Dzieła oświeceniowe jako apel do czytelników.

Oświecenie było epoką rozumu i filozofów. Ludzie, którzy

jej idee tworzyli, byli racjonalistami. Myślenie i fakty doświad-

czalne były jedynymi wyznacznikami prawd w tych czasach.

Oświecenie na Zachodzie walczyło o wolność, podczas kiedy

w Polsce o jej ograniczenie i nowe rozumienie. Literaturę pol-

skiego oświecenia charakteryzują najlepiej trzy prądy litera-

ckie: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko.

Klasycyzm kładł duży nacisk za zagadnienia społeczno-poli-

tyczne i obyczajowe. Przedstawiciele tego nurtu to zazwyczaj pisa-

rze, którzy dostrzegali potrzebę zreformowania ustroju Polski, aby

konsekwencją panującej anarchii nie stała się utrata niepodległoś-

ci. W swoich dziełach apelowali więc do zacofanego społeczeń-

stwa o to, by brało udział w życiu politycznym i kulturalnym kraju

i edukowało się w duchu epoki oświecenia.

Jednym z większych dział tego okresu jest Monachomachia

Ignacego Krasickiego. Monachomachia czyli wojna mnichów to

utwór, który swoim przesłaniem nawiązuje do europejskiego kry-

tycyzmu i myśli Kartezjusza. Utwór jest krytyką ówczesnego ducho-

wieństwa, jego stylu życia, zaś szczególnie braku wykształcenia.

Jest równocześnie apelem do czytelników, aby sprawy szkolnictwa

i wychowania młodzieży nie powierzało w ręce ludzi, którzy się

do tego po prostu nie nadają. Utwór jest również apelem skierowa-

nym do polskiego kleru, ukazującym potrzebę zmian w różnych

dziedzinach jego życia.

Innym utworem jest pierwsza nowożytna powieść polska, Mi-

kołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego. Pisarz

przedstawia w nim drogę, którą musi przejść Sarmata, aby stać się

człowiekiem oświeconym. W części I ukazuje w sposób krytyczny

życie i obyczaje polskiej szlachty. Apeluje więc tym samym do czy-

telników, aby zmienili sposób wychowania młodzieży na bardziej

racjonalny i opamiętali się w wydawaniu pieniędzy - uważa bo-

wiem, że przepuszczanie przez szlachtę polskich majątków poza

granicami jest skandalem i prowadzi do upadku kraju.

Utwór przedstawia historię młodego szlachcica, Mikołaja Doś-

wiadczyńskiego, którego liczne podróże i doświadczenia nauczyły

racjonalnego, a więc nowoczesnego patrzenia na świat. Dopiero

więc po powrocie do kraju z utopijnej wyspy Nipu, Mikołaj zabiera

się do pracy na roli w swym rodzinnym majątku, a jedną z pier-

wszych nowości, jakie wprowadza, jest zamiana pańszczyzny na

czynsz. Oto jakie rozwiązania proponuje Krasicki polskiej szlach-

cie - racjonalną gospodarkę na własnej ziemi. Apel o zmianę sto-

sunku ziemiaństwa do chłopów jest więc w utworze wyraźny. Od-

najdujemy go również w dziełach politycznych Hugo Kołłątaja

i Stanisława Staszica. Świetny przykład stanowią tu Przestrogi dla

Polski, w których Staszic pisze:

Widzę miliony stworzeń, z których jedne wpółnago chodzą,

drugie skórą albo ostrą siermięgą okryte, wszystkie wyschłe,

znędzniałe, obrosłe, zakopciałe. Oczy głęboko w głowie

zapadłe. Posępne, zadurzałe i głupie, mało czują i mało

myślą: to ich największą szczęśliwością [...] Dobrzy Polacy!

Oto rozkosz tej części ludzi, od których los waszej

Rzeczypospolitej zawisł! Oto człowiek, który was żywi! Oto

stan rolnika w Polszcze!

Wydaje mi się, że Stanisław Staszic doskonale zdawał sobie

sprawę z roli chłopów w polskim społeczeństwie. Może właśnie

dlatego wyżej przytoczony apel jest tak dramatyczny. Zarówno

Krasicki jak i Staszic chcieli zaalarmować ziemiaństwo i wywrzeć

wpływ na jego postępowanie. Uwłaszczenie chłopów proponuje

również Powrót posła J.U. Niemcewicza.

Oświeceni Polacy kładli duży nacisk na szkolnictwo i rozwój

intelektualny kraju. Celnym utworem krytykującym ciemnotę i za-

cofanie polskiego społeczeństwa jest Chudy literat Adama Stani-

sława Naruszewicza i Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza.

Z dzieł tych dowiadujemy się, jak mało czytali Polacy i jak bardzo

byli zamknięci na wszelkie nowości dotyczące chociażby tak po-

trzebnych w państwie chylącym się ku upadkowi zmian ustrojo-

wych. Apelują w nich pisarze o zmianę sposobu myślenia i wyjście

z zamkniętego kręgu złotej wolności szlacheckiej.

W Powrocie posła - pierwszej polskiej komedii politycznej -

ukazuje Niemcewicz dwa obozy polityczne, działające w ówczes-

nej Polsce: oświeconych reformatorów i konserwatywnych Sar-

matów, bojących się jakichkolwiek zmian ustrojowych. Utwór jest

apelem do czytelników, a właściwie widzów, o poparcie zmian

w Polsce i wyeliminowanie z jej życia politycznego liberum

veto i wolnej elekcji, które są przyczyną upadku kraju. Komedia

została wystawiona na kilka miesięcy przed uchwaleniem Kon-

stytucji 3 maja i miała wielki wpływ na zawarte w niej reformy.

Podobne propozycje reform ustrojowych w Polsce odnajdu-

jemy w dziełach politycznych Hugo Kołłątaja i Stanisława Staszi-

ca. W swoim utworze Powrót posła apeluje również J. U. Niemce-

wicz o czystość języka polskiego i nieuleganie cudzoziemskim

modom. Aby to osiągnąć, w sposób krytyczny ukazuje tych bohate-

rów, którzy, jak Starościna, choć mówi po polsku, używa prawi-

deł gramatyki francuskiej i co drugie słowo wtrąca w tym języku.

Bardzo jestem rozgniewana, że nie mogę udać się na przyjemne

ich śniadanie - pisze w liście do Podkomorzyny.

Przeciwieństwem tej damy modnej jest postać Podkomorzyny

- prawdziwej polskiej matrony, wzorowej obywatelki i patriotki.

Szanuje ona język ojczysty i w tym duchu wychowała swoich

dwóch synów. J. U. Niemcewicz, tworząc w swoim dziele wzorce

i antywzorce, apelował tym samym do czytelników o zmianę po-

glądów politycznych i pewnych przyzwyczajeń życiowych.

Wydaje mi się, że cały dorobek polskiego oświecenia, a zwła-

szcza jego nurt klasycystyczny, jest jednym wielkim apelem do

czytelników - próbą jego wychowania w duchu oświecenia i postę-

pu. Niemal wszystkie dzieła tej epoki apelują o unowocześnienie

szkolnictwa, zmiany w dziedzinie mentalności i obyczajowości Po-

laków, a także o wielkie reformy ustrojowe, które miały zapobiec

upadkowi politycznemu Polski. Krytykując i przedstawiając wzorce,

literatura tego okresu chciała wychować nowego człowieka w du-

chu oświecenia, kierującego się w życiu rozsądkiem i wiedzą.