Powstanie styczniowe było zrywem narodowowyzwoleńczym Polaków, który swoim zasięgiem obioł Królestwo Polskie , Litwę , Białoruś i część Ukrainy . Trwało ono około piętnastu miesięcy , a historycy do dziś nie są zgodni w ocenie jego znaczenia .
Jednej rzeczy 1863 r. z pewnością nie brakowało: zapału i wiary w zwycięsywo . Liczono na Rząd Narodowy , na dyktatorów powstania , na rewolucyjnych sojuszników w armi rosyjskiej , wreszcie-na wybuch wojny europejskiej . Najgorsze było to, że polski obóz narodowy podzielił się na dwa rywalizujące o władzę ugrupowania :
białych i czerwonych .
Biali , kierowani przez Andrzeja hrabiego Zamoyskiego i bankiera Leopolda Kronenberga , liczyli na interwęcję państw zachodnich - Francji i Anglii . Chcieli uwłaszczenia chłopów pod warunkiem odszkodowania dla szlachty .
Czerwoni , którymi przewodzili : Stefan Bobrowski , Jarosław Dąbrowski , Zygmunt Padlewski , Władysław Sierakowski , dążyli zaś do powstania zbrojnego , chcieli też radykalnie rozwiązać kwestię włościańską poprzez zniesienie pańszczyzny i nadania chłopom ziemi na własność .
Rozwój wydarzeń pokazał , że tak naprawdę w powstaniu sprawdzili się jego szeregowi uczestnicy . Przez szeregi powstańcze przewineło się ponad 200.000 ochotników ; jeszcze więcej działało w organizacji narodowej , która miała wszelkie znamiona tajemnego polskiego państwa , w którym świetnie działała powstańcza poczta , policja i sądy , sprawnie ściągano podatki , przeprowadzono aprowizację powstańczych oddziałów .
Stefan Bobrowski ( 1840 - 63 ) , działacz stronnictwa czerwonych ,
który faktycznie kierował powstaniem w jego pierwszych miesiącach .
Dzięki niemu powstanie unikneło upadku już na samym początku .
Uwikłany przez białych w pojedynek , zginą od kuli hrabiego Adama
Grabowskiego
Romuald Traugutt ( 1826 - 64 ) był ostatnim dyktatorem powstania .
Pomimo że miał świadomość , iż koniec powstania jest tylko kwestią czasu , kierował nim z wielką determinacją . Zorganizował wojsko , zreformował administrację powstańczą , pilnował realizacji dekretu uwłaszczeniowego . Po aresztowaniu przez Rosjan został stracony na stokach Cytadeli warszawskiej .



Margrabia Wielopolski , realizując swój plan współpracy z caratem ,
widział zagrorzenie ze strony patriotycznej radykalnej młodzieży . Z jego
inicjatywy władze rosyjskie zarządziły pobór do wojska , aby uniemożliwić
wybuch powstania . Na listach rekrutów znalazły się przede wszystkim osoby " politycznie podejrzane " , a termin przeprowadzenia tzw. branki , czyli planowego poboru do wojska , był celowo wyznaczony na styczeń .
Młodzierz z miast Królestwa , przede wszystkim z Warszawy , aby
uratować się od poboru , w znacznej swej części uciekła do lasów . Warunki surowej zimy stwarzały niebespieczeństwo dla zdrowia i życia ukrywających się .
Powstanie rozpoczeło się 22 stycznia 1863 roku .Stefan Bobrowski ,
najwybitniejszy działacz obozu czerwonych , przekonał Centralny Komitet
Narodowy , że powstanie powinno się rozpocząć właśnie w momęcie
przeprowadzania branki zarządzonej przez Wielopolskiego. Słabo uzbrojone ,
nie wyszkolone oddziały polskie przypuściły atak na kilkanaście garnizonów
rosyjskich . Często zdarzało się , że sprawozdania nadchodzące z terenu ,
były nieco przesadzone i upiększone .Na papierze powstańcy mieli znacznie
więcej broni i ludzi niż w rzeczewistości .Powstaniu udało się przetrwać
15 miesięcy .
Podczas powstania stoczono ponad 1000 bitew i potyczek . Z powodu ogromnej przewagi liczebnej i technicznej armi rosyjskiej , początkowo 100 apotem 170 tysięcy żąłnierzy , zwycięstwa polskie nie miały wpływu na los powstania . NIefortunna wyprawa Apolinarego
Kurowskiego na Miechów 17 lutego 1863 r. , w trakcie której jego
dwutysięcznyv oddział został rozgromiony , uniemożliwiła utworzenie silnej
bazy wojsk powstańczych w woj. krakowskim .Na początku maja oddział gen. Antoniego Jeziorańskiego liczący 740 żołnierzy , odniósł
błyskotliwe zwycięstwo w podwójnej bitwie pod Kobylanką . Drugi
atak Rosjanie przeprowadzili dysponując przytłaczającą przewagą :
pięcioma tysiącami żołnierzy i sześcioma działami .Mimo zwycięstwa ,
Jeziorański musiał opuścić obuz .
Największe zwycięstwo Polacy odnieśli 8-VIII-1863r. w
bitwie pod Żyrzynem . Gen . Michał Heydenreich Kruk , zgromadziwszy
około 3 tys. partyzantów , przygotował zasackę na kolumne wiozącą pocztę
z Warszawy do Lublina . Cała akcja na szosie koło Żyżyna została dobrze
przygotowana i przeprowadzona . Partyzanci przechwycili 200.000 rubli.
Niedługo potem jednak gen. Heydenreich , ścigany przez wojsko rosyjskie ,
musiał rospuścić oddział .
O sile i długości powstania styczniowego , które mniej lub bardziej wsparło kilkaset tysięcy ludzi , zdecydowało powiązanie walki narodowowyzwoleńczej z najważniejszoł podówczas kwestią społeczną , tj. uwłaszczenie chłopów .Z szacunku strat ludzkich wynika , że około 1000 osób zostało straconych , w więzieniach zmarło kilkuset powstańców,
a na polach bitew około 20.000 , około 40.000 zesłano na katorge i wysie-
dlono , zaś 10.000 osób wyemigrowało . Razem stanowi to ponad 50000
wobec 4,5 mln. ludności Królestwa Polskiego. Trzeba także pamiętać
o powarznych stratach materialnych , spalonych wsiach i miasteczkach ,
spadku produkcji przemysłowej i zubożenie ziemiaństwa , a także o
uszczupleniu polskiego stanu posiadania na kresach wschodnich .
W okresie popowstaniowym dokonał się w Królestwie bardzo szybki postęp na drodze kapitalistycznego rozwoju . Powstańcy wprawdzie
przegrali , ale nadając chłopom ziemię , przyczynili się do uczynienia
ich obywatelami , przygotowali tym samym podstawy rozwoju polskiej
świadomości narodowej.

---