• Jako istoty z natury sztuczne, żyjemy tylko o tyle, o ile prowadzimy jakieś życie, sami z siebie robimy to, czym jesteśmy i tylko tacy staramy się nad sobą panować- „posiadać się”

• Otwarcie na świat urzeczywistnia się tylko w sztucznie stworzonym i zamkniętym środowisku

• Być człowiekiem, to znaczy podlegać hamującym normom, tłumić popędy (każde prawo czy konwencja je przytłumia)

• Freud: kultura opiera się na tym, co w zakresie tłumienia osiągnęły poprzednie generacje

• Idea autodomestykacji - jeśli cywilizacja podlega oswajaniu, to na skutek jej zwrotnego oddziaływania człowiek musiał stać się zwierzęciem domowym; hamowanie popędu wzmaga popęd i reaktywnie domaga się wzmożonego hamowania

• Przymus kultury, która przesądza o człowieczeństwie człowieka; jeśli człowiek żyje w kręgu zwyczajów i obyczajów, które uznaje wynika to z zapośredniczonej bezpośredniości jego ekscentrycznej pozycji

• Człowiek panuje nad sobą tylko pośrednio - okrężną drogą wiodącą przez innych ludzi i rzeczy stosunki z innymi są podstawą wszelkiego życia

• Pole działania zwierzęcia jest zarazem polem współdziałania

Ucieleśnienie I: rola i przedstawianie

• Autointerpretacja i doświadczenie samego siebie dokonują się za pośrednictwem innych ludzi i rzeczy; droga do wewnątrz zależy od koncepcji świata zewnętrznego i konstytucji społecznej

• Człowiek staje się osobą poprzez akt inkorporacji do struktury społecznej

• Kiedy jednostka otrzymuje imię, zyskuje swój status, nadanie imienia przypieczętowuje jej niepodzielną jedność; nikt nie jest bezimienny

• Rola - 1) rozumiana jako dana wraz z ucieleśnieniem egzystencji, której trzeba imienia, by stała się osobą; elementarna struktura roli: ucieleśnienie, identyfikacja, personifikacja 2) rola jako coś, co pozwala jakiejś osobie być inną osobą doświadczenie podwójności (topos wielkiego teatru świata)

• Pojęcie roli dopuszcza dystans człowieka w stosunku do społecznej egzystencji, mieści zarazem status przypisany i status osiągnięty

• Rola staje się także pojęciem funkcji społecznej (pojęcie roli, którego podstawą jest dwoistość sfery prywatnej i publicznej, przesuwa się w kierunku pojęcia funkcji, a pojęcie to nie jest związane z ludźmi i ich zachowaniem) oderwanie funkcji od ludzi , którzy wypełniają je odpowiednio do swoich ról wydaje się czymś oczywistym w dzisiejszym społeczeństwie (społeczeństwo funkcji analiza funkcjonalna)

• Idea dwoistości człowieka: człowiek jako istota nigdy nie nadąża za sobą, gdyż musi się ucieleśnić; uzewnętrznienie i eksterioryzacja nie oznacza autoalienacji (czyli zrównania sfery wewnętrznej z bytem autentycznym i sfery publicznej z bytem nieautentycznym)

• Człowiek jako możliwość samego siebie nadaje sobie byt dopiero dzięki podwojeniu się w jakiejś roli, z którą stara się utożsamić jedyny stały element w zasadniczej relacji społecznej roli i ludzkiej natury

Ucieleśnienie II: śmiech, płacz, uśmiech

• Śmiech i płacz to reakcje na granice, jakie napotykają nasze zachowania; mają charakter zasadniczy i wiążą się ze strukturą ludzkiego zachowania jako taką

• Śmiechem i płaczem człowiek zaświadcza, że osiągnął granicę możliwego zachowania się, i to we właściwym znaczeniu tego słowa

• Doświadczenie sytuacji, w której nie wiemy, co począć musi wiązać się
  z ucieleśnieniem jako instrumentem kształtowania zachowań

• Śmiech i płacz są matowe (nie pozostają w żadnej jednoznacznej relacji
  z odmalowywania lub odzwierciedlenia z konstytucją psychiczną ani okolicznościami), nie należy ich zaliczać do ruchów ekspresyjnych; fakt, że nie możemy się od nich powstrzymać sugeruje, że ich funkcja wiąże się z wyraźnym zakłóceniem zachowania

• Kwestia dystansu: zakładamy sytuację, w której ujawnia się jakiś inny porządek i poprzez wstrząs zostajemy obezwładnieni; jeśli zachowujemy dystans i ta sytuacja nas rozwesela- reagujemy śmiechem; jeśli jednak sytuacja nas dotyka i utraciliśmy dystans- płaczemy; dystans jako zapośredniczenie stosunku do własnej osoby ujawnia się jako utrata panowania nad sobą

• Komizm, dowcip, satyra- kwestionowanie normalnego obrazu świata, do którego jesteśmy tak przyzwyczajeni, że nie zwracamy nań uwagi

• Okolicznością skłaniającą do płaczu może być poczucie ostatecznej bezbronności i najbardziej wyrafinowane wzruszenie zatracamy się w tych okolicznościach, bo w bezpośrednim zderzeniu z nimi ulega zniesieniu wszelka miara naszej egzystencji; człowiek odpowiada łzami na niewspółmierność ( dana okoliczność nie pozostaje w żadnej proporcji do nas, nie zachowuje miary)

• Śmiech i płacz są objawami blokady ucieleśnienia jako środka regulującego ludzkie zachowanie, stanowią reakcje defektywne

• Zwierzęta nie mogą płakać ani się śmiać, gdyż są istotami bez dystansu, pozbawionymi ekscentrum tylko człowiek zna sens, sens podwójny, nonsens i to, co poza nie wykracza

• Uśmiech- jest uprzywilejowany, bo nie wiąże się z żadnym szczególnym uczuciem; może pełnić funkcję maskującą, wyrażać czułość lub agresję, otwartość lub nieprzystępność; uśmiech świadczy o zrównoważonym stosunku do własnego gestu

• Człowiek w śmiechu i płaczu jest ofiarą swojej ekscentrycznej wyższości, uśmiechem daje jej wyraz

• Musimy założyć conditio humana poza wszelkimi jej historycznymi kształtami i dlatego skazani jesteśmy na najbardziej elementarny, niezmienny i niezależny od wszelkich interpretacji sposób istnienia, który nazywamy ucieleśnieniem

Odcieleśnienie

• Doświadczenie śmierci i doświadczenie życia stanowią od początku jedność,
  w ucieleśnieniu zawiera się odcieleśnienie jako jego przeciwieństwo tylko człowiek wie, że umrze

• Oswojenie z negatywnością, którego brak zwierzętom, to podstawa doświadczenia śmierci i troski o własne życie

• Bóg człowiek- synteza sacrum i profanum; synteza ta zawiera możliwość sakralizacji profanum oraz profanacji sacrum

• Śmierć i troska o przeżycie są istotnymi motywami czarów, zaklęć oraz religii, ale nie można ich tylko do nich sprowadzać

• Człowiek z jednej strony panuje nad światem rzeczy, z drugiej zaś znajduje się w sytuacji zagrożenia ze strony świata rzeczy

• Człowiek odniesiony jest do jakiegoś vis-á-vis, z którym może się porównywać jako z siłą, dzięki której żyje, a porównanie to jest tylko możliwe w paradoksalnej perspektywie dystansu, jednoczącego skrajne oddalenie i bezpośrednią bliskość

• Splot ucieleśnienia i odcieleśnienia był kiedyś sprowadzany do wiary w kosmiczny ład, co jest jednak odcięte od korzeni duchowych i społecznych

Historyczność

• Ludzie zaczynają tworzyć i przeżywać dzieje dopiero z chwilą, gdy uznają, że warto się nad nimi zastanowić, a wiąże się to z odkryciem ciągłości czasu; odkrycie to związane jest z ciągłością troski o siedzibę, majątek i panowanie

• Historiografia stopniowo zachwiała wiarę w wyjątkowość naszego punktu widzenia, nauczyła nas sceptycyzmu wobec wizji postępu i konstruowania faz rozwoju, wobec działającego w dziejach rozumu (a wszystko to stanowiło trzon koncepcji uniwersalistycznych)

• Narzucenie ujęcia człowieka jako podmiotu i produktu historii w sensie bardziej formalnym niż przedtem

• Pojęcie historyczności odpowiada rozpadowi harmonizującej, odniesionej do jedności historii powszechnej; historyczność pytania jak? i co? Pozostawia badaniom empirycznym a w charakterze aktora minionych zdarzeń przyjmuje tylko historyczny podmiot, warunkujący możliwość danych zdarzeń

• Poznanie historyczne musi stale liczyć się z tym, że materiał empiryczny podważy ocenę wydarzeń, osób i ich motywów

• Stałe figury: homo faber, homo sapiens etc. to aspekty ludzkiego zachowania, w których odzwierciedla się całość jego możliwości, ale które nie prowadzą do źródeł tych możliwości historyczna perspektywa pozwala nam poznać potencjał zachowań, ale nie odpowiada na pytanie o źródła ich możliwości

• Wszystko, co człowiek z siebie czyni podlega historycznym przeobrażeniom

• Człowiek odszedł ze sceny, aby pozostawić ją historii; historia jako czynna jedność również odeszła

HOMO ABSCONDITUS

• Filozofia nie odegrała żadnej roli w zmianie wiedzy o człowieku, jednak pytanie
  o istotę człowieka zawsze było centralnym problemem filozoficznym

• Hegel posługuje się pojęciem „człowiek” z wyczuwalnym dystansem; w jego przekonaniu rezygnacja z poznania Boga łączy się z zainteresowaniem człowiekiem

• Feuerbach antropologia zastępuje teologię

• Podstawa antropologii fizycznej- biologia wynika z niej łączenie ścisłego wyjaśniania z bezpośrednią intuicyjną zrozumiałością obserwowanego zachowania

• Z punktu widzenia biologii można porównać zachowanie człowieka i zwierzęcia; przeciwieństwo związania zwierzęcia ze środowiskiem to ludzkie otwarcie na świat

• Droga filozofii prowadzi ku wnętrzu, ścisłe przyrodoznawstwo na zewnątrz

• W świetle pojęcia egzystencji związanie ludzkiego sposobu istnienia z ludzkim organizmem stanowi czysty przypadek

• Zarówno dla człowieka jak i dla zwierzęcia ciało stanowi czynnik konstytutywny, który objawia swoje znaczenie w samym życiu oraz w procesie umierania

• Problem antropologii filozoficznej stanowi ciało, za którego pośrednictwem przed człowiekiem otwiera się świat

• Najlepsza cząstka ludzkiej natury- zdolność do przeżywania wstrząsu

• Dzięki umiejętności uprzedmiotowiania swojego otoczenia i przekształcania go w rzeczy, człowiek zyskuje władzę nad sobą samym, i to nie tylko jako ciałem materialnym

• Człowiek nie może uwolnić się od swoich ograniczeń, ale może je sobie uzmysłowić i poddać swojej kontroli ta otwartość istoty ludzkiej uprawnia nas do mówienia o homo absconditus człowiek zna granice swojej otwartości i dlatego wie, że jest niezgłębiany chociaż jest otwarty przed sobą i światem, wie też, że jest ukryty

• Stworzone przez człowieka rzeczy stają się zarazem przedmiotem szacunku i złości

• Artefakty przeszłości człowieka stanowią świadectwo wymyślonych przez niego ochronnych osłon, którym ciągle grozi zniszczenie

• W historii człowieka pamięć i zapomnienie nawzajem się równoważą, przeszłość zarazem hamuje i pobudza postęp

• Obecnie zaczynamy dysponować mocami, do których nie dorośliśmy ( podbój kosmosu, możliwość ingerencji w materiał genetyczny)

• Unikalna cecha człowieka: zdolność człowieka do zdobywania się na dystans w stosunku do samego siebie, jego otwartość na świat lub ekscentryczność

• Ukrycie człowieka przed sobą samym i przed swoimi bliźnimi stanowi ciemną stronę jego otwarcia na świat; człowiek nigdy nie może całkowicie rozpoznać siebie w swoich czynach, rozpoznaje jedynie swój cień- odsyłacz do samego siebie dlatego człowiek ma dzieje, tworzy je i one go tworzą (działanie człowieka objawia się przed nim i jednocześnie skrywa, jego dzieje nie mają początku ani końca, bo interpretacja wydarzeń zależy także od oddziaływań, które mogą trwać do przyszłości nie dającej się przewidzieć)

• Dla Hegla i Marksa dzieje są rozwojem świadomości wolności, wydobyciem się ducha z form wyobcowanych i dojściem do swego prawdziwego określenia

• Historia w dzisiejszym sensie utraciła powiązanie z pietystycznym zachowywaniem przeszłości (dwie tendencje: do odradzania przeszłości lub radykalne dążenie do emancypacji)

• Marcuse- współczesna „represja”; brave new world, który ściągnął na siebie człowiek przez swoją brawurę, ciekawość i wiarę w moralne oświecenie

• Refleksja nad istotą człowieka wymaga, by zachować możliwie jak największy dystans w stosunku do tradycji

• Uzewnętrznienie (wyzbycie) a samo wyobcowanie (wyzbycie się samego siebie); wspólne im jest tylko zachowanie dystansu w stosunku do samego siebie

• Możliwość obiektywizacji jest wyłączną właściwością człowieka, ale on sam musi ją odkryć

• Jako istota wrzucona w świat człowiek jest ukryty przed samym sobą- homo absconditus- a owo pojęcie wyraża naturę człowieka

• Człowiek nigdy nie opuścił siebie, dlatego też nigdy nie powróci do siebie

1