Systematyka romansu
Romanse i powieści, choć niezgodne z kanonami estetyki humanistycznej, cieszyły się w renesansie wieką popularnością. Tym samym, dzięki wynalazkowi druku, te - znacznie wcześniejsze od epoki - wynalazki zostały utrwalone dla potomnych.
Nazw „powieść” i „romans” używamy w zasadzie wymiennie, przy czym „romans” oznacza dłuższe prozaiczno-fabularne formy średniowiecza, renesansu i baroku, o powieści zaś mówimy od oświecenia.
W renesansie ustalił się usus językowy, który to, co nazywamy „romansem” określał mianem historii. Utwory historyczne nazywano zaś kronikami.
Podział romansu polskiego w XVI w.: 1. r. religijny 2. r. błazeński 3. r. pseudohistoryczny 4. r. rycerski 5. r. moralistyczny 6 r. humanistyczny
Romans religijny obejmuje dwie grupy: a) beletryzacje fragmentów Pisma św., rozbudowane na modłę apokryficzną, zazwyczaj - pochodzące sprzed XVI w. (m.in. Rozmyślanie przemyskie, Sprawa chędoga, Żywot Pana Jezu Krysta, kazania Paterka etc.) b) dwie powieści antykatolickie (Historyja…o Franciszku Spierze… Stanisława Murzynowskiego, 1550, Historyja o papieżu Janie…VIII…, 1560 r.)
Romans błazeński - Marchołt, 1521, Ezop, 1522, Sowizrzał, po 1530 (choć Ezop jest wierszowany)
Romans pseudohistoryczny - dwa przekłady Historii Aleksandra Wielkiego, Historia Trojańska, Historyja Spraw Atyle, Żywoty filozofów (M. Bielski), Historyja prawdziwa…książęcia finlandzkiego Jana (M. Kromer)
Romans moralistyczny - m.in. Poncjan i Historie rzymskie
Romans rycerski - Historia o Meluzynie, Historyja o Magielonie, Historyja o Othonie cesarzu, Historyja o Fortunacie
Romans humanistyczny - niewiele przekładów z Boccacia czy włoskiej nowelistyki, Historyja znamienita… o Gryzellii Salurskiej księżnie (przeróbka noweli piątej dnia dziesiątego, oparta na przekładzie Petrarki), Historyja barzo cudna o przyjaźni a uprzejmej miłości Tytusa z Gizipusem (przekład noweli ósmej dnia dziesiątego), Historyja…o Barnabaszu, jako się ten zacny kupiec z drugim kupcem na cnotę żony swojej założył… (przekład noweli dziewiątej dnia drugiego)
Apokryfy
Literatura apokryficzna wieku XVI zachowała się głównie w rękopieśmiennych kopiach tekstów piętnastowiecznych i wcześniejszych (m.in. Rozmyślanie przemyskie, ok. 1500)
Rozmyślania dominikańskie - 1532 r., tematyka - męka Pańska
Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej Wawrzyńca z Łaska, 1544 r. oraz Ewangelia Nikodema.
Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opeca, 1522 r. - przeróbka Meditationes vitae Christi Pseudo-Bonawentury, podobna do Rozmyślania przemyskiego, ale opowiedziana bardziej zwięźle i bardziej współczesnym językiem. Wszystkich wydań jest ponad 40!
Powtarzają się w poszczególnych apokryfach opisy piękna cielesnego Marii - wynika to albo z ówczesnych ideałów urody, albo z chęci podkreślenia porządku moralnego cielesnym (Paterek). Co do tego drugiego - patrz Problemata Aristotelis (Gadki… o składności człowieczych członków), 1535, Andrzej Glaber z Kobylina. Organiczny porządek naśladował porządek stworzenia (opisy od głowy - w dół)
Literatura błazeńska. Ezop
Autorem Ezopa (prawdopodobnie 1522) jest Biernat z Lublina (prawdopodobnie ok. 1460-1529). Niskie urodzenie, wrodzona mądrość i przekorna drwina łączą jego bohatera z Marchołtem Jana z Koszyczek i anonimowym Sowizdrzałem.
Ezop, uśmiercony przez kapłanów Apollina (którzy wcześniej - za to, że nauczał- podrzucili mu do tłumoczka naczynia ze świątyni) był zmitologizowanym marzeniem o nauczycielu działającym poza instytucją i bez transcendentnej sankcji. Brzydota ezopa stoi w konflikcie z koncepcjami estetycznymi humanizmu
Biernat nie zwrócił uwagi na językowy walor oryginału (Ezop przełamuje konwenanse także w warstwie językowej - np. przynosząc „coś do picia po kąpieli”, przynosi pomyje), sięgając raczej do zwrotów utartych i jasnych (głównie - przysłów, np. Żona rzadko bez gomona)
W wyadniu z 1522 r. znajduje się bardzo krytyczna wobec duchowieństwa dedykacja - brak jej w wyadniu z 1578 r.
Literatura błazeńska. Marchołt Jana z Koszyczek i Sowizrzał
W apokryfach biblijnych i talmudycznych Marchołt występuje jako Marculphus, przeciwnik w sporze z Salomonem. Z czasem ten poważny dialog przekształcił się w traktat humorystyczno-parodystyczny - pod taką formą był znany w XII w.
W wersji z 1514 r. (Collationes…, polski tytuł: Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem, 1521) Salomon posługuje się setnecją jako gotową formą postępowania, Marchołt - replikuje mu aforyzmami, odnosząc zwycięstwo za zwycięstwem. Skazany na szubienicę, tak długo nie może wybrać drzewa, że w końcu wykpiwa się od śmierci. Istotą nie jest jednak tryumf Marchołta, a dążenie do zachowania równowagi między wzniosłością i wulgarnością, mądrością sakralną i mądrością profana, powagą i kpiną. Marchołt jest sobowtórem komicznym Salomona.
O ile Ezop jest tworem starożytnym, a Marchołt - średniowiecznym, to trzeci z bohaterów, Dyl Sowizdrzał (niem. Till Eulenspiegel) jest właściwie tworem średniowiecznym (jego historia została spisana w 1450 r.). Jego imię (Sowizdrzał, Sowiźrzał, Sownociardłko) jest przekładem niemieckiego Eulenspiegel - „sowie zwierciadło” (aluzja do gatunku parenetycznego speculum). Jest to jednak etymologia fałszywa - tak naprawdę Till pochodzi od ang. Thiad, tzn. „lud”, eulen w średniowiecznym języku dolnoniemieckim znaczyło „czyścić”, „wymiatać”, a spiegel miało w gwarach uboczne znaczenie (tzw. przyzowitki): zadek. Właściwym spolszczeniem byłoby więc „Chłopek Utrzyjzadek”
Pierwsze zachowane wydanie niemieckiej historii Dyla pochodzi z 1515 r., z niego to prawdopodobnie dokonane zostało polskie tłumaczenie (wydane między 1530 a 1540 r. w Krakowie).
Romans pseudohistoryczny, moralistyczny i rycerski
Historyje rozmaite z rzymskich i innych dziejów wybrane, z wykładami ich obyczajnemi, ludzi ku rozmiłowaniu mądrości i też innych cnót przywodzące, 1543, autor niepewny. Obejmują 40 opowieści, przykładów zaczerpniętych z Gesta Romanorum (XIV-wiecznej kompilacji opowieści, bajek, anegdot, parabol, będących wcześniej w obiegu na użytek kaznodziejstwa). Proweniencja egzemplów i intencja ich przytaczania często rozmijają się z dzisiejszej perspektywy (vide historia o cudzołożnicy i trzech kogutach)
Zamiłowanie do alegorezy w nurcie humanistycznym osłabło w porównaniu ze średniowieczem.
Poncjan (Historyja o siedmi mędrcach) - 1540 r., przekład autorstwa Jana z Koszyczek (wydanie z 1566 r.: Poncjan, który ma w sobie rozmaite powieści miłe barzo ku czcieniu, wzięte z rzymskich dziejów) - królowa oskarża przed Poncjanem pasierba Dioklecjana o niemoralne wobec niej zamiary. Siedmiu mędrców przytacza opowieści nt. kobiecej przewrotności, królowa podtrzymuje oskarżenie opowieściami o wyrodnych dzieciach i złych doradcach. Dopiero finalna opowieść, samego Dioklecjana (o skrzywdzonym przez ojca młodzieńcu imieniem Aleksander) przechyla szalę na jego stronę.
Równocześnie z uwalnianiem opowieści spod moralnych zobowiązań dokonuje się laicyzacja homiletyki, pojawia się potrzeba uprawiania moralistyki poza Kościołem (choć niekoniecznie - przeciwko niemu).
Żywoty filozofów Marcina Bielskiego (1535 r.), przekład czeskiego tekstu z 1514 r., będącego z kolei przeróbką kompilacji z XIII i XIV w. Oparty m.in. o koncepcję naturaliter christianus (stąd u Bielskiego - mędrcy nauk przyrodzonych)
Historia Alexandri Magni, regis Macedoniae de proeliis, 1510
Historyja o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego, 1550 r., tłumacz - nieznany. Jak inne aleksandreidy, tak i ta łączy poszczególne czyny Aleksandra w całościową koncepcję bohatera, w której jest miejsce na podziw dla dzielności rycerskiej i ostrzeżenie przed pychą. Renesans nawiązuje tu do antyku za pośrednictwem wyobrażeń średniowiecznych. Jeszcze wyraźniej widać to w Historii trojańskiej z 1563 r., zredagowanej na podstawie Historia de excidio Troiae Daresa Frygijczyka i Ephemeris belli Troiani Diktysa Kreteńczyka (IV, V w. n. e.). Utwór nie był jednak popularny, ponieważ niejako „przeciwko sobie” miał kanoniczną dla humanitów wersję mitu zawartą w trzech wielkich eposach antycznych oraz niektórych tragediach.
Znacznie większą żywotność zachował romans przygodowo-awanturniczy, zwany niekiedy romansem rycerskim: Historia o Meluzynie w przeróbce Marcina Siennika (1569 r.), Historyja o Magielonie (między 1565 a 1587) Historyja o Othonie cesarzu (1569) i Historyja o Fortunacie. Kiedyś - poematy rycerskie, w wersji prozaicznej zdobyły popularność szerokiego kręgu odbiorców. Dotarły do nas w XVI w. za pośrednictwem przekładów niemieckich.
Pogranicze prozy fabularnej
Trudno dokonać jednorodnego podziału literatury fabularnej na wierszowaną i prozaiczną - wynika to z faktu, że romans prozą wykształcił się częściowo z epiki rymowanej (nazwa francuskiego wiersza klasycznego - aleksandryn - pochodzi od aleksandreid francuskich), ale także - z tego, że z czasem zaczęto utwory prozaiczne na nowo przewierszowywać (z racji chęci dorównania epickim wzorcom antycznym).
Jednocześnie dokonuje się proces przenikania prozy fabularnej i paraliterackiej.
O ile w dramacie tematyka biblijna kwitnie, to w prozie fabularnej nie wykracza poza apokryf - bierze się to z faktu, że dialogująca forma dramatu zatraca cechy wersji kanonicznej, jest znacznie bardziej „elastyczna”.
Historyja żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze, który się dla bojaźni ludzkiej prawdy Pańskiej zaprzał (1551), Historyja o papieżu Janie tego imienia VIII, który był Gilberta białogłowa z Anglijej (1560) Stanisława Murzynowskiego, służyły celom agitacyjnym protestantów. Historia Francesco Spiery, ukaranego rzekomo przez Boga za powrót do Kościoła katolickiego pełna jest atmosfery grozy, lęku, rozpaczy. Powieść o „papieżycy” z kolei (vide: Joanna) służyła podważeniu autorytetu Kościoła (którego prawdziwość i tożsamość oparta jest na succesio personarum, czyli nieprzerwanym łańcuchu konsekrowanych następców Piotra - mężczyzn!), korzystając częściowo z legendy o Hildegundzie, dziewczynie-mnichu.
Najważniejsze dzieła historiograficzne: Chronica Polonorum Macieja Miechowity, 1519 (kontynuuacja pracy Długosza, doprowadzenie przeszłości Polski aż po czas wstąpienia na tron Zygmunta Starego - wydanie na wniosek senatu zostału jednak skonfiskowane, w 1521 r. ukazało się w zmienionej wersji, z podobnych powodów druku przez cały XVI w. nie doczekał się Długosz). O starożytnościach polaków, O rodzie Jagiellonów, O czasach króla Zygmuntai Jodoka Ludwika Decjusza. Kronika Wapowskiego (kompilacja Długosza, Miechowity i Decjusza, niezbyt samodzielna i niezbyt krytyczna)
De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX Kromera (1555), opisane świetną łaciną dzieje Polski do początku panowania Zygmunta I. Korzystał z Długosza i Miechowity z krytycyzmem, jako pierwszy sformułował przypuszczenie, że autorem Kroniki był przybysz z Galli i nazwał go Gallem.
Acta Tomiciana - gromadzone przez Stanisława Górskiego na Wawelu dokumenty państwowe, głównie z okresu urzędowania podkanclerzego Piotra Tomickiego.
Kronika wszystkiego świata (1551) Marcina Bielskiego, opisująca dzieje świata od Starego Zakonu aż po 1550 r., oparta m.in. na Weltkronik Johanna Nauclerusa, oskarżana o treści będące wyrazem niechęci do Kościoła rzymskiego i sympatii dla reformacji. Dzieło tyleż ambitne, co bezkrytyczne - traktowane jako wymysł raczej średniowiecza, niż humanizmu, „krok wstecz” w stosunku do reszty renesansowego dziejopisarstwa.