MINIMALIZACJA LĘKU PRZED NIEPOWODZENIEM SZKOLNYM. MOJE DOŚWIADCZENIA, PROPOZYCJE, REFLEKSJE.
Tym, co stanowi o szczególnym uroku młodości, co nadaje jej barwę i intensywność przeżyć, są emocje. Pod względem formalnym wyróżniamy w nich pobudzenie emocjonalne oraz znak emocji - emocje dodatnie i ujemne, to znaczy przyjemne i przykre. Emocje różnią się jednak również pod względem jakościowym, gdyż na przykład radość i miłość to nie to samo, jakkolwiek pobudzenie emocjonalne może być zbliżone, a i znak emocji taki sam.
Te różne rodzaje emocji nazywamy uczuciami.
Zmiany w zakresie emocji, jakie pojawiają się w okresie dorastania, są wynikiem zarówno przemian fizjologicznych, jak i jakościowo nowych możliwości umysłu, związanych z myśleniem formalnym.
Natomiast emocje dziecka skupiają się na konkretnych sytuacjach teraźniejszości, na jego działaniach i relacjach z innymi.
Lęk, gniew, wstyd, zazdrość, nienawiść to uczucia które mają znak ujemny i często występują w okresie dorastania.
Lęki społeczne mają różną postać i nasilenie, występują między innymi w postaci nieśmiałości, lęku przed niepowodzeniem, odpowiedzialnością, czy przyszłością.
Specyficzną kategorią lęków społecznych są lęki szkolne, których źródłem są przede wszystkim interakcje nauczyciel-uczeń. Wskazują one na to, iż ograniczanie autonomii uczniów przez nauczycieli, a przede wszystkim poniżanie poczucia własnej godności uczniów są w większym stopniu lękotwórcze niż złe oceny szkolne.
Trudności, na jakie natrafia w szkole współczesna młodzież, są przyczyną powstawania lęku przed niepowodzeniem i są one różnorodne, a najważniejsze z nich można ująć w trzy grupy.
Grupa pierwsza jest związana z wymaganiami dotyczącymi nauki szkolnej, z reguły są to niepowodzenia w nauce ze wszystkimi ich konsekwencjami.
Grupa druga łączy się ze współżyciem i współdziałaniem społecznym na terenie szkoły i obejmuje zarówno kontakty pomiędzy uczniami, jak i miedzy uczniami i nauczycielami.
Grupa trzecia dotyczy wewnętrznych przeżyć ucznia, jego konfliktów wewnętrznych, głównie światopoglądowych /głównie w procesie konfrontowania nauki i wiary/.
Związane z tym moje doświadczenia, są nabyte w trakcie chodzenia mojego do szkoły podstawowej i średniej oraz związane z obecną moją pracą z młodzieżą
Problemy szkolne z dwu pierwszych grup występują w ciągu całej kariery szkolnej uczniów, a także wzajemnie się warunkują, bo niepowodzenie w nauce w znacznym stopniu decyduje o zachowaniu społecznym ucznia i jego społecznym niepowodzeniu. Z kolei niepowodzenie społeczne, którego wyrazem jest nielubienie, niepopularność, obniża aktywność społeczną, wyzwala uczucie niechęci do przebywania we wspólnej grupie, wskutek czego zmniejszają motywację do nauki szkolnej.
Odnosząc się do grupy pierwszej, czyli do wymagań, za wyznaczniki niepowodzenia w nauce, uważamy oceny szkolne. Mają one charakter społeczny /są stawiane przez nauczyciela, w obecności innych uczniów/, dlatego stanowią bardzo silne wzmocnienie pozytywne bądź negatywne.
Cierpią więc wskutek złych ocen szkolnych przede wszystkim uczniowie wrażliwi, ambitni i uspołecznieni, zwłaszcza ci, których rodzice przywiązują dużą wagę do ocen. Oceny szkolne nie mogą być wskaźnikiem dokładnym, ściśle mierzącym poziom wiadomości i umiejętności ucznia. Oceny stawia nauczyciel i zawsze w pewnym stopniu są one subiektywne, często młodzież zarzuca nauczycielom niesprawiedliwość, brak ścisłych kryteriów. Dlatego ważne jest, aby nauczyciel stawiał oceny w sposób jawny, krótko je uzasadniając.
Przyjmując oceny jako kryterium niepowodzenia w nauce, możemy wyróżnić niepowodzenie obiektywne, polegające na uzyskaniu ocen niedostatecznych, i niepowodzenie subiektywne, które polega na uzyskaniu ocen poniżej aspiracji ucznia.
Rodzice, a zwłaszcza nauczyciele, interesują się zazwyczaj tylko obiektywnym niepowodzeniem uczniów, jest ono niepożądane. Ważne jest też niepowodzenie subiektywne, obniżające samoocenę ucznia.
Przyczyny niepowodzeń w nauce tkwią zarówno w środowisku rodzinnym, szkolnym, jak i w samym uczniu. Przyczyny przynależne środowisku rodzinnemu dotyczą warunków bytowych, kulturowych oraz wychowania.
Złe warunki bytowe najczęściej wywierają negatywny wpływ na naukę młodzieży /złe odżywianie, brak miejsca do odrabiania lekcji/.
Większe znaczenie niż warunki bytowe mają dla nauki szkolnej młodzieży warunki kulturowe w jakich wzrasta, wyznaczone przez wykształcenie i zawód rodziców oraz ich potrzeby kulturowe. Ważne są też rodzicielskie ambicje, ich poglądy na życie, na rolę wykształcenia i pozycję społeczną.
Nadmiar warunków kulturowych /książki, czasopisma, radio, telewizor, komputer/ powoduje znużenie , działa blokująco na aktywność młodego człowieka, co wpływa na zwiększenie lęku /złe programy w telewizji, duża liczba godzin spędzonych przed komputerem/.
Do warunków kulturowych zalicza się także uczestnictwo w imprezach kuklturowych, takich jak koncerty, wystawy, przedstawienia. Młodzież uczestniczy w tego typu imprezach najczęściej we własnym gronie, używa też swego języka mówiąc, że musi się „odchamić”. Często jednak potrzebuje zarówno zachęty, jak i mądrego doradztwa w doborze imprez. Nadmiernie bowiem rozwinęła się młodzieżowa pop-kultura, usuwając w cień bardziej ambitne propozycje.
Spośród wielu czynników zaliczanych do warunków wychowania najważniejsze wydaje się więź emocjonalna, między członkami rodziny. Brak więzi emocjonalnej odbija się niekorzystnie na rozwoju młodego człowieka
Zasadniczy wpływ na powodzenie czy niepowodzenie szkolne młodzieży mają także warunki środowiska szkolnego, wśród których można wymienić warunki niezależne od nauczyciela i od niego zależne.
Niezależne od nauczyciela warunki środowiska szkolnego są związane z programem nauczania /przeładowanie, dobór treści/, metodami nauczania /uczeń często traktowany jest jak przedmiot oddziaływań nauczyciela, odwołuje się on do pamięci ucznia, a nie do jego wyobraźni i aktywności, nauka na ogół jest nie ciekawa/, formami oddziaływania / zaliczyć tu należy zróżnicowany system nagród i kar, w praktyce szkolnej przeważa system karania, budzący zniechęcenie i lęk/, czynnikami natury organizacyjnej /liczba uczniów w klasie, rozkład zajęć/.
Zależne od nauczyciela warunki środowiska szkolnego to cechy jego osobowości, takie jak: właściwości poznawcze /inteligencja, wyobraźnia/, umiejętności pedagogiczne, właściwości charakteru, duża odporność na stres, pogodne usposobienie wraz z optymistyczną postawą życiową.
Odrębną grupę czynników środowiska szkolnego, częściowo zależnych od nauczyciela, stanowią czynniki związane z klasą szkolną jako grupa. Tu istotne znaczenie dla powstania niepowodzenia ma atmosfera w klasie i pozycja ucznia w zespole klasowym.
Ważną grupą problemów szkolnych młodzieży, są problemy związane ze współżyciem na terenie szkoły. Współżycie społeczne zależy w głównej mierze od tego, jak szkoła wywiązuje się ze swojej funkcji wychowawczej. Niestety w tym zakresie kształcenie nauczycieli pozostawia wiele do życzenia.
Oprócz warunków środowiska rodzinnego i szkolnego niepowodzenia szkolne młodzieży zależą także, od warunków biologicznych młodzieży /sprawność analizatorów, sprawność motoryki, przebieg dojrzewania, stan zdrowia/, wpływają one na niepowodzenia w nauce przez ograniczenie sprawności bądź przez obniżenie ogólnej dynamiki rozwoju, czynników częściowo biologicznych i psychicznych /uzdolnienia, inteligencja, nadpobudliwość nerwowa/, czynników natury psychicznej /motywacja szkolna-przekonanie młodzieży o pożytku z nauki, dojrzałość społeczna, zainteresowania pozaszkolne/.
Szkoła ze swoim specyficznym systemem nauczania stwarza wiele sytuacji lękotwórczych, ponadto niektórzy nauczyciele niesłusznie uważają, że lęk mobilizuje. W rzeczywistości mobilizuje on tylko do pewnego stopnia, po czym powoduje dezorganizację czynności, gdyż motywem działania staje się redukcja napięcia lękowego. Uczenie się ma u takich uczniów charakter działania obronnego, jest wymuszone przez zagrożenie. O negatywnym wpływie lęku na uczenie powinni wiedzieć zarówno nauczyciele, jak i rodzice.
Istotne znaczenie dla sposobu przeżywania niepowodzenia szkolnego przez młodzież i na wynikające stąd jej zachowanie ma stosunek rodziców, prawdziwym nieszczęściem są fałszywe ambicje rodziców, popychające młodzież do wyboru innej drogi kształcenia, niż byłaby dla nich odpowiednia.
W wyborze dalszej szkoły odgrywają nie tylko ambicje rodziców, ale również wpływ kolegów, moda czy nawet bliskość takiej, a nie innej szkoły.
W innej grupie problemów szkolnych wpływających na lęk, czyli współżyciu i współdziałaniu uczniów ze sobą oraz z nauczycielami, najbardziej stresujące sytuacje które występują na płaszczyźnie stosunków uczeń-uczeń dotyczą wyśmiewania się i ironicznych uwag kolegów podczas odpowiedzi na lekcjach oraz atmosfery rywalizacji o stopnie, a także napięcia spowodowane rezultatem znacznego zróżnicowania materialnego młodzieży.
Skrajnym przykładem zakłócenia stosunków pomiędzy uczniami jest odrzucenie ucznia przez rówieśników, a niekiedy przez cały zespół klasowy.
Jednak bardziej stresujące niż relacje uczeń-uczeń są dla młodzieży relacje uczeń-nauczyciel. Zasadniczym czynnikiem stresującym mogą być wypowiedzi nauczycieli obniżające godność osobistą uczniów. Czasami stosunek nauczycieli do uczniów trzeba określić jako wrogi, i wówczas ich ironiczne czy ośmieszające uwagi skierowane do uczniów wynikają z ich skrywanej niechęci do nich. Niejednokrotnie nauczyciele nie traktują dzieci i młodzieży jako godnych szacunku, ale jako osoby zależne, których obowiązkiem jest podporządkowanie się i posłuszeństwo.
Do trzeciej grupy problemów szkolnych młodzieży należy zaliczyć przede wszystkim konflikty światopoglądowe. Mogą one powstać w wyniku rozbieżności światopoglądowych, z którymi styka się młodzież.
Różne rodzaje problemów szkolnych, mogą się też odmiennie wyrażać, przyjmując postać tzw. stresów szkolnych, kryzysów czy fobii.
Stresy szkolne są powszechnie przeżywane przez uczącą się młodzież. Stres jest zespołem procesów w systemie nerwowym i całym organizmie, które są reakcją na działanie bodźców lub różnego rodzaju sytuacji trudnych, niezwykłych, przykrych, bolesnych. Stres niekorzystnie wpływa na sprawność umysłową /podczas egzaminu uczeń nie potrafi rozwiązać prostych zadań, robi wiele pomyłek, plącze się w wypowiedziach, zapomina, zacina się/. Często obserwuje się przyśpieszone bicie serca, drżenie, pocenie się, plamy na twarzy i szyi. Typowymi stresorami szkolnymi są egzaminy , klasówki, sprawdziany, różne sytuacje rywalizacyjne między uczniami.
Kryzysy szkolne charakteryzują się stanami psychicznego załamania występują tylko u poszczególnych uczniów. Powstają one najczęściej wskutek chronicznego niepowodzenia szkolnego, narastają wraz z nim, a bezpośrednim czynnikiem wyzwalającym je są konsekwencje niepowodzenia w nauce, jak repetowanie klasy, wydalenie ze szkoły. Jest to kryzys wynikający z kumulowania się negatywnych emocji, aż do ich gwałtownego wyładowania się.
Fobia szkolna jest silnym nie do opanowania lękiem przed szkołą.
U dzieci rozpoczynających szkołę, mechanizm fobii wiąże się zazwyczaj z lękiem przed oddzieleniem od matki. U starszych dzieci fobia może przejawiać się w lęku przed szkołą, wynikająca z kumulowania się niepowodzeń szkolnych. Uczniowie tacy unikają szkoły, uciekają w choroby, wagarują.
Fobia może występować u szkolnych prymusów i polega wówczas na silnym lęku przed utratą dotychczasowej, wyróżnionej pozycji.