We współczesnym świecie daje się zauważyć duże zróżnicowanie w strukturze
przemysłu.
Zanim jednak będzie o tym mowa w niniejszej pracy, pozwolę sobie na krótki
rys historyczny rozwoju przemysłu.
Niewątpliwie najstarszym działem przemysłu na świecie jest górnictwo.
Już jakieś 20 tysięcy lat temu człowiek rozpoczął eksploatację kamienie i
złóż węgla kamiennego. Zasadniczy rozwój górnictwa światowego rozpoczął się
jednak dopiero w XVI wieku, w dobie tzw. "rewolucji przedprzemysłowej",
kiedy wprowadzono transport konny, kołowroty do wyciągania urobku, a z
czasem zaczęto wykorzystywać energię wód (głównie do odwadniania i
napowietrzania szybów). Przełom XVI i XVII wieku to okres intensywnego
rozwoju górnictwa węglowego na terenie Anglii, która stała się największym
na świecie producentem i eksporterem tego surowca. Anglia, gdzie
równocześnie zachodziły znaczące przemiany w rolnictwie, stała się
największą potęgą gospodarczą świata. Zdobycze rewolucji praprzemysłowej
szybko rozprzestrzeniły się na inne kraje Europy - Holandię, Francję,
Włochy, Niemcy, Polskę i Czechy.
Koniec XVIII wieku to okres tzw. "pierwszej rewolucji przemysłowej".
Przyniósł on szereg wynalazków umożliwiających szybki rozwój przemysłu.
Powszechnie zaczęto wykorzystywać maszyny parowe, początkowo w kopalniach,
potem również w przemyśle włókienniczym (maszyny przędzalnicze i tkackie) i
w transporcie (pierwsze parowozy i statki o napędzie parowym). "Pierwsza
rewolucja przemysłowa" objęła swoim zasięgiem Anglię, Francję, Stany
Zjednoczone, a z czasem pozostałe kraje Europy. Pod koniec XIX wieku
rozpoczyna się "druga rewolucja przemysłowa". Przynosi ona nowe, znaczące
innowacje. Wprowadzenie energii elektrycznej do oświetlenia i napędu maszyn
i opracowanie metod rafinacji ropy naftowej pociąga za sobą rozwój górnictwa
naftowego. W początkach XX wieku dokonuje się przełom w dziedzinie
transportu, następuje upowszechnienie się nowych, wydajnych środków
transportu - samochodu i samolotu. Wzrost zapotrzebowania na paliwa płynne
powoduje stopniowe ograniczenie roli węgla kamiennego jako głównego źródła
energii. Zdecydowanie rośnie natomiast wydobycie ropy naftowej i produkcja
energii elektrycznej.
Kraje europejskie tracą swą dominującą pozycję na korzyść nowej potęgi
gospodarczej - Stanów Zjednoczonych Ameryki. Po zakończeniu drugiej wojny
światowej coraz większą rolę 3w światowej gospodarce zaczynają odgrywać
kraje nowo powstałego obozu socjalistycznego i szybko podnosząca się ze
zniszczeń wojennych Japonia.
Lata 70-te i 80-te XX wieku to początek "trzeciej rewolucji
przemysłowej". Różnie się ona zdecydowanie od dwóch poprzednich. Pierwsza i
druga rewolucja przyczyniły się do zastąpienia pracy wysoko
wykwalifikowanych rzemieślników pracą robotników wykonujących (często przy
pomocy maszyn) stosunkowo nieskomplikowane czynności. Trzecia rewolucja
przynosi ogromne zapotrzebowanie na kadry wykwalifikowane, co związane jest
z postępującą mechanizacją i komputeryzacją produkcji przemysłowej. Oznacza
to zmniejszenie zatrudnienia i tzw. bezrobocie technologiczne, gdzie praca
ludzka jest zastępowana pracą urządzeń mechanicznych. Wraz ze spadkiem
zatrudnienia w przemyśle następuje rozbudowa sektora handlowo - usługowego.
Postępuje ograniczenie produkcji przemysłowej, towary lepsze - bardziej
wytrzymałe, niezawodne - wypierają z rynku towary o gorszych parametrach.
Zachodzą istotne zmiany w strukturze produkcji przemysłowej, maleje rola
górnictwa i przemysłu ciężkiego, rozwijają się tzw. przemysły wysokiej
techniki, czyli elektroniczny, precyzyjny itp. Zwłaszcza kraje wysoko
rozwinięte charakteryzuje wysoki udział przemysłów wysokiej techniki, a
niski przemysłu spożywczego i lekkiego w ogólnej produkcji przemysłowej
(sytuację tę ilustruje tabela 1).
Struktura produkcji globalnej przemysłu (w %)
Gałąź przemysłu[PARA](grupa gałęzi) Rok
1960 1970 1980 1990 19911
Przemysł paliwowo - energetyczny 12,0 10,5 10,4 15,9 20,5
Przemysł metalurgiczny 11,8 10,8 10,1 12,7 8,9
Przemysł elektromaszynowy 16,3 25,8 29,2 24,2 20,9
Przemysł chemiczny 5,7 90 8,9 9,5 9,3
Przemysł mineralny 4,4 4,2 3,3 4,2 4,4
Przemysł drzewno - papierniczy 6,3 5,1 4,3 4,8 5,3
Przemysł lekki 15,4 13,6 12,6 8,1 7,4
Przemysł spożywczy 26,7 17,8 18,8 18,6 21,2
Pozostałe gałęzie przemysłu 1,4 3,2 2,4 2,0 2,1
1 Od 1991 r. produkcja sprzedana.
Natomiast w krajach rozwijających się nadal ogromną rolę odgrywa górnictwo,
przemysł lekki i spożywczy, które nie wymagają wysokich nakładów
kapitałowych. Cechą charakterystyczną jest również postępująca
specjalizacja. Kraje o dużej powierzchni i dużych zasobach cechuje
wszechstronnie rozwinięty przemysł (zarówno produkcja eksportowa, jak i na
rozbudowany rynek wewnętrzny). W przypadku krajów o małej powierzchni i o
ograniczonych zasobach mamy często do czynienia z rozwijaniem jednej ,
określonej gałęzi przemysłu. Tak na przykład Szwajcaria jest liczącym się
producentem wyrobów przemysłu chemicznego (leki, barwniki) i precyzyjnego.
Specjalizacja może być związana z korzystnymi warunkami surowcowymi - dzięki
dużym zasobom energii elektrycznej (tania energii wód) Norwegia rozwija
najbardziej energochłonna gałąź przemysłu - hutnictwo aluminium (w oparciu o
boksyty importowane).
Interesującym zjawiskiem, jakie daje się zaobserwować w ostatnim
okresie, jest tzw. "eksport przemysłu". Duże koncerny przemysłowe z Europy,
St. Zjedn. Ameryki i Japonii lokalizują swoje fabryki na terenie krajów
rozwijających się. Istnieją ku temu dwa powody. W krajach wysoko
rozwiniętych przepisy o ochronie środowiska są dużo bardziej surowe. Pozwala
to przy budowie zakładów szczególnie uciążliwych dla środowiska zaoszczędzić
na kosztach instalacji oczyszczania ścieków, filtrów powietrza itp. (w takim
przypadku można powiedzieć o eksporcie brudnych technologii). Drugim powodem
jest chęć wykorzystania tańszej siły roboczej i obniżenia przez to kosztów
produkcji.
Wyżej opisana sytuacja znajduje również odzwierciedlenie na terenie
naszej gminy. W okolicach wałbrzyskiego szczawienka zlokalizowano w tzw.
"strefie ekonomicznej" różne zagraniczne przedsiębiorstwa - niemiecką
fabrykę węży gumowych BTR AUTOMOTIVE, fabrykę PETRI, a wkrótce powstanie tam
Japońska fabryka części samochodowych. Z pewnością te zagraniczne koncerny
wykorzystają naszą tanią siłę roboczą, zaś ich działalność nie pozostanie
bez uszczerbku dla naturalnego środowiska.
W ten sposób został dotknięty kolejny punkt tej pracy, mianowicie
czynniki lokalizacji przemysłu. Otóż obserwując rozwój przemysłu zauważamy
iż bardzo szybko człowiek zaczął zdawać sobie sprawę z tego, jak istotna dla
poziomu oraz rentowności produkcji jest lokalizacja zakładów przemysłowych.
Czynnikami, które nadal odgrywają bardzo istotną rolę, są: baza surowcowa i
dostęp do wody.
Baza surowcowa - bazę surowcową stanowią surowce naturalne i uzyskane i ich
przetworzenia półprodukty. Największą rolę odgrywa baza surowcowa w
przypadku przemysłu wydobywczego, ośrodki górnicze - z oczywistych powodów,
są lokalizowane jedynie w miejscu występowania użytecznych kopalin. W
przypadku przemysłu przetwórczego zależność tanie zawsze jest tak
jednoznaczna. Wyróżnia się osobną grupę zakładów przemysłu
surowcowochłonnego, które dla obniżenia ostatecznych kosztów produkcji
(koszt transportu) lokalizuje się w sąsiedztwie ośrodków wydobywczych.
Przykładem może być hutnictwo miedzi, gdzie niewielka zawartość czystego
kruszcu w wydobywanej rudzie warunkuje lokalizację hut w sąsiedztwie
ośrodków eksploatacji. Oczywiście istnieją również zakłady przemysłu
surowcowochłonnego lokalizowane z dala od miejsc eksploatacji surowca, z
taką sytuacją mamy do czynienia, jeśli przetwarzany surowiec pochodzi z
importu lub gdy przeważa rola innych czynników lokalizacyjnych (np. zaplecze
naukowo-techniczne). Sąsiedztwo bazy surowcowej ma znaczenie nie tylko ze
względu na koszty transportu surowca, ale również ze względu na obniżenie
się jego jakości w przypadku przewozów na dużych odległościach, dotyczy to
głównie przemysłu spożywczego, dla którego surowcem są artykuły rolne.
Przykładem jest trzcina cukrowa, która musi być przetwarzana w sąsiedztwie
pól uprawnych, ze względu na zmniejszanie się zawartości cukru wraz z
upływem czasu od zbioru.
Dostęp do wody - większość gałęzi przemysłu zużywa ogromne ilości wody.
lokalizacja z dala od rzek czy jezior podnosi koszty produkcji ze względu na
konieczność doprowadzenia wody z odległych terenów. Osobnym zagadnieniem
jest kwestia odprowadzenia i utylizacji ścieków przemysłowych.
Spośród czynników lokalizacyjnych o charakterze antropogenicznym
największe znaczenie mają: baza energetyczna, zasoby siły roboczej, tynki
zbytu, zaplecze naukowo-techniczne, transport, oraz tzw. korzyści
aglomeracji.
Baza energetyczna - czynnik ten wykazuje silne powiązanie z czynnikiem
bazy surowcowo-energetycznej. Koszt energii elektrycznej to istotny czynnik
wpływający na ogólne koszty produkcji przemysłowej (np. w przypadku
hutnictwa aluminium jest najważniejszym składnikiem kosztów własnych
przedsiębiorstwa). Dlatego też zakłady o energochłonnym profilu produkcji na
ogół lokalizuje się w sąsiedztwie elektrowni o dużej mocy - dla obniżenia
kosztów budowy sieci elektrycznej służącej do napędzania maszyn, urządzeń
klimatyzacyjnych itd., są również wielkimi konsumentami surowców
energetycznych - węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego. Na przykład ogromne
ilości koksu są zużywane przez hutnictwo żelaza, a ropy naftowej przez
przemysł petrochemiczny. Surowce energetyczne mogą przy tym stanowić zarówno
źródło energii, jak i półprodukt przetwarzany w trakcie dalszej obróbki.
Lokalizacja zakładów energochłonnych, bazujących na węglu kamiennym i
brunatnym, jest ściśle powiązana z rejonami eksploatacji tych surowców.
Węgiel, jako surowiec stosunkowo nisko kaloryczny, bardziej opłaca się
przetwarzać w sąsiedztwie miejsc wydobycia ze względu na koszty transportu
wyższe niż w transporcie przesyłowym ropy naftowej i gazu ziemnego. Częstym
zjawiskiem jest budowanie przy zakładach przemysłowych własnych elektrowni,
jeśli lokalizowane są na obszarach słabo zagospodarowanych i brak jest
możliwości korzystania z już istniejących źródeł energii.
Zasoby siły roboczej - mimo postępującej mechanizacji przemysłu praca
ludzka nadal jest czynnikiem, który odgrywa istotną rolę. Szczególnie
korzystna dla przedsiębiorstwa jest lokalizacja w rejonach, gdzie występują
znaczne nadwyżki siły roboczej, ponieważ konieczność sprowadzenia robotników
z odległych terenów oznacza dodatkowe koszty (budowa domów dla pracowników,
organizacje zaplecza usługowego itp. ). O ile więc w przeszłości występowało
zjawisko przemieszczania się ludności z obszarów wiejskich do ośrodków
przemysłowych (obserwowane również współcześnie w krajach słabo
rozwiniętych), to w dniu dzisiejszym często przemysł poszukuje potencjalnych
rezerw. Powszechne jest zjawisko lokalizowania dużych zakładów przemysłowych
w rejonach słabo zagospodarowanych, na których występuje bezrobocie.
Przejawem dążenia do maksymalnego wykorzystania potencjalnych zasobów siły
roboczej jest budowa zakładów zatrudniających kobiety w sąsiedztwie kopalń
czy hut (które zatrudniają głównie mężczyzn).
Rynki zbytu - lokalizacja zakładu w sąsiedztwie rynków zbytu oznacza
niższe koszty przechowywania i transportu wytwarzanych produktów, lepsze
rozeznanie popytu i możliwość prowadzenia intensywnej kampanii reklamowej.
Największymi rynkami zbytu są duże miasta, w ich sąsiedztwie lokalizuje się
głównie zakłady przemysłu spożywczego i dostarczające przedmiotów
codziennego użytku (np. przemysł odzieżowy, obuwniczy itp.). ściśle
uzależnione od rynków zbytu są zakłady produkujące wyroby o bardzo wąskim
kręgu odbiorców (np. specjalistyczne maszyny i urządzenia), oraz
dostarczające wyrobów trudnych do przewożenia (np. znacznych rozmiarów
konstrukcje stalowe, elementy prefabrykowane do produkcji domów).
Zaplecze naukowo-techniczne - oznacza przede wszystkim wyposażenie
terenu w infrastrukturę techniczną. Pod tym pojęciem rozumieć należy: sieć
komunikacyjną, energetyczną i wodno-kanalizacyjną, oczyszczalnie ścieków,
rurociągi i gazociągi. W przypadku lokalizacji w terenie nie uzbrojonym
zakład ponosi wysokie koszty budowy infrastruktury technicznej. Zaplecze
naukowe to obecność na danym terenie ośrodków naukowo-badawczych, wyższych
uczelni i szkół kształcenia zawodowego, zapewniających obecność
wykwalifikowanej kadry roboczej i możliwości doskonalenia procesów
technologicznych.
Transport - odgrywa w przemyśle ogromną rolę, zapewnia dowóz surowców i
pracowników, oraz przewóz gotowych wyrobów. Rola transportu jest oczywiście
zróżnicowana w poszczególnych gałęziach przemysłu, minimalizacja jego
kosztów jest szczególnie istotna w przypadku działów wielkogabarytowych.
Właśnie ze względu na koszty transportu zakłady przemysłowe lokalizuje się w
sąsiedztwie rejonów eksploatacji złóż i rynków zbytu, jak również w
sąsiedztwie naturalnych szlaków komunikacyjnych (porty morskie i rzeczne) i
węzłów kolejowych (drobowych).
Korzyści aglomeracji - koncentracja przemysłu wpływa stymulująco na
rozwój przedsiębiorstw. Skupienie w jednym rejonie - zwykle w sąsiedztwie
dużych miast - przynosi wszechstronne korzyści. Ułatwia współpracę
naukowo-techniczną pomiędzy przedsiębiorstwami, wymianę doświadczeń,
specjalizację produkcji i wzajemną wymianę towarową przy minimalnych
kosztach transportu. Aglomeracje stanowią duże rynki zbytu i przyciągają
siłę roboczą (również kadry wykwalifikowane). Skupiają liczne instytucje
świadczące usługi dla przemysłu (banki, zakłady remontowe, centrale handlowe
itd.), są na ogół dobrze wyposażone w infrastrukturę techniczną. Nadmierna
koncentracja przemysłu ma również skutki negatywne - przede wszystkim
rosnące zagrożenie środowiska naturalnego.
Osobnym zagadnieniem związanym z lokalizacją przemysłu jest aspekt
ekologiczny. Coraz częściej planując budowę nowych zakładów, bierze się pod
uwagę potencjalne zagrożenie środowiska przyrodniczego. Bada się dominujące
kierunki wiatrów (emisja zanieczyszczeń), przepuszczalność gruntu (możliwość
zanieczyszczenia wód gruntowych), możliwość odprowadzania ścieków,
występowanie naturalnych stref ochronnych (pasy zieleni). Chciałoby się
powiedzieć - jak to dobrze, że również to zagadnienie bierze się pod uwagę
przy sytuowaniu przemysłu. Najwyraźniej współczesny człowiek zrozumiał, jak
ważne jest współżycie ze środowiskiem w symbiozie. Powinno to zaowocować w
przyszłości poprawą jego kondycji.
Omawiając czynniki lokalizacji przemysłu, jako jeden z najbardziej
istotnych, wymieniony został czynnik "korzyści aglomeracji". Właśnie
korzyści wypływające z koncentracji przestrzennej przemysłu leżą u podłoża
powstawania wielkich okręgów przemysłowych. O tym jak ogromne mają one
znaczenie, dobitnie świadczy fakt, że choć największe okręgi przemysłowe
świata zajmują niewiele ponad 1% ogólnej powierzchni zamieszkanych
kontynentów, to dostarczają ponad 50% światowej produkcji przemysłowej.
Lokalizacja okręgów przemysłowych nie jest dziełem przypadku, ale efektem
oddziaływania jednego lub wielu nakładających się czynników. Co więcej,
położenie i struktura branżowa okręgów przemysłowych jest wyraźnym
odzwierciedleniem historii gospodarczej danego kraju, lub regionu.
Proces kształtowania się okręgów przemysłowych możemy prześledzić na
przykładzie Wielkiej Brytanii, która określenie "kolebka kapitalizmu"
zawdzięcza utrzymywanej przez blisko dwa wieki dominacji gospodarczej.
Dzięki złożom węgla kamiennego i rudy żelaza (jak również szybkiemu
wdrażaniu wszelkich innowacji technicznych) Anglia zyskała przydomek
największej fabryki świata. Jednym z najstarszych i największych okręgów
przemysłowych w Anglii jest Midland (Anglia Środkowa) - kraina rozciągająca
się pomiędzy Walią a Morzem Północnym, u podnóża Gór Pienińskich. W
zachodniej jej części leży jeden z największych okręgów przemysłowych
świata - Birmingham, kolebka brytyjskiej metalurgii, ośrodek przemysłu
hutniczego i elektromaszynowego. W zachodniej części Niziny Angielskiej leży
Manchester - główny ośrodek przemysłu włókienniczego. O takiej lokalizacji
zadecydowały w przeszłości dwa czynniki: baza energetyczna (eksploatowane w
bliskim sąsiedztwie złoża węgla) i klimat sprzyjający uzyskaniu wysokiej
klasy przędzy bawełnianej. Istotne znaczenie miała też możliwość dowozu
bawełny importowanej (z Indii i St. Zjednoczonych) przez kanał Manchesterski
i port w Liverpool. Już w XVIII wieku złoża wysokokalorycznego węgla
(antracytu) i kornwalijskie złoża rudy żelaza stały się podstawą rozwoju
hutnictwa i górnictwa w Południowej Walii. Cardiff było w przeszłości jednym
z głównych portów wywozowych węgla kamiennego. Wraz z wyczerpaniem się
miejscowych złóż region ten zaczął podupadać, a obecnie bazuje na surowcach
importowanych. Trzecim okręgiem, który swą pozycję uzyskał dzięki złożom
węgla, jest rejon Niziny Środkowoszkockiej, z głównymi ośridkami w Glasgow i
Edynburgu. Współcześnie okręgiem o największym znaczeniu i najbogatszej
strukturze branżowej jest Okręg Londyński. Dominują tu nowe gałęzie
przemysłu, nie wymagające dużej ilości surowców naturalnych, zatrudniające
natomiast wykwalifikowanych pracowników, o których nie trudno w stolicy,
centrum kulturalno-oświatowym kraju. Londyn stanowi przy tym ogromny rynek
zbytu dla wyrobów przemysłu elektromaszynowego, chemicznego i lekkiego.
Wyczerpywanie się złóż węgla kamiennego, rosnąca rola ropy naftowej i gazu
ziemnego leżą u podstaw kształtowania się nowych okręgów przemysłowych (w
odróżnieniu od starych - związanych z rejonami eksploatacji węgla).
Przykładem może być rozwój przemysłu petrochemicznego i rafineryjnego w
rejonie Stockton, Middlesbrough i Newcastel, połączonych rurociągami z
platformami wiertniczymi na Morzu Północnym.
Pierwsze rewolucje przemysłowe szybko objęły swoim zasięgiem także
pozostałe kraje europejskie. Również we Francji i w Niemczech, podobnie jak
w Anglii, duże okręgi przemysłowe powstawały pierwotnie na bazie złóż węgla
kamiennego. Tak było w przypadku Okręgu Północnego w Francji (którego
głównym ośrodkiem jest Lille). Złoża węgla stały się podstawą rozwoju
energetyki i przemysłu koksochemicznego, a na jego bazie produkcji nawozów i
tworzyw sztucznych. W oparciu o sprowadzane z pobliskiej Lotaryngii rudy
żelaza rozwinęło się hutnictwo i przemysł elektromaszynowy. Korzystna baza
energetyczna umożliwia rozwój hutnictwa metali nieżelaznych. Podstawą
rozwoju przemysłu włókienniczego w tym rejonie była rozpowszechniona w
przeszłości uprawa lnu i hodowla owiec. Obecnie przemysły włókienniczy
bazuje raczej na surowcach importowanych i włóknach sztucznych, wykładzin i
dywanów. Struktura branżowa Okręgu Północnego uległa daleko idącym
przemianom, zlikwidowano większość kopalń i hut, coraz większą rolę odgrywa
natomiast przemysłu petrochemiczny.
Podobne zmiany obserwujemy również w największym okręgu przemysłowym
Niemiec, Zagłębiu Ruhry. W prawdzie nadal dostarcza on ponad połowę krajowej
produkcji węgla i stali, ale coraz bardziej pogłębia się kryzys tradycyjnych
branż, zamykane są huty i kopalnie, powstają natomiast dziesiątki nowych
zakładów o odmiennym profilu produkcji. Dominuje przemysł elektromaszynowy
(w oparciu o bogatą bazę energetyczną i surowcową) i chemiczny, spada
znaczenie przemysłu włókienniczego, który, podobnie jak w Okręgu Północnym,
miał tu wielowiekowe tradycje. Do okręgów przemysłowych, wyrosłych na bazie
węgla kamiennego, należy zaliczyć również GOP w Polsce oraz Zagłębie
Donieckie i Kuźnieckie w Rosji ze zdecydowaną przewagą przemysłu
wydobywczego, hutnictwa i przemysłu maszynowego.
Przykładem dużego okręgu przemysłowego, którego rozwój był związany z
eksploatacją złóż rud metali, jest Okręg Uralski w Rosji. Ural to najstarszy
region przemysłowy w tym kraju, już w XVII wieku rozwijało się tam hutnictwo
żelaza i miedzi. Z potężnymi kombinatami hutniczymi w Magnitogorsku i
Czelabińsku przez wiele lat był liczącym się w skali światowej producentem
żelaza i stali. Dysponuje niezwykle zasobną bazą energetyczną ze złożami
węgla kamiennego w pobliskich zagłębiach: Konieckim, Kużnieckim i
Karagandzkim oraz złożami ropy naftowej i gazu ziemnego Zagłębia
Wołżańsko-Uralskiego i Zachodniosyberyjskiego. Szczególny rozkwit branży
przemysłu elektromaszynowego przypadł na lata II wojny światowej. Ural,
znajdujący się wówczas za linią frontu, stał się zapleczem technologicznym
produkującym głównie na potrzeby wojska. Po wojnie rozszerzono znacznie
zakres produkcji, z Uralu pochodzi znaczna część maszyn, taboru kolejowego i
sprzętu rolniczego. Ural odgrywał również istotne znaczenie jako swoista
baza wypadowa w trakcie zagospodarowywania Syberii. W oparci o złoża ropy,
fosforytów, węgla i soli potasowych intensywnie rozwinął się przemysł
chemiczny, a dzięki sąsiedztwu rozległych obszarów leśnych - drzewny i
papierniczy. Obecnie, niedoinwestowany, bazujący na przestarzałych
technologiach Okręg Uralski przeżywa głęboki kryzys.
Okręgi przemysłowe krajów rozwijających się obok silnego uzależnienia
od bazy surowcowo-energetycznej wykazują znacznie mniejsze zróżnicowanie
branżowe. Dominujące działy przemysłu to górnictwo i hutnictwo, jest to
zgodne ze wspomnianym wcześniej modelem industrializacji, który zakłada, że
w pierwszej kolejności rozwija się przemysł wydobywczy i przetwórstwo
surowców. Przykładem takiego okręgu przemysłowego jest Okręg Szaby w Zairze.
Obok kopalni miedzi, kobaltu i uranu wyrastać zaczęły zakłady przemysłu
przetwórczego pracujące początkowo dla potrzeb górnictwa, a potem również
produkujące na potrzeby rynku wewnętrznego. Podobną ewolucję przeszedł Okręg
Minas Gerais w Brazylii, bazujący na złożach rudy żelaza, rud manganu, cyny
i boksytów. Ciekawym przykładem przemian strukturalnych jest argentyński
okręg przemysłowy skupiony wokół Buenos Aires. Argentyna nie posiada
szczególnie bogatych złóż surowców naturalnych, toteż najintensywniej
rozwijały się działy przemysłu spożywczego oparte na przetwórstwie
miejscowych surowców, przede wszystkim przemysł mięsny. Ponadto rozwijał
przemysł włókienniczy, tytoniowy i celulozowo-papierniczy. Dopiero znaczne
inwestycje kapitału zagranicznego i transfer zysków z innych działów
przemysłu umożliwiły rozwój energetyki, przemysłu elektromaszynowego i
chemicznego (głównie w oparciu o surowce importowane). Dzięki tym
inwestycjom Argentyna stała się jednym z najsilniejszych ekonomicznie państw
Ameryki Południowej i potentatem w dziedzinie produkcji środków transportu.
Nie wszystkie okręgi przemysłowe świata zawdzięczają swój rozwój
korzystnej bazie surowcowej. Wyrastają również wokół dużych miast
stanowiących rynki zbytu, źródło siły roboczej i zaplecze
naukowo-techniczne. Tego typu okręgi charakteryzuje odmienna struktura
branżowa, rozwija się przemysł wysokiej techniki i produkcja artykułów
codziennego użytku (również towarów luksusowych). Do takich okręgów
zaliczamy: Okręg Londynu, Centralny (Moskiewski) okręg w Rosji, Okręg
Warszawski, Okręg Mediolanu i Turynu we Włoszech, oraz Okręg Paryski. Paryż,
od wieków uważany za światową stolicę mody, charakteryzuje znaczne skupienie
zakładów przemysłowych branży tekstylnej, odzieżowej i perfumeryjnej.
Rozwija się również przemysł elektroniczny, precyzyjny i produkcja środków
transportu. Rejon Mediolanu i Turynu słynie z fabryk branży samochodowej
(np. zakłady Fiata w Turynie), produkcji specjalistycznych maszyn i urządzeń
dla przemysłu (m.in. urządzeń klimatyzacyjnych i chłodniczych), wszelkiego
rodzaju galanterii metalowej, wyrobów ze szkła i tworzyw sztucznych.
Ośrodkami koncentracji przemysłu są duże miasta portowe. Na charakter
produkcji wpływ ma głównie rodzaj przeładowywanych towarów. Tak więc główny
port wywozowy indyjskiej bawełny - Bombaj, stał się ośrodkiem przemysłu
włókienniczego i odzieżowego. Rotterdam - główny europejski port
przeładunkowy ropy naftowej jest ośrodkiem przemysłu
rafineryjno-petrochemicznego. Marsylia to jeden z głównych ośrodków
hutnictwa we Francji, bazujący na importowanych z Afryki rudach metali. W
przypadku krajów wyspiarskich (pozbawionych własnych zasobnych złóż) niemal
cały przemysł koncentruje się w miastach portowych - tak jest w Japonii.
Do największych pod względem zajmowanego obszaru należą okręgi
przemysłowe Stanów Zjednoczonych Ameryki. Najstarszym z nich jest Region
Aglomeracji Wschodniego Wybrzeża, ciągnący się od Bostonu do Baltimore.
Drugi (znacznie większy) region obejmuje obszary na południe od Wielkich
Jezior a aglomeracjami Pittsburga, Cleveland i Chicago. Obecnie, wobec
dynamicznego rozwoju aglomeracji miejskich, coraz częściej pojawiają się
propozycje, aby te dwa regiony traktować jako całość. Z tych dwóch
regionów - Środkowego i Środkowo-Wschodniego wybrzeża - pochodzi blisko
50%krajowej produkcji przemysłu przetwórczego. Tak wyraźna dominacja
północno-wschodnich regionów kraju ma swoje historyczne uzasadnienie.
Właśnie do dużych portów wschodniego wybrzeża kierowała się fala emigrantów
z Europy. Tam też osiedlali się ludzie najbardziej przedsiębiorczy, kupcy i
rzemieślnicy. W tym czasie w stanach południowych powstały duże gospodarstwa
rolne typu plantacyjnego, a ustrój niewolniczy był hamulcem postępu
gospodarczego. Bogate złoża rudy żelaza i węgla kamiennego w Appalachach
zapoczątkowały rozwój hutnictwa i przemysłu maszynowego, okręg Pittsburg -
Cleveland nazywa się czasem Amerykańskim Zagłębiem Ruhry. Na lokalizację
przemysłu maszynowego wpłynęły: korzystna baza surowcowo-energetyczna i
ogromny rynek zbytu gęsto zaludnionych stanów wschodniego wybrzeża. Detroit
uważa się za kolebkę przemysłu samochodowego w Stanach Zjednoczonych. Przez
wiele lat do najsłabiej uprzemysłowionych należały centralne i zachodnie
regiony kraju, sytuacja uległa zasadniczej zmianie po odkryciu bogatych złóż
ropy naftowej w Kalifornii i Teksasie (również Luizjanie, Oklahomie i
Kansas), zyski z wydobycia ropy mogły być inwestowane winne działy
przemysłu. (ponadto rozwój górnictwa naftowego przyciągał inwestorów z
zewnątrz). Na Zachodnim Wybrzeżu wyróżniają się dwa okręgi przemysłowe
skupione wokół dużych miast - San Francisco i Los Angeles. Ich specyfika
polega - obok dużej roli przemysłu rafineryjno-petrochemicznego - na dużym
udziale przemysłów wysokiej techniki, szczególnie elektronicznego i
zbrojeniowego. Podobna struktura branżowa charakteryzuje nowo powstający
okręg przemysłowy Południowego Teksasu, Luizjany i Oklahomy.
Kończąc opis rozmieszczenia przemysłu na świecie, warto jeszcze dodać,
że obok wielkich okręgów przemysłowych, które na ogół charakteryzuje znaczne
zróżnicowanie branżowe, istnieją mniejsze - grupujące zakłady o podobnym
profilu produkcji. Jako przykład można podać Okręg Modeny w środkowych
Włoszech i Castellon na wschodnim wybrzeżu Hiszpanii, oba znane są w całej
Europie z produkcji wysokiej jakości glazury i terakoty, przy czym Włochy są
największym producentem glazury w Europie i jednym z największych na
świecie.
Dotychczas mowa była o strukturze, czynnikach lokalizacji i
rozmieszczeniu przemysłu na świecie, natomiast poniżej mowa będzie o Polsce.
Po II wojnie światowej w Polsce za główny czynnik rozwoju gospodarczego
uznano przemysł. Realizacja tego założenia wymagała przyspieszenia rozbudowy
potencjału produkcyjnego. W związku z tym w planach gospodarczych priorytet
przyznano produkcji środków wytwarzania, przesuwając na dalszy plan
produkcję środków spożycia. Przyjęcie takiej strategii okazało się błędne,
gdyż powodowało niedobór środków konsumpcji na rynku, a to wpływało
negatywnie na warunki bytu ludności. W okresie międzywojennym na środki
spożycia przypadało ponad 50% globalnej wartości produkcji przemysłowej,
natomiast w okresie powojennym w różnych latach odsetek ten wahał się w
granicach 36 - 45%.
Obecnie zachodzą intensywne zmiany w produkcji poszczególnych gałęzi
przemysłu. Wynika to z wielu przyczyn, m.in. z rozbieżności między podażą a
popytem na różne towary produkowane przez przemysł, niską konkurencyjnością
krajowych towarów w stosunku do importowanych, obniżeniem poziomu
konsumpcji. Jednym z efektów tych zmian jest wzrost produkcji środków
konsumpcji, ograniczenie produkcji przemysłu ciężkiego i energochłonnego.
Bardzo silnie działającym czynnikiem jest także zmiana kierunków
geograficznych wymiany handlowej oraz przekształcenia własnościowe w polskim
przemyśle. W 1990 r. udział sektora prywatnego w produkcji przemysłowej
wynosił kilkanaście procent, ale wobec intensywnych dążeń do sprywatyzowania
całego przemysłu państwowego będzie ciągle rósł. Niedługo bo po roku 2000
Polska stanie się członkiem Unii Europejskiej. Jednakże członkostwo w Unii
wiąże się nie tylko z przywilejami, ale również z koniecznością
dostosowywania naszej produkcji przemysłowej do wymogów rynku Unijnego.
Dokonanie tych przemian będzie przedsięwzięciem bardzo trudnym. Na razie
tylko w pewnym stopniu będzie można to osiągnąć w wyniku zmian profilu
produkcji już istniejących zakładów przemysłowych; konieczne będzie zapewne
podjęcie odpowiednich inwestycji.
Czynniki lokalizacji przemysłu w Polsce korelują z już wcześniej
omówionymi w tej pracy czynnikami lokalizacji przemysłu na świecie.
Przypomnijmy, iż do czynników tych należą:
* Baza surowcowa,
* dostęp do wody,
* baza energetyczna,
* zasoby siły roboczej,
* rynki zbytu,
* zaplecze naukowo-techniczne,
* transport,
* korzyści aglomeracji oraz aspekt ekologiczny.
PRZEMYSŁ ENERGETYCZNY
Polska należy do ważnych producentów paliw w świecie. Podstawowym
źródłem energii w Polsce są paliwa stałe: węgiel kamienny i brunatny. Wynika
to z faktu posiadania dużych zasobów tych paliw przy niedoborze węglowodorów
ciekłych i gazowych. Polska od wielu lat należy do dużych producentów
energii, aczkolwiek w ostatnich kilku latach udział naszego kraju w
światowej produkcji surowców energetycznych zmniejszył się z ponad 2% do
1,8%, z czym wiąże się spadek z 8 na 9 pozycje w świecie.
Energetyka zużywa ok. 50% wydobywanego węgla kamiennego. Mimo że po
uruchomieniu Bełchatowskiego Okręgu Paliwowo-Energetycznego znacznie wzrósł
udział węgla brunatnego w bilansie energetycznym, podstawę energetyki w
dalszym ciągu stanowi węgiel kamienny.
Podstawowym działem energetyki jest elektroenergetyka. Produkcja
energii elektrycznej na świecie i w Polsce w minionych kilku
dziesięcioleciach rosła bardzo szybko, przy czym w Polsce przyrost ten był
szybszy niż w wielu innych krajach. Mimo to produkcja energii elektrycznej
na jednego mieszkańca jest w naszym kraju 0 40 - 60% niższa aniżeli w
krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo.
Rozbudowie elektroenergetyki towarzyszyła budowa coraz większych
zakładów. Budowa dużych elektrowni umożliwiła obniżenie kosztów
jednostkowych oraz obniżenie zużycia paliwa na 1 kWh z ok. 550g w latach
pięćdziesiątych do ok. 360g obecnie. Nastąpiły również zmiany w
rozmieszczeniu elektrowni. Zmalał przede wszystkim udział GOP w ogólnej
produkcji energii elektrycznej w Polsce, co wiąże się w duży stopniu z
rozbudową górnictwa węgla brunatnego. Ze względu na nieopłacalność
transportu tego paliwa, w pobliżu miejsc wydobycia budowano wielkie
elektrownie spalające wydobyty węgiel: w Turszowie, w okręgu konińskim oraz
w Bełchatowie. Elektrownia w Bełchatowie ma moc ponad 4 tys. MW i dostarcza
kilkanaście procent energii wytwarzanej w Polsce.
Ponad 60% wytwarzanej w Polsce energii elektrycznej w dalszym ciągu
pochodzi z elektrowni opalanych węglem kamiennym. Większość elektrowni
zlokalizowano w pobliżu źródeł zaopatrzenia w paliwo, dlatego produkcja
energii elektrycznej w dalszym ciągu koncentruje się na terenie GOP, a
dawne województwo katowickie dostarczało ok. 1/4 całej energii produkowanej
w Polsce.
Rynkowa lokalizację mają wszystkie elektrociepłownie, wytwarzające
oprócz energii elektrycznej parę i gorącą wodę dla celów przemysłowych i
komunalnych. Sprawność cieplna nowoczesnych elektrociepłowni jest ponad
dwukrotnie4 większa niż elektrowni, jednak woda i para mogą być przesyłane
na stosunkowo małe odległości. Za budową elektrociepłowni przemawia również
to, iż są one znacznie mniej szkodliwe dla środowiska niż elektrownie;
ciepło, które z elektrowni w postaci zrzutów ciepłej wody trafia do rzek i
jezior, w elektrociepłowni służy do ogrzewania mieszkań, jest zużywane przez
zakłady przemysłowe (w procesach technologicznych) i rolnicze (w
szklarniowej produkcji warzyw i owoców).
Na lokalizację elektrowni duży wpływ wywierają warunki zaopatrzenia w
wodę. Dlatego większość elektrowni o lokalizacji innej niż surowcowa
zbudowano w pobliżu dużych rzek.
Niewielki udział elektrowni wodnych wynika z małego potencjału
energetycznego polskich rzek oraz z wysokich kosztów budowy elektrowni
wodnych. Polskie elektrownie wodne to na ogół zakłady małe (jest ich ponad
100); wyjątek stanowią dwie elektrownie szczytowo-pompowe: Porąbka-Żar oraz
Żarnowiec nad Jeziorem Żarnowieckim (o mocy 500 MW każda).
Dużo kontrowersji wywołał plan rozwoju energetyki jądrowej w naszym
kraju. Ostatecznie w 1989r. przerwano budowę pierwszej polskiej elektrowni
atomowej w Żarnowcu.
PRZEMYSŁ ELEKTROMASZYNOWY
Przemysł elektromaszynowy ma podstawowe znaczenie dla rozwoju
gospodarczego kraju. Głównym czynnikiem jego lokalizacji jest
wykwalifikowana siła robocza oraz zaplecze naukowo-badawcze. Zakłady
przemysłowe lokuje się więc głównie w dużych ośrodkach
miejsko-przemysłowych. Ze względu na dużą różnorodność i złożoność
produkcji, zakłady produkujące wyroby finalne współpracują z wieloma innymi
zakładami dostarczającymi półfabrykaty. Najlepsze warunki do kooperacji i
specjalizacji istnieją w dużych ośrodkach miejskich. Aglomeracje
miejsko-przemysłowe stanowią jednocześnie chłonny rynek zbytu dla wytworów
tego przemysłu.
W Polsce przemysł elektromaszynowy najsilniej rozwinął się w
Górnośląskim Okręgu Przemysłowym i w Warszawskim Okręgu Przemysłowym. Te dwa
okręgi skupiają ok. 25% zatrudnionych w tej gałęzi przemysłu.
PRZEMYSŁ MASZYNOWY
W skład przemysłu elektromaszynowego wchodzi kilka jego gałęzi. Od
połowy lat siedemdziesiątych przemysł maszynowy przeżywa regres, związany z
wejściem gospodarki państwowej w fazę postępującego rozpadu.
Główną dziedzinę przemysłu stanowi produkcja obrabiarek. Ze względu na
zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowaną kadrę i współpracę z biurami
konstrukcyjnymi oraz placówkami badawczymi, przemysł ten został
zlokalizowany w dużych ośrodkach miejskich lub w ich sąsiedztwie: w
Warszawie, Pruszkowie, Poznaniu, Wrocławiu, Kuźni Raciborskiej.
Dobrze rozwinięty jest przemysł maszyn górniczych, lokujący się w
pobliżu rynków zbytu; zakłady na terenie GOP, a ponadto w Piotrkowie
Trybunalskim, Machowie, Legnicy. Przemysł maszyn hutniczych skupia się
również przede wszystkim na terenie GOP. Zakłady produkcji maszyn
energetycznych usytuowano w GOP; ważnym ośrodkiem jest też Wrocław.
Do dobrze rozwiniętych należy przemysł maszyn włókienniczych, skupiony
w okręgach włókienniczych: łódzkim, bielskim, a ponadto w Wałbrzychu,
Kamiennej Górze, Zielonej Górze i Kaliszu.
Ważną dziedziną przemysłu maszynowego jest produkcja maszyn
budowlanych. Większość produkcji maszyn drogowych dostarcza okręg warszawski
oraz górnośląski.
Pozostałe branże przemysłu maszynowego występują w rozproszeniu i są
słabiej rozwinięte od wyżej omówionych. Na uwagę zasługuje bydowa urządzeń
dla cukrowni (zakłady w Świdnicy i Nysie) oraz fabryk kwasu siarkowego.
PRZEMYSŁ ŚRODKÓW TRANSPORTU
Jedną z głównych dziedzin tego przemysłu, mającą długie tradycje, jest
produkcja taboru kolejowego. Przemysł ten rozmieszczony jest w kilku dużych
ośrodkach: Wrocław (wagony, lokomotywy elektryczne, elektryczne zespoły
wieloczłonowe), Poznań (wagony osobowe), Zielona Góra i Ostrów Wielkopolski
(wagony towarowe), Chrzanów (lokomotywy spalinowe), Chorzów (tramwaje). Pod
koniec lat siedemdziesiątych produkcja tego przemysłu uległa gwałtownemu
załamaniu ze względu na brak środków na jej utrzymanie.
Przemysł samochodowy obejmuje bardzo dużą liczbę zakładów, aczkolwiek
produkty finalne powstają w kilku ośrodkach: w Warszawie, Bielsku-Białej i
Tychach, Jelczu koło Wrocławia, Starachowicach, Sanoku, w Antoninku koło
Poznania i jeszcze innych miejscach kraju.
Ważną dziedziną przemysłu środków transportu jest produkcja ciągników w
zakładach "Ursus" w Warszawie.
Przemysł lotniczy jest reprezentowany przez wytwórnię helikopterów w
Świdniku oraz samolotów w Mielcu. Przemysł lotniczy ze względu na
zmniejszone zamówienia resortu obrony narodowej ma duże trudności w
utrzymaniu produkcji.
Do niedawna najlepiej rozwiniętą dziedziną przemysłu środków transportu
był przemysł stoczniowy. W ostatnich latach przemysł ten uległ znacznemu
załamaniu.
POZOSTAŁE GAŁĘZIE PRZEMYSŁU ELEKTROMASZYNOWEGO
Przemysł elektroniczny i elektrotechniczny nie reprezentuje wysokiego
poziomu technologicznego. Koncentruje się on w kilku dużych ośrodkach
posiadających rozwinięte zaplecze naukowo-badawcze.
Przemysł metalowy; można wyróżnić trzy typy lokalizacji tego przemysłu:
fabryki konstrukcji stalowych i innych urządzeń wymagających dużo surowca
lokują się w sąsiedztwie ośrodków hutniczych. Różnorodny sprzęt metalowy,
nie wymagający dużych nakładów surowca i wysokich kwalifikacji pracowników,
wykazuje lokalizację rynkową. Zakłady produkujące urządzenia bardziej
złożone technologicznie (np. łożyska, urządzenia do obróbki plastycznej
metali) skupiają się w dużych ośrodkach miejskich.
Przemysł precyzyjny wymaga kadry o wysokich kwalifikacjach, dlatego
skupia się w dużych ośrodkach miejskich bądź w ich sąsiedztwie: Warszawa,
Błonie koło Warszawy, Milanówek, Wrocław, Łódź, Poznań, Bydgoszcz. Przemysł
ten nie zaspokaja krajowego zapotrzebowania na jego wyroby.
PRZEMYSŁ CHEMICZNY
W Polsce produkcję tego przemysłu cechuje duża dynamika, jednak tempo
jego rozwoju nie jest tak duże jak w wielu innych krajach. Cechą przemysłu
chemicznego jest wieloetapowość i złożoność procesów technologicznych, co
powoduje tendencje do koncentracji produkcji w wielkich kombinatach.
Przemysł ten zwykle dzieli się na dwa wielkie działy: dział produkcji
związków nieorganicznych i nawozów sztucznych i dział produkcji związków
organicznych.
Przemysł związków nieorganicznych wykorzystuje w produkcji kilka
podstawowych surowców: sól kamienną, siarkę i fosforyty (apatyty). Do
głównych dziedzin produkcji nieorganicznej należy przemysł sodowy.
Podstawowym surowcem wykorzystywanym przez ten przemysł jest sól kamienna
(oraz wapień). Zakłady sodowe znajdują się w Inowrocławiu, Janikowie i w
Krakowie. Wszystkie są zlokalizowane w pobliżu źródła zaopatrzenia w
surowiec.
Ważną dziedzina wytwórczości jest przemysł kwasu siarkowego. Wytwórnie
kwasu siarkowego są zlokalizowane głównie w pobliżu dużych odbiorców tego
produktu.
Przemysł nawozów sztucznych należy do stosunkowo dobrze rozwiniętych
branż przemysłu chemicznego. Stare zakłady nawozów azotowych budowano w
pobliżu źródeł zaopatrzenia w koks i energię. Według nowej technologii
źródłem azotu jest gaz ziemny, wobec tego na wybór lokalizacji nowych
zakładów w Puławach i Włocławku wpłynęła kalkulacja kosztów transportu.
Oprócz tego zakłady azotowe znajdują się w Tarnowie i w Kędzierzynie.
Stare zakłady produkujące nawozy fosforowe były lokalizowane przy rynku
zbyty: dotyczy to fabryk w Krakowie, Wrocławiu i Lubaniu koło Poznania. Nowe
zakłady wybudowano w Policach i Gdańsku - z uwagi na przywóz fosforytów
drogą morską, oraz w Machowie - ze względu na bliskość złóż siarki i dogodny
transport fosforytów z Rosji.
Przemysł związków organicznych wykorzystuje przede wszystkim pochodne
ropy naftowej oraz węgla kamiennego (według starej technologii). Zakłady
przetwarzające węgiel są zgrupowane na Śląsku i w jego pobliżu (Chorzów,
Blachownia Śląska, Kędzierzyn). Inne wielkie zakłady dostarczające
półproduktów chemicznych znajdują się w Oświęcimiu oraz w Brzegu koło
Wrocławia.
Bardzo ważnym działem przemysłu chemicznego jest produkcja tworzyw
sztucznych i włókien chemicznych. Materiały te są produkowane z półproduktów
chemii organicznej. Duże zakłady włókien syntetycznych znajdują się w
Gorzowie Wielkopolskim, Toruniu i Łodzi. Włókna sztuczne celulozowe
produkuje się w zakładach zbudowanych w okresie międzywojennym w Tomaszowie
Mazowieckim, Sochaczewie, Łodzi, Szczecinie i Wrocławiu. Kauczuk syntetyczny
produkuje się w Oświęcimiu. Zakłady tworzyw sztucznych zbudowano w
Warszawie, Wąbrzeźnie, Pustkowie koło Dębicy i w Pionkach koło Radomia.
Przemysł farmaceutyczny rozwinął się w dużych lub w ich sąsiedztwie.
Wynika to z konieczności ścisłej współpracy wybitnych fachowców w dziedzinie
chemii oraz medycyny.
Przemysł perfumeryjno-kosmetyczny również występuje głównie w dużych
miastach, stanowiących duże rynki zbytu dla jego wyrobów. Najważniejsze
zakłady przemysłu gumowego znajdują się w Poznaniu, Dębicy i Olsztynie.
PRZEMYSŁ WŁÓKIENNICZY
Centrum polskiego włókiennictwa znajduje się w Łodzi. Łódzki Okręg
Przemysłowy należy do nielicznych w świecie okręgów przemysłowych, w których
dominuje przemysł lekki.
Na drugim miejscu pod względem wielkości produkcji znajduje się Okręg
Dolnośląski, z takimi ośrodkami, jak: Bielawa, Dzierżoniów, Kamienna Góra.
Okręg ten dostarcza tkanin bawełnianych oraz ok. 50% krajowej produkcji
wyrobów lnianych.
Trzeci okręg stanowią Bielsko-Biała, Andrychów i Kęty. Produkuje się tu
głównie tkaniny wełniane. Inne ośrodki włókiennicze to Częstochowa,
Białystok, Kalisz, Żyrardów, Zielona Góra.
Jedyną branżą przemysłu włókienniczego, dość intensywnie rozbudowywaną
w okresie powojennym, jest dziewiarstwo. Duże zakłady dziewiarskie
wybudowano między innymi w Jarosławiu, Jędrzejowie, Łowiczu, Stargardzie
Szczecińskim i Biłgoraju.
Od roku 1990 polski przemysł włókienniczy znajduje się w stanie ostrego
załamania. Tak czy inaczej cały polski przemysł, odczuwa drastyczny brak
środków na organizację produkcji, wymaga nowoczesnego zarządzania i
nowoczesnej organizacji pracy; a nasze członkostwo w Unii Europejskiej jest
przecież tuż, tuż.
1. WADEMECUM MATURZYSTY GEOGRAFIA - Roman Domachowski & Dorota Makowska
wyd. drugie poprawione Wydawnictwo "Oświata" Warszawa 1993
2. GEOGRAFIA OD A DO Z REPETYTORIUM - Paweł Libner & Gerard Stefaniak
Wydawnictwo "KRAM" Warszawa 1997
3. ZIEMIA I CZŁOWIEK Podręcznik geografii dla szkoły średniej - Anna
Dylikowa, Dorota Makowska, Jerzy Makowski, Tadeusz Olszewski. WSZiP
Warszawa 1994
4. GEOGRAFIA POLSKI - Stanisław Zając WSZiP Warszawa 1994