Wojsko:
HISTORIA
Dawna Polska. We wczesnym średniowieczu siły zbrojne Polski tworzyły: stała kilkutysięczna konna drużyna książęca, powoływani na wyprawy piesi wojowie oraz pospolite ruszenie wolnych (także chłopów), wzywane gł. podczas wojen obronnych; własne mniejsze drużyny utrzymywali także niektórzy możni. Ważną rolę odgrywał system pogranicznych grodów obronnych. W XII XIII w. upowszechniła się zależność obowiązku służby wojsk. od posiadania ziemi i zwolnienia ze świadczeń ekon. na rzecz panującego. Stopniowo zmniejszało się znaczenie oddziałów pieszych, zwiększało konnych rycerzy, służących z własnymi orszakami, tworzących rycerskie pospolite ruszenie. W XIV XV w. do osobistego udziału w służbie wojsk. byli zobowiązani wszyscy posiadacze ziemscy; jazda rycerska była zorganizowana w chorągwie rodowe lub ziemskie. Służba poza granicami kraju była płatna, rycerstwo zaś powinno wyrazić na nią zgodę. W razie potrzeby władcy zaciągali oddziały najemne. W czasach Kazimierza III Wielkiego powstał system fortyfikacji, osłaniający wnętrze kraju przed najazdami. Stopniowo zwiększała się liczebność pospolitego ruszenia; wysiłek zbrojny Polski 1410 ocenia się na ponad 30 tys. (bez pachołków i czeladzi obozowej). Największym sukcesem oręża pol. tych czasów było zwycięstwo pod Grunwaldem (1410). Od XV w. system pospolitego ruszenia stawał się przestarzały, co szczególnie ostro ujawniło się podczas wojny trzynastoletniej (1454 66) z Krzyżakami. Jego miejsce stopniowo zajmowało zaw. wojsko zaciężne, otrzymujące żołd. Oprócz sił doraźnie zaciąganych, od 1479 na pd.-wsch. pograniczu zaczęto utrzymywać stałe, nieliczne jednak, wojsko zaw., w celu osłony kraju przed najazdami Tatarów (tzw. obrona potoczna). Głównymi czynnikami uniemożliwiającymi stworzenie silnej stałej armii, będącej w stanie skutecznie zabezpieczyć państwo przed wrogami zewn., była niechęć szlachty do płacenia podatków na wojsko; wynikało to z obawy przed utratą własnych przywilejów oraz z przeświadczenia, że stałe silne wojsko stałoby się podstawą wzmocnienia władzy królewskiej. Sytuację częściowo poprawiło przeznaczenie 1563 czwartej części dochodów z dóbr król. na utrzymanie na pograniczu stałego, nadal nielicznego (3 4 tys.), zaciężnego wojska, kwarcianego. Od poł. XVI w. pospolite ruszenie odgrywało już tylko minim. rolę; utworzona 1578 przez Stefana Batorego chłopska piechota wybraniecka nie nabrała większego znaczenia. Jazda pol. w XVI w. uległa zróżnicowaniu na ciężkozbrojną husarię, jazdę lżejszą (chorągwie kozackie, zw. później pancernymi, na Litwie petyhorskimi) i lekką (chorągwie wołoskie i tatar.); szybko rosło znaczenie artylerii, rozwijała się inżynieria wojsk.; zapoczątkowano rozbudowę marynarki ( flota polska); pojawiło się piśmiennictwo wojsk. (J. Tarnowski, F. Zebrzydowski, M. Bielski, S. Sarnicki). W taktyce walki obronnej wykorzystywano tabor (Obertyn 1531), a w natarciu jazdy gwałtowną szarżę z białą bronią (Kircholm 1605). W XVII w. pojawili się lisowczycy, rodzaj bardzo ruchliwej jazdy nieregularnej. Wojsko zaciężne od 1632 dzieliło się na tzw. autorament narodowy (jazda, organizowana wg dawnych pol. wzorów) i cudzoziemski (piechota, organizowana wg wzorów zach., konna piechota, czyli dragonia i rajtaria). W 1652 utworzono stałe wojsko, zw. komputowym, o liczebności zależnej od uchwał sejmowych: podczas pokoju 12 tys. w Koronie i 6 tys. na Litwie, w okresie wojny odpowiednio do 40 tys. i do 22 tysięcy. Maksymalny wysiłek zbrojny Rzeczypospolitej wyniósł 1621 ok. 80 tys. żołnierzy (wraz z pospolitym ruszeniem), a 1658 ok. 56 tys. (samego wojska zaciężnego). Największe i w zasadzie ostatnie sukcesy nowożytnej pol. sztuki wojennej przyniosły wojny tur. Jana III Sobieskiego (Chocim 1673, odsiecz Wiednia 1683). Ogólny upadek gosp. i polit. państwa w XVIII w. spowodował redukcję armii do 18 tys. (1717), stawiając ją w rażącej dysproporcji do potężnych armii państw ościennych. Wysuwany wielokrotnie program aukcji wojska uchwalono dopiero na Sejmie Czteroletnim, jednak zamiast przewidzianej armii stutysięcznej udało się podczas wojny pol.-ros. 1792 wystawić tylko ok. 70 tys. żołnierzy. Walka o niepodległość. Po utracie niepodległości (1795) utworzono we Włoszech 1797 Legiony polskie (maksymalnie 15 tys. żołnierzy); w Księstwie Warsz. powstała stosunkowo silna armia, która stopniowo osiągnęła ponad 100 tys. (1812); zastosowano w niej nowocz. w tym czasie organizację i taktykę armii francuskiej. W Królestwie Pol. zorganizowano wojsko na wzór ros., zachowując pol. mundury i regulaminy; jego liczebność wynosiła ok. 30 tys. żołnierzy (gwardia i wojsko liniowe). W okresie powstania listopadowego 1830 31 ogółem zmobilizowano 120 130 tys. ludzi, a maks. liczebność armii (IV VII 1831) wyniosła 87 tys.; w szczytowym okresie powstania styczniowego 1863 64 walczyło ok. 30 tys. źle uzbrojonych powstańców przeciwko ok. 190 tys. żołnierzy rosyjskich. Po upadku powstania pierwszymi pol. formacjami wojsk. były utworzone 1914 przy armii austr. i walczące w I wojnie świat. Legiony Polskie, następnie 1917 Polska Siła Zbrojna oraz Polski Korpus Posiłkowy; pol. jednostki wojsk. istniały w Rosji (tzw. korpusy wsch.), we Francji zorganizowano Armię Polską we Francji. W II RP natomiast powstało Wojsko Pol. (WP), które podczas wojny z sowiecką Rosją osiągnęło liczebność prawie 990 tys. żołnierzy (XI 1920). Druga Rzeczpospolita. Po zakończeniu działań wojennych przeprowadzono demobilizację armii; od 1922 WP liczyło ok. 290 tys. żołnierzy, w tym m.in. 30 dywizji piechoty, 40 pułków kawalerii, 31 pułków artylerii lekkiej, 10 pułków artylerii ciężkiej, 6 pułków lotnictwa; odrębnym rodzajem sił zbrojnych była Polska Marynarka Wojenna; 1924 utworzono Korpus Ochrony Pogranicza. W latach 20. WP było trzecią co do wielkości armią lądową Europy (po Armii Czerwonej i armii franc.); zasadniczym rodzajem broni była piechota; wykorzystywanie kawalerii jako wojsk szybkich wynikało z doświadczeń wojny polsko-bolszewickiej 1919 21; 1930 jednostki pancerne uznano za nowy rodzaj broni, wspierający piechotę i artylerię podczas działań wojennych. Zwierzchnikiem sił zbrojnych był Naczelnik Państwa, później Prezydent RP, dowódcą w okresie pokoju min. spraw wojsk., a wodzem nacz. w okresie wojny przewodn. Ścisłej Rady Wojennej (od 1926 Gł. Inspektor Sił Zbrojnych). W 1936 rozpoczęto 6-letni plan modernizacji WP oparty na krajowym przemyśle zbrojeniowym budowanym m.in. w Centralnym Okręgu Przemysłowym. Druga wojna światowa. W okresie bezpośrednich przygotowań do wojny i w trakcie kampanii wrześniowej 1939 zmobilizowano do walki z agresją III Rzeszy i ZSRR ok. 1 mln żołnierzy; po jej zakończeniu część żołnierzy ewakuowano do Francji i utworzono Wojsko Polskie we Francji 1939 40, podporządkowane władzom RP na uchodźstwie; po kampanii niem.-franc. odbudowane w W. Brytanii i Palestynie jako Pol. Siły Zbrojne (PSZ) na Zach.; po zawarciu układu pol.-sowieckiego (VII 1941) formowano Armię Polską w ZSRR 1941 42, która po ewakuacji na Bliski Wschód została połączona z WP na Środk. Wschodzie w Armię Polską na Wschodzie, z której 1943 powstał Drugi Korpus Polski. W kraju w konspiracji zorganizowano podziemne wojsko Armię Krajową (AK), do której stopniowo wcielano większość organizacji konspiracyjnych uznających zwierzchnictwo rządu RP na uchodźstwie i Nacz. Wodza, oraz Armię Ludową; AK liczyła ok. 300 tys. żołnierzy (1944), a PSZ na Zach. 200 tys. (V 1945). Od V 1943 w ZSRR formowano podporządkowane komunistom pol. siły zbrojne ( Pierwszy Korpus Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, później Armię Polską w ZSRR 1944), które VII 1944 połączono z AL w WP operacyjnie podporządkowane dowództwu Armii Czerwonej i organizacyjnie dostosowane do jej działań (1945 liczyło ok. 400 tys. żołnierzy). Polska Rzeczpospolita Ludowa. Po wojnie przeprowadzono demobilizację PSZ na Zach. (zostały rozwiązane IX 1946, większość żołnierzy wstąpiła do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia) oraz WP (I 1946 liczyło 217 tys., I 1949 130 tys. żołnierzy). Oddziały WP i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego uczestniczyły w walce z podziemiem niepodległościowym oraz UPA (Akcja Wisła). W okresie pokoju dow. WP był min. obrony narodowej. W 1949 50 rozpoczął się proces sowietyzacji WP (większość stanowisk dowódczych objęli generałowie i oficerowie sowieccy, wielu żołnierzy było represjonowanych, m.in. odbył się proces generałów), jego rozbudowy (I 1953 ponad 400 tys. żołnierzy na wszystkich etatach) i modernizacji, w części opartej na rodzimym przemyśle zbrojeniowym. Od 1955 stopniowo redukowano liczebność wojska (1955 58 o ok. 200 tys.); 1956 większość generałów i oficerów sowieckich opuściła Polskę. Po 1956 kilkakrotnie modernizowano WP (wprowadzano nowe modele uzbrojenia), utrzymując jego liczebność w granicach 200 300 tys. żołnierzy. Wojska lądowe, lotn. i część Marynarki Wojennej wchodziły w skład Zjedn. Sił Zbrojnych utworzonego 1955 Warszawskiego Układu; VIII X 1968 liczące ok. 26 tys. żołnierzy zgrupowanie WP uczestniczyło w interwencji wojsk Układu Warsz. w Czechosłowacji. W kraju oddziały WP kilkakrotnie brały udział w pacyfikacji wystąpień społ. ( poznański czerwiec 1956, grudniowy bunt robotniczy 1970 w Polsce oraz stan wojenny 1981 83). Od 1989 trwa, ograniczona przez niedostatek środków finansowych, budowa nowocz. armii zdolnej do obrony suwerenności państwa.
SIŁY ZBROJNE TRZECIEJ RZECZYPOSPOLITEJ
Łączna liczba żołnierzy 240 tys. (1998); zasadnicza służba wojsk. we wszystkich rodzajach wojsk trwa 12 mies.; siły lądowe liczą 143 tys. żołnierzy, marynarka wojenna 17 tys., wojska lotn. i obrony powietrznej 56 tys., a jednostki paramilitarne 24 tys.; Główne uzbrojenie sił zbrojnych (1997): 1729 czołgów, 1442 bojowych wozów opancerzonych, 1581 środków artyleryjskich o kalibrze powyżej 100 mm, 384 samoloty bojowe, 94 helikoptery uderzeniowe; budżet wojska stanowi 1,9% Produktu Krajowego Brutto (1999); czł. Układu Warsz. 1955 91; po jego rozwiązaniu Polska nie należała do żadnego ugrupowania wojsk.; od 17 IX 1993 na terytorium państwa nie stacjonują obce wojska. Od 1999 czł. Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Realizowana od 1992 reforma sił zbrojnych obejmuje strukturę Minist. Obrony Nar. oraz zmiany dyslokacji i struktur wojska; celem reformy jest dostosowanie struktur sił zbrojnych do nowej sytuacji geostrategicznej Polski, gł. równomierne rozlokowanie wojsk na całym terytorium państwa; został utworzony nowy Krak. Okręg Wojsk (zlikwidowany 1998), oprócz 3 istniejących Warsz.(do 1998), Pomorskiego i Śląskiego; wprowadza się organizację wojska dywizyjno-brygadową, pozwalającą na większą autonomię i elastyczność działania, zamiast poprzedniej struktury armijno-dywizyjnej i pułkowej; przewiduje się utworzenie sił szybkiego reagowania; Minist. Obrony Nar. zostało przekształcone z organu adm. i dowodzenia w organ polit.-adm. powołany do kierowania resortem i przygotowaniami obronnymi państwa; Sztab Generalny przekształcono z jednej z wielu centr. instytucji Minist. Obrony Nar. w najwyższy organ dowodzenia siłami zbrojnymi; nowa struktura ma gwarantować cyw. kontrolę nad siłami zbrojnymi. Od 1973 wojsko pol. bierze udział w misjach pokojowych ONZ ( siły pokojowe ONZ).