Paweł Pawlak kl. IVa

Temat: „Zdaje mi się, że widzę… gdzie? Przed oczyma duszy mojej” (W. Szekspir). Omów rolę wizji, snu i proroctwa w literaturze polskiej i obcej, odwołując się do wybranych przykładów.

W swoim dotychczasowym życiu poznałem wiele utworów, w których występuje sen, proroctwo czy wizja. W różnych utworach spełniają one różną rolę. W jednych utworach pełnią rolę moralnego pouczenia, ostrzegają ludzi przed złym postępowaniem, przepowiadają los czy przyszłość, opisując jakąś postać, a także pokazując konsekwencje dobra i zła. Analizując poszczególne epoki można dojść do wniosku, że najwięcej utworów, w których występuje sen, wizja czy proroctwo występuje w romantyzmie czyli epoce, w której dominuje czynnik duchowy, a najmniej w epokach, gdzie dominuje czynnik racjonalny czyli oświeceniu czy pozytywizmie. Szukając utworów zawierających motyw snu, proroctwa czy wizji znajdujemy go po raz pierwszy w Biblii. W utworze tym pojawiają się proroctwa, które są wyodrębnione jako księgi prorocze zapowiadające realizację określonego planu bożego. Przykładem księgi proroczej jest Apokalipsa św. Jana, w której są przedstawione przyszłe losy Kościoła i świata. Apokalipsa rozpoczyna się od wstępnej wizji, po której umieszczone jest siedem listów skierowanych do siedmiu gmin azjatyckich. Potem następuje część prorocza, która dzieli się na dwa fragmenty. W pierwszym fragmencie zawarta jest historia ludzkości, a w drugim historia dziejów Kościoła. W ostatniej części Apokalipsy przedstawiony jest obraz triumfu Boga nad Szatanem i złem. Księga ta, podobnie jak i inne księgi prorocze, odsłania tajemnice boże, jednocześnie realizując cel moralistyczny. Księgi prorocze pokazują także konsekwencje dobra i zła, a w Apokalipsie przedstawione jest zwycięstwo dobra nad złem.

Kolejnym utworem, w którym zawarte są proroctwa jest mitologia. Przedstawione w tym utworze proroctwa mają dla starożytnych Greków szczególną rolę, gdyż determinując los ludzki odsłaniają wyroki Mojry, czyli przeznaczenia. Jednocześnie proroctwa te pokazują, że nie ma przed fatum ucieczki. Przykładem losu określonego w ten sposób jest los Edypa, który zgodnie z proroctwem zabija swego ojca i żeni się z matką, mimo że wszystkie jego działania mają na celu unikanie tego losu. Kontynuację walki z fatum oraz jej konsekwencje odnajdujemy w „Antygonie”. W tym utworze wróżbita (Tyrezjasz) opisuje znaki przyrody, które wróżą królowi i Tebom nieszczęście. Przepowiada także śmierć Hajmona. Mimo że Kreon próbuje naprawić swój błąd, nie chcąc tym samym dopuścić do spełnienia się przepowiedni, to i tak przepowiednia się spełnia i Hajmon ginie śmiercią samobójczą. Przedstawiona tutaj wizja pełni rolę pouczenia, że kto nie jest posłuszny bogom i kto łamie odwieczne prawa, musi ponieść karę, przed którą nie ma żadnej ucieczki.

Szukając kolejnych utworów, zawierających motyw wizji możemy zauważyć, że jest on zawarty w „Odprawie posłów greckich” Jana Kochanowskiego. W utworze tym przedstawiona jest wizja Kasandry. Swoją przepowiednię rozpoczyna od obrazu nieszczęśliwej krainy, na którą klęski sprowadziła łania, czyli Helena. Przepowiada także śmierć swojego brata Hektora i jego zbójcy - Achillesa. W swojej wizji ostrzega, aby nie wprowadzać do miasta konia, który zgubi Troję. Wizja Kasandry przedstawia także poległych trojańskich żołnierzy i kobiety, wzięte do niewoli lub zamordowane. W swojej wróżbie Kasandra zawarła upadek Troi i przerażającą wizję zniszczenia. Wróżba Kasandry pełni rolę przestrogi o charakterze moralnego napomnienia.

W innym utworze Jana Kochanowskiego zawarty jest motyw snu. Utwór ten to Tren XIX, w którym poecie ukazuje się matka z Urszulką na ręku. To ona odbudowuje wiarę syna w istnienie życia pozagrobowego i zapewnia o sprawiedliwości Bożej. Matka przywraca znaczenie mądrości i rozumowi. W trenie tym następuje odbudowa renesansowego światopoglądu, jednak na nowych zasadach. Poeta powraca do Boga i zapanowuje nad rozpaczą, akceptuje stateczność i rozwagę poprzednio manifestowanego systemu wartości. Przywołuje większość wyznaczników filozofii stoickiej. Przyznaje jednak człowiekowi prawo do płaczu, do manifestowania swoich uczuć, bo to jest zgodne z naturą człowieka. Przedstawiona w tym utworze senna wizja pełni rolę napomnienia. Jest także próbą odbudowy wcześniej zniszczonego światopoglądu poety.

Kolejnym utworem, zawierającym motyw wizji, są „Kazania sejmowe” Piotra Skargi. Jest tutaj przedstawiona wizja ojczyzny jako okrętu na wzburzonych wodach, który w każdej chwili może zatonąć, jeżeli nie podejmie się żadnych prób, aby uratować ten okręt. Jest to porównanie do sytuacji ojczyzny, w której wszystkie dobra trawione są na zbytki, a nie na obronę i rozwój państwa. Możnowładcy dbają jedynie o własne korzyści, kierując się chciwością. Takim właśnie postępowaniem doprowadzają do upadku ojczyzny czyli zatonięcia okrętu. Nie zdają sobie jednak sprawy z tego, że jeżeli ojczyzna upadnie, to i oni stracą swój majątek i ich życie legnie w gruzach, czyli zatoną wraz z okrętem. Celem tej wizji jest pewna przestroga, proroctwo, że dopóki ludzie będą dbali jedynie o własne sprawy i zbytki, a nie o dobro ojczyzny, czyli okrętu, to ów okręt zostanie zniszczony, a co za tym idzie i oni sami.

Następnym dziełem literackim, w którym możemy odnaleźć motyw proroctwa jest „Makbet” Williama Szekspira. W tym utworze proroctwo jest zawarte w przepowiedniach czarownic. W pierwszej przepowiedni czarownice przepowiadają Makbetowi przyszłość, oznajmiając mu, że zostanie on królem. W swojej przepowiedni mówią Bankowi, że będzie on płodzić królów, ale królem nie będąc. Po tej przepowiedni Makbet popada w zadumę. Na początku przepowiednia jest dla niego przerażająca, jednak później budzi się w nim żądza władzy. Pojawia się także myśl o zabójstwie króla. Celem tej przepowiedni jest próba moralna człowieka, sprawdzenie, czy człowiek jest w stanie oprzeć się złu. W drugiej przepowiedni czarownice przepowiadają królowi - Makbetowi przyszłość. Tym razem przestrzegają go przed niebezpieczeństwem, ale mówią także, że nikt, kogo zrodziła kobieta, jego nie pokona. Mówią także, że nic mu nie grozi, póki las Birnam nie podejdzie ku dunzynańskiemu wzgórzu. Ta przepowiednia ma przewrotny charakter. Celem jej jest zapewnić Makbetowi złudne bezpieczeństwo. W wyniku tej przepowiedni Makbet czuje się bezpieczny i bezkarny, gdyż uważa, że las nigdy się nie zbliży do zamku.

Starając się znaleźć kolejne utwory zawierające motyw snu, proroctwa czy wizji, odnajdujemy ich dużo w romantyzmie. Okazuje się, że w tej epoce bardzo dużą rolę odgrywał świat duchowy, który realizował się w świecie materialnym. Kontakt między sferą duchową, a człowiekiem miał się odbywać za pomocą niezwykłych zjawisk natury: snów, objawień i przeczuć.

Dziełem romantycznym, w którym odnajdujemy motyw wizji jest „Romantyczność” Adama Mickiewicza. W utworze tym Karusia widzi zjawę Jasieńka i zaczyna do niej przemawiać. Balladę „Romantyczność” można potraktować jako literackie przedłużenie sporu między pseudoklasykami a romantykami. W utworze tym pseudoklasykiem jest Starzec, a romantykiem Narrator. Starzec jest naukowcem i racjonalistą. Kieruje się rozumem i dlatego krytykuje Karusię twierdząc, że jest obłąkana. Natomiast narrator, który posiada pewne cechy Mickiewicza, bierze w obronę i dziewczynę, i lud. Uważa, że uczucie, tzw. czucie i wiara czyli intuicja są ważniejsze niż rozum. Ostatecznie wizja staje się pretekstem do sformułowania polemiki światopoglądowej między romantykami, a klasykami.

Innymi utworami Mickiewicza w których odnajdujemy motyw wizji są: II i III część „Dziadów”. W drugiej części „Dziadów” wizjami są kolejno pojawiające się duchy. Najpierw pojawiają się duchy Rózia i Józia. Są to tzw. duchy lekkie, których wina polegała na tym, że nie zaznały goryczy w życiu ziemskim. Przesłanie moralne, związane z pojawieniem się tych duszyczek, brzmi następująco:

„Bo słuchajcie i zważcie u siebie,

Że według bożego rozkazu:

Kto nie doznał goryczy ni razu,

Ten nie dozna słodyczy w niebie.”

Później pojawia się duch Złego Pana. Jest to tzw. duch ciężki, którego wina polegała na tym, że za życia nie udzielił pomocy bliźnim, którzy bardzo jej potrzebowali. W ten sposób dziedzic jest odpowiedzialny za śmierć tych osób. Przesłanie moralne związane z pojawieniem się tej duszy jest następujące:

„Kto nie był ni razu człowiekiem,

Temu człowiek nic nie pomoże.”

Kolejnym duchem, który się pojawia, jest duch Zosi. Jest to tzw. duch pośredni. Jej wina polegała na tym, że za życia zachowała obojętność wobec uczuć chłopców, którzy ją kochali. Przesłanie, jakie jest związane z pojawieniem się ducha Zosi, jest następujące:

„Kto nie dotknął ziemi ni razu,

ten nigdy nie może być w niebie.”

Pojawiające się kolejno duchy pozostawiają po sobie historię swojej winy i kary, która służy moralizatorskiemu celowi, gdyż ujawnia przekonanie, że nie ma zbrodni bez kary. Wizje tych duchów przestrzegają także ludzi żyjących przed złym postępowaniem. Każdy człowiek powinien żyć pełnią człowieczeństwa. Oprócz tego ludzie, którzy uczestniczą w obrzędzie dziadów, chcą pomóc wszystkim duszom. Okazuje się, że tylko niektóre dusze mogą być zbawione, natomiast inne zostaną potępione. Świadczy to o tym, że każda kara jest proporcjonalna do winy.

W trzeciej części „Dziadów” motyw wizji jest zawarty w „Małej” i „Wielkiej Improwizacji”, w „Widzeniu ks. Piotra” i „Śnie Senatora”.

W „Małej Improwizacji” zawarte są myśli i pragnienia Konrada. Konrad - poeta pragnie wznieść się na skrzydłach poetyckiej wyobraźni ponad ziemię i ogarnąć ją oraz jej mieszkańców wzrokiem. Pragnie zobaczyć przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Porównuje się do orła. Nie zobaczył przyszłości, gdyż widok przesłaniają mu skrzydła czarnego ptaka - kruka. Kruk jest symbolem uczuć bohatera, które królują w sercu Konrada. Te uczucia to duma i pycha. Ponieważ Bóg nie pochwala takich uczuć, więc uniemożliwia ujrzenie przyszłych losów Polski, ludzkości i świata. Celem tej wizji jest próba odkrycia przyszłych losów Polski.

W „Wielkiej Improwizacji” Konrad ukazuje bogactwo uczuć, mających siedlisko w sercu i jego duszy. Jednym z uczuć Konrada jest miłość, którą obdarzał Konrad swój naród oraz całą ludzkość. Miłość ta jest miłością wszechpotężną. Jednak Konrad jest nieszczęśliwy, ponieważ widzi, jak jego ukochany naród cierpi. W celu uszczęśliwienia ludzkości Konrad próbuje przejąć władzę od Boga nad duszami ludzkimi. Mówi:

„Daj mi rząd dusz!. - Tak gardzę tę martwą budową

Ja chcę mieć władzę jaką Ty posiadasz,

Ja chcę duszami władać jak Ty nimi władasz.”

Konrad zapowiada, że gdyby miał taką władzę jak Bóg, byłby dla ludzi lepszym ojcem, rządziłby lepiej niż Bóg. Pozwoliłby, aby z duszy ludzkiej promieniowały tylko piękne, szlachetne uczucia takie jak dobro, miłość, wyrozumiałość, a wyrwałby z duszy ludzkiej uczucia złe. Konrad czeka na odpowiedź Boga, jednak Bóg nie odpowiada. Przyczyną braku reakcji Boga jest duma Konrada. Ostatecznym celem tej wizji jest prometeizm, czyli przedstawienie Konrada jako mitycznego Prometeusza. Konrad tak samo jak Prometeusz ukochał ludzkość i w imię tej miłości przeciwstawił się Bogu. Zarówno Konrad jak i Prometeusz cierpieli z powodu nieszczęścia ludzkości i ofiarowali się za nią.

W „Widzeniu ks. Piotra” odnajdujemy także elementy wizji. Ta wizja składa się z trzech części. W pierwszej części jest przedstawiony obraz martyrologii młodzieży polskiej. Ks. Piotr opisuje losy studentów. Pisze, że część studentów trafiła do więzień, inna została skazana na pracę w kopalniach, a jeszcze inna została skazana na ciężką pracę w portach. Pierwsza część widzenia kończy się optymistycznie, ponieważ ks. Piotr, patrząc na przyszłe losy Polski, dostrzega bohatera, którego nazywa wskrzesicielem narodu. Druga część widzenia w całości jest oparta na męce i ukrzyżowaniu Chrystusa. Mickiewicz porównuje losy cierpiącej Polski do męki i śmierci Chrystusa.

W trzeciej części jest przedstawiona przyszłość Polski, która podobnie jak Chrystus z martwych powstanie. Głównym celem tej wizji jest mesjanizm, czyli wykorzystanie analogii między męką Chrystusa i odkupicielskim sensem ofiary, a ofiarą niewinnych polskich męczenników. Ofierze tej przypisuje się moc zbawczą. Ma ona sens uniwersalny i jest złożona w i imię wolności. Chrystus miał uwolnić ludzi od grzechów, a Polska miała się uwolnić od zaborców. Mesjanizm jest potwierdzeniem chrześcijańskiej wiary, że zło na świecie nie jest skandalem moralnym i dowodem okrucieństwa Boga, ale przejawem odwiecznych dążeń Boga, który kolejnymi aktami odkupień zbliża świat do zbawienia.

Innym romantycznym utworem, w którym znajduje się motyw wizji jest „Kordian” Juliusza Słowackiego. Tutaj jest przedstawiona wizja zmartwychwstałego Winkelrieda, która ma być analogią wobec martyrologicznych dziejów Polski oraz znakiem misji dla bohatera. Celem tej wizji jest odnalezienie i chęć indywidualnego poświęcenia się bohatera.

Proroctwo możemy odnaleźć w powieści Henryka Sienkiewicza pt. „Potop”. W tym utworze jest przedstawione proroctwo św. Brygidy. Zapowiada ono zwycięstwo dzięki mężowi opatrzności, który dokona naprawy zbiorowości.

Motyw wizji możemy odnaleźć także w „Weselu” Wyspiańskiego. W tym utworze akt II ma charakter wizyjny. Akcja tego aktu toczy się w myślach i uczuciach bohaterów. Właśnie te myśli i uczucia przybierają postać wizji pojawiających się osób dramatu. Myśli te to upersonifikowane uczucia i rozterki bohaterów. Pierwszy na Weselu pojawia się Chochoł, który zapowiada przyjście zjaw. Pierwszą zjawą, która się pojawia, jest Widmo narzeczonego Marysi, który się jej ukazuje i przypomina o uczuciach, jakie ich łączyły. Później pojawia się Stańczyk, który jest uosobieniem myśli Dziennikarza. Spotkanie się Dziennikarza ze Stańczykiem powoduje, że Dziennikarz zastanawia się nad słusznością polityki prowadzonej przez stronnictwo konserwatywne. Dochodzi do wniosku, że uprawiana przez nie polityka powoduje, że społeczeństwo ogarnia przygnębienie, marazm i w zapomnienie popadają wydarzenia, z których Polacy mogą być dumni, a co w konsekwencji prowadzi do wyrzeczenia się marzeń o wolnej Polsce. Kolejnym widmem, które się pojawia, jest Rycerz będący jest uosobieniem myśli Poety. Owa zjawa przypomina Poecie o wielkich zwycięstwach Polaków, przywołuje jednocześnie imiona Witolda i Jagiełły. Odsłania także bezużyteczność poezji dekadenckiej i ujawnia tęsknotę Poety za poezją nawołującą do walki. Następna zjawa to Hetman - Ksawery Branicki, który ukazuje się Panu Młodemu. Widmo to reprezentuje egoizm magnacki, zdradę kraju, służenie za pieniądze obcym interesom. Kolejna zjawa to Upiór, który ukazuje się Dziadowi. Przypomina on o „rzezi galicyjskiej”, waśniach i przeszłości.

Pojawienie się tych wszystkich zjaw powoduje, że każdy z bohaterów „Wesela” zastanawia się nad przeszłością, wytyka błędy i wady społeczeństwa. Prowadzi także do zastanowienia nad postępowaniem chłopów i szlachty. Celem tej wizji jest więc poszukiwanie prawdy o człowieku.

W „Weselu” można odnaleźć także motyw proroctwa, który jest przepowieścią przyszłych wydarzeń dziejowych. Tego proroctwa dokonuje Wernyhora. Pojawienie się tej zjawy jest zapowiedzią powstania. Na przywódcę tego powstania zostaje wybrany Gospodarz, który uważany jest za człowieka zdolnego do poprowadzenia takiego czynu. Na znak władzy otrzymuje on złoty róg. Okazuje się jednak, że Gospodarz zawodzi pokładane w nim nadzieje, jest niezdolny do takiego czynu. Celem tego proroctwa jest pokazanie fatalnego stanu i braku gotowości polskiego społeczeństwa do wyzwolenia Polski.

Szukając kolejnych utworów zwierających motyw snu zauważamy, że jest on zawarty w powieści Gombrowicza pt. „Ferdydurke”. Tutaj motyw snu występuje na początku utworu, kiedy to główny bohater Józio budzi się ze snu. Śniło mu się, że jest uczniem i znów znajduje się w szkole. I nagle okazuje się, że ten sen był jawą, gdyż wtem do pokoju wchodzi profesor Pimko, który traktuje trzydziestoletniego Józia jak ucznia i zabiera go do szkoły. Można wysunąć tezę, że cały utwór jest zapisem snu, gdyż wiele zdarzeń w tej powieści jest odrealnionych. Zdarzenia te mogą tylko wystąpić we śnie. Występujący tutaj motyw snu ujawnia poczucie rozbicia wewnętrznego i niedojrzałości głównego bohatera.

Następnym utworem, w którym można odnaleźć elementy wizji jest „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego. Tutaj jest przedstawiona wizja szklanych domów. Seweryn Baryka opowiada swojemu synowi o szklanych domach. Mówi, że ich krewny, doktor Baryka, który jest konstruktorem i wynalazcą, założył nad morzem fabrykę. Produkuje w niej z morskiego piasku szklane płyty, z których powstają piękne i zdrowe domy. Domy te dzięki masowej produkcji są tanie i dostępne dla każdego. Ojciec mówi Cezaremu, że istnieją całe szklane miasta i wioski.

Wizja ta jest symbolem nierealnych marzeń autora o nowej Polsce. Oprócz tego ma ona być alternatywą wobec rewolucji socjalnej, gdyż tylko technika i rozwój cywilizacji mogą przynieść poprawę losu bez rozlewu krwi.

Przedstawione przeze mnie przykłady pokazują, że motywów wizji, snu i proroctwa występuje wiele w literaturze polskiej i obcej. Jak już wspomniałem na początku, w jednych epokach jest ich więcej, a w innych mniej. Liczba ich w każdej epoce zależy właśnie od systemów filozoficznych, od roli jednostki w różnych dziedzinach życia i od tego, czy dana epoka bardziej opierała się na wierze w potęgę rozumu, czy też na wierze w istnienie świata duchowego. Przedstawione przykłady ujawniają także różne role wizji, snu czy proroctwa. Niektóre z nich miały realizować cel moralistyczny, inne miały ujawniać przyszłe losy państw czy bohaterów, odsłaniać prawdy o człowieku, a jeszcze inne miały być alternatywą dla polepszenia losu ludzkiego. Niezależnie jednak od pełnionej roli były one dla czytelnika źródłem wiedzy.

8

- 2 -

---