WIĘZIENIA HITLEROWSKIE na ziemiach polskich (w obecnych granicach) w czasie II wojny świat., 1939-45 Niemcy utworzyli 1303 więzienia i areszty, w tym 9 Wehrmachtu, 553 sądowych, 721 policyjnych i 20 o nieustalonej przynależności; ponadto na ziemiach wsch. II RP okupanci niem. 1941 przejęli po NKWD kilkadziesiąt więzień; więzienia były miejscem eksterminacji narodu polskiego.

Największe więzienia sądowe istniały w Sieradzu, Rawiczu, Wronkach, Wrocławiu, Słońsku, Strzelcach Opolskich, Wołowie, Poznaniu, Wiśniczu Nowym oraz dla kobiet w Tarnowie; sądowe wyroki śmierci wykonywano w więzieniach w Bydgoszczy, Gdańsku, Inowrocławiu, Kaliszu, Katowicach, Krakowie, Łęczycy, Łodzi, Poznaniu, Rawiczu, Rzeszowie, Sieradzu, Włocławku, Wrocławiu; 1942 w wielu więzieniach sądowych (m.in. w Fordonie, Koronowie, Rawiczu) utworzono ośr. dla skazanych na pobyt w obozie karnym. W więzieniach policyjnych przetrzymywano więźniów z reguły bez postępowania i wyroku normalnych sądów; wśród 721 tego typu więzień i aresztów było 21 aresztów Selbstschutzu, 131 więzień i aresztów policji bezpieczeństwa i służby bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdientst, Sipo), 389 więzień i aresztów policji porządkowej; szczególnie zbrodniczą rolę odegrały więzienia i areszty tajnej policji państw. — Gestapo, będącej częścią Sipo oraz Selbstschutzu; należały do nich: więzienie w → Forcie VII w Poznaniu, nazywane przez Niemców „obozem krwawej zemsty” (Lager der Blutrache), 1941 przeniesione do Żabikowa i połączone z tzw. obozem pracy wychowawczej, → Pawiak w Warszawie (z ok. 100 tys. więźniów — 37 tys. zamordowano w okolicy Warszawy, a 60 tys. deportowano do → Auschwitz i in. obozów), → Zamek w Lublinie (ok. 40 tys. więźniów, znaczną część wymordowano), → Radogoszcz w Łodzi (ok. 40 tys. więźniów, zginęło ponad 20 tys.), krak. więzienia: przy ul.: Montelupich (→ Montelupich więzienie), Helców (kobiece), Senackiej (więźniów rozstrzeliwano w Forcie Krzesławice oraz zsyłano do obozów koncentracyjnych), → Fort VII w Toruniu, Fort III k. Modlina, → „Pod Zegarem” w Lublinie, Rotunda w  Zamościu (→ Zamojska Rotunda), → Palace w Zakopanem, oraz więzienia: w  Radomiu, Inowrocławiu, Działdowie, Gdańsku, we Wrocławiu, Lwowie, w Wilnie, Opolu, Białymstoku i w wielu innych miejscowościach.

Niezależnie od nagminnego mordowania więźniów, zwł. w więzieniach policyjnych, we wszystkich w.h. nieludzkie warunki bytowania, głód, brak lekarstw, praca ponad siły i maltretowanie więźniów dodatkowo zwiększały ich śmiertelność; w ostatnich tygodniach przed wycofaniem się z ziem pol. Niemcy wymordowali wielu spośród pozostałych przy życiu więźniów, m.in. na Zamku w Lublinie, Radomiu, Radogoszczy, Chełmnie (nad Nerem), Żabikowie. Ogółem przez w.h. przeszło kilkaset tys. obywateli pol., gł. Polaków, spośród których co najmniej sto kilkadziesiąt tys. zamordowano na miejscu lub w pobliżu więzień, innych wysłano do obozów koncentracyjnych, niewielu zwolniono.

Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich. 1939-45 , praca zbiorowa, Warszawa 1979. Stanisław Kania

---