Społeczno-poznawcze ujęcie osobowości- człowiek jako podmiot poznający świat i samego siebie

Magdalena Błażek

Walter Mischel

• jednostka nadaje zdarzeniom zindywidualizowane znaczenie poprzez swój system poznawczy-obiektywna wartość bodźca jest zmieniana w systemie poznawczym jednostki

• podstawowym elementem osobowości są reprezentacje umysłowe

• podstawowa dynamika osobowości wynika z procedur interpretacji, stawiania celów, planowania, monitorowania działania, oceniania

• struktury i procedury spełniają funkcję motywacyjną umożliwiając zaspokajanie potrzeb, regulację ekspresji potrzeb, zdobywanie kontroli nad zdarzeniami, kształtowanie własnej skuteczności poprzez samoregulację

• ocena przypisanego zdarzeniom znaczenia jest najważniejszym zadaniem psychologa osobowości

• zachowania ludzi są zmienne z sytuacji na sytuację i nie poddają się opisom w kategoriach cech

• zachowanie jest również zmienne intraindywidualnie odzwierciedlając niepowtarzalność procesu społecznego uczenia się

• najważniejszą sprawą jest studiowanie operacji poznawczych, które tworzą reprezentacje umysłowe sytuacji i wywołują określone zachowania

Odraczanie gratyfikacji

• zrozumienie różnic indywidualnych w zakresie samokontroli zarówno w odniesieniu do reguł specyficznych (reprezentacje poznawcze), jak i bardziej złożonych, strategicznych (stawianie celów, planowanie, kontrola działania)

• wiedza proceduralna stanowi podstawę zakończonej powodzeniem samoregulacji

• ludzie nie kontrolują się w sposób właściwy dopóki nie rozwiną zdolności do autorefleksji i metapoznawczych umiejętności

• Poznawcze i behawioralne kompetencje prowadzą do umiejętności właściwego sterowania własnym zachowaniem

• Mischel podkreśla adaptacyjną funkcję zmienności zachowania człowieka w różnych sytuacjach

• ludzie demonstrują swoją inteligencję poprzez zdolność do różnicowania sytuacji zarówno na poziomie poznawczym jak i behawioralnym

• zdolności w tym zakresie ujawniają się szczególnie wtedy, gdy sytuacja nie wywołuje niepokoju, czyli nie stawia się w niej nadmiernych wymagań.

• zmienność zachowania jest normą

Osobowość- zmienne kognitywne wyuczone w kontekście społecznym

• Konstrukty i strategie kodowania informacji

• Cele- pożądane i nie skutki działania

• Oczekiwania- przewidywane skutki zdarzeń

• Kompetencje- wiedza odnośnie tego, co potrafi jednostka

• Systemy samoregulacji- sposoby i procedury regulacji zachowania

Teoria poznawczo- afektywnego systemu osobowości

• Swoiste historie uczenia się wyznaczają znaczenie bodźców

• Naprawdę użyteczne są samoopisy i analiza przeszłych zachowań

• Zamiast cech- interpretacja różnic indywidualnych w kategoriach pięciu zmiennych osobowych społecznego uczenia się

Zmienne osobowe

• Cele i wartości

• Kodowanie i kategoryzowanie zdarzeń

• Oczekiwania dotyczące świata, wyników działania, własnej skuteczności

• Emocje i uczucia, reakcje fizjologiczne

• Systemy autoregulacyjne, plany i kompetencje

• Kognitywno- afektywny system osobowości leży u podstaw wzorców zachowań korespondujących z typami sytuacji

• model wykazuje podobieństwo do sieci dynamicznej Cattella- w miarę upływu czasu system psychiczny generuje specyficzne profile sytuacja- zachowanie

• dzięki interakcji struktury osobowości z cechami sytuacji, które aktywizują charakterystyczne mechanizmy przetwarzania ludzie wybierają sytuacje i doświadczenia społeczne, interpretują je i reagują na nie w typowy dla siebie sposób

• międzysytuacyjna stałość zachowania wynika z małej zmienności okoliczności działania i wyraża spójność czasową

• ludzie spójni wykazują większą stałość zachowania w czasie a nie większą spójność międzysytuacyjną

• ocena stałości czasowej zachowań prototypowych dla danej zmiennej prowadzi do przekonania o spójności

• CAPS godzi niezmienność czasowo- sytuacyjną cech ze zmiennością w zależności od sytuacji

• Podejście oparte jest na procesach pośredniczących, które w interakcji z sytuacją generują zachowania

• Celem jest ustalenie, czy różne wzorce zachowania są stałe i znaczące

• ustala się procesy pośredniczące, które wyjaśniają różnice w odniesieniu do poznawczych i emocjonalnych R na określone sytuacje

• dodano afekt i emocje jako zmienne wpływające na przetwarzanie informacji społecznych

Jednostki poznawczo- afektywne

• Kodowania: kategorie Ja, zdarzeń, ludzi, sytuacji

• Oczekiwania i przekonania: dotyczące świata, wyników działania, własnej efektywności

• Afekty: uczucia, emocje i reakcje afektywne

• Cele i wartości: pożądane i awersyjne wyniki i stany afektywne, cele, wartości i plany życiowe

• Kompetencje i plany autoregulacji: potencjalne zachowania i skrypty, plany i strategie dotyczące organizacji działania oraz wpływania na rezultaty, zachowanie i stany wewnętrzne

Albert Bandura- teoria społecznego uczenia się- społeczno-poznawcza teoria osobowości

• Self as an interpreter of the self

• główną rolę w samoregulacji odgrywają oczekiwania wobec Ja oraz autorefleksja

• Centralną rolę w rozwoju osobowości odgrywa uczenie się od innych ludzi przez obserwację

• podstawowym mechanizmem leżącym u podstaw zachowania jest zdolność człowieka do poddawania refleksji siebie jako aktywnego, działającego podmiotu

• poprzez refleksję nad własnym zachowaniem i doświadczeniem człowiek zdobywa wiedzę o sobie i świecie

• ludzie spędzają dużo czasu interpretując siebie

• oczekiwanie własnej skuteczności oraz autorefleksja ogrywają znaczącą rolę w samoregulacji, uczeniu się i zmianie

• istnieją dwa rodzaje oczekiwań: oczekiwanie wyniku i oczekiwanie własnej skuteczności

• z różnych rodzajów myśli, jakie towarzyszą działaniu najistotniejsze są te, które wiążą się z własną skutecznością

• Przekonanie (poczucie) o własnej skuteczności (tendencja uogólniona) to przekonanie o możliwości skutecznego działania w nowych, niejednoznacznych, nieprzewidywalnych, stresujących sytuacjach- wiara w siebie, przekonanie o możliwości poradzenia sobie.

• Oczekiwanie własnej skuteczności w konkretnej sytuacji w odniesieniu do konkretnych działań.

Źródła przekonania o i oczekiwania własnej skuteczności

• Osiągnięcia w wykonywaniu zadań

• Doświadczenia zastępcze (modelowanie na żywo i symboliczne)

• Perswazja słowna (sugestia, namawianie, autoinstrukcja)

• Pobudzenie emocjonalne- stany afektywne doświadczane w związku z własną aktywnością

Oczekiwania odnośnie skuteczności wpływają na

• podjęcie działania, wykonanie, wytrwałość, doświadczanie stresu, wysiłek zaangażowany w uczenie się i zmianę zachowania, radzenie sobie z przeszkodami.

• Związek między własną skutecznością a działaniem jest silny nawet wtedy, gdy ocena własnej skuteczności nie jest adekwatna

• Człowiek może tyle ile myśli, że może

• Z poczuciem własnej skuteczności wiąże się mobilizacja układu immunologicznego- fobie, nowotwory

• Sprzężenie zwrotne- im więcej sukcesów tym większe zaangażowanie i motywacja- wzrost sukcesów itd.

• NPWS- kluczowe dla patologii

• Wywołuje silny lęk w nowych, trudnych sytuacjach

• Przyczyną lęku jest niezdolność do kontrolowania potencjalnie zagrażających wydarzeń i radzenia sobie z nimi

Napięcie związane z lękiem powoduje

• koncentrację na sobie i oczekiwanie porażki

• oczekiwanie negatywnych wyników działania

• wycofywanie się z działania

• pesymizm, apatię- depresję

Kompetencje i cele

• Kompetencje- charakter behawioralny, poznawczy, nabywa się ich w toku rozwoju

• Dotyczą one różnych dziedzin życia- oddają zmienność ludzkich zachowań

• Przekonania o własnej skuteczności kształtują się dzięki kompetencjom

• Cele- odnoszą się do przyszłości i wzbudzania motywacji

• Uwalniają od bezpośredniego wpływu sytuacji, pozwalają organizować działania w czasie, ustalać czas, kolejność, priorytety

• Satysfakcja z osiągnięcia- jakość życia, nastrój, zadowolenie z siebie

• Porażka przy WPWS- wzrost zaangażowania

• Nierealistyczne cele, duży wysiłek, brak rezultatów- spadek motywacji

Poznawcza samokontrola

• W przyszłości zlokalizowane są cele i oczekiwania rezultatów- motywacja pochodzi z przewidywania

• Do działania motywuje nas antycypacja: szacowanie wysiłku, kosztów i wyrzeczeń, świadomość myśli i uczuć w trakcie działania, przewidywanie samopoczucia i samooceny po działaniu

• Oczekiwania własnej skuteczności nie stanowią zgeneralizowanej niezależnej od kontekstu tendencji.

• Oczekiwanie to może zmieniać się z chwili na chwilę

• Chwilowe stany afektywne mogą modyfikować to poczucie

• Poczucie własnej skuteczności jest też zmienną, poprzez którą jednostka zyskuje kontrolę nad sytuacją wywołującą napięcie

• Postrzegana zdolność do radzenia sobie ze stresem raczej, aniżeli zadanie samo w sobie stanowi źródło zmienności reakcji afektywnej

• Funkcję motywacyjną w osobowości pełnią wewnętrzne standardy i procesy samooceny

• Jednostka działając na rzecz celu porównuje swoje osiągnięcia ze standardem

• Cykl samoregulacji jest bardzo dynamiczny: standardy są ustalane i modyfikowane, działanie monitorowane i oceniane, motywacja przyjmuje zmienne natężenia zgodnie z oceną własnej skuteczności

Samoregulacja

• Predyktywna kontrola wysiłku

• Afektywne reakcje samooceny- ocena zaangażowania w działanie

• Samoocena osobistej skuteczności- przewidywanie efektywnego działania w kierunku celu

• Autorefleksyjna aktywność metapoznawcza- adekwatność oceny własnej skuteczności

Proces społecznego uczenia się

• Uczenie się konsekwencji- do czego dążyć a czego unikać

• Modelowanie- uczenie się poprzez obserwowanie działań innych i ich konsekwencji

• Uczenie się poprzez nakazy i reguły- zamierzone nauczanie i uczenie się, często z użyciem języka.

Elementy procesu modelowania

• Zaobserwowanie wzorca- im ważniejszy tym skuteczniejsze

• Przechowywanie- zrozumienie sensu zachowania niezbędne do zapamiętania

• Zdolność do powtórzenia czynności- sprawność motoryczna, poznawcza itp.

• Motywacja- chęć powtórzenia (czynny i bierny wzorzec kognitywny)

• Skłonność do powtarzania zachowań rośnie, gdy są one wzmacniane (warunkowanie zastępcze)

• Dzieci łatwo uczą się od rodziców, modela tej samej płci, osób posiadających siłę i władzę, zachowań nagradzanych przez otoczenie, wywołujących sympatię, podziw, zachwyt

Zmiana osobowości- modyfikacja oczekiwań, wartości i umiejętności

• zmiana dokonuje się raczej poprzez przetwarzanie informacji o osiągnięciach raczej, aniżeli poprzez osiągnięcia same w sobie

• Bandura umieszcza procesy poznawcze w centralnym miejscu procesu działania

Motywacja

• Biologiczna

• Społecznych wzmocnień

• Działań celowych

• Reaktywna- redukcja rozbieżności

• Proaktywna- produkowanie rozbieżności

Lęk, modele zachowania

• Źródłem lęku jest postrzegana nieskuteczność radzenia sobie z potencjalnie awersyjnymi zdarzeniami

• Wysokie PWS i wysoka reaktywność środowiska w zakresie nagradzania prowadzi do śmiałego, stosownego działania

• Wysokie PWS i mało reaktywne środowisko- aktywność społeczna, protesty, składanie skarg, zmiana środowiska

• NPWS i duża reaktywność środowiska- obniżenie samooceny, przygnębienie, depresja

• NPWS i mała reaktywność środowiska- apatia, rezygnacja, lęk

Podsumowanie

• Model społeczno- poznawczy wywarł ogromny wpływ na współczesną teorię osobowości

• Teoretycznie klarowny

• Duża siła wyjaśniająca

• Możliwość praktycznego aplikowania

• Pomost między klasycznymi modelami osobowości a tradycją uczenia się

• Nacisk na czynniki poznawcze pośredniczące w generowaniu zachowania

• Ważność interakcji osoba - środowisko

• Zdolność jednostki do różnicowania sytuacji i regulowania zachowania zgodnie z wewnętrznymi celami i zewnętrznymi wymaganiami

• Nacisk na badania eksperymentalne

• Większość badań dotyczyła ludzi

• Koncentracja na ważnych problemach

• Nie mówią o fizjologicznym podłożu cech osobowości

• W ograniczonym zakresie zajmują się konfliktami, motywacją, afektem

• Teoria społeczno- poznawcza nie stanowi jednolitej teorii- łącznie odmiennych nurtów i stanowisk

• Krytyka poczucia własnej skuteczności: raczej oczekiwanie rezultatu, stałość- zmienność tych przekonań, wartość w odniesieniu do szerszego aspektu funkcjonowania (mikroanaliza)

5