WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA
Wykład 5 - 17.11.2006
SPÓJNOŚĆ (NIESPRZECZNOŚĆ) SYSTEMU PRAWA
Niesprzeczność systemu prawa jest podstawowym wymogiem logiki racjonalności. Do normy prawnej, nie odnoszą się reguły logiki formalnej.
Sprzeczności w ramach systemu prawa:
a) abstrakcyjna (treściowa) - zachodzi wówczas, gdy przy tej samej hipotezie normy mamy różne funktory deotyczne (nakaz, zakaz, dozwolenie) użyte w dyspozycjach dwóch norm.
Klasyczna sprzeczność treściowa zachodzi wtedy, gdy mamy do czynienia z zakazem i nakazem tego samego działania w danej sytuacji np.: znak pierwszeństwa i czerwone światło.
Najsłabsza instytucja sprzeczności zachodzi wówczas, gdy dochodzi do zetknięcia się nakazu i dozwolenia. W konsekwencji zatem można stwierdzić, iż funktor dozwolenia jest kwestionowany na poziomie norm prawnych i w rezultacie istnieje tylko nakaz lub zakaz.
Jeżeli sprzeczności są pozorne i techniczne, czyli niezamierzone przez ustawodawcę, to mogą być usunięte przy stosowaniu prawa i poprzez:
1. zastosowanie wykładni
2. użycie reguł kolizyjnych.
REGUŁY KOLIZYJNE
Mamy trzy rodzaje reguł kolizyjnych I stopnia
a) chronologiczna - mówi o tym, że prawo późniejsze uchyla prawo wcześniejsze - lex posterior derogat legi priori
b) merytoryczna - lex specialis derogat legi generali - przepis szczególny uchyla ( w danym konkretnym przypadku) przepis ogólny
c) hierarchiczna - lex inferior non derogat legi superiori - norma hierarchicznie niższa nie uchyla normy hierarchicznie wyższej.
Kolejność: 1. hierarchiczna 2. merytoryczna 3. chronologiczna
Z kolizji pomiędzy reguły merytoryczną, a chronologiczną da się wyprowadzić regułę II stopnia, zgodnie z której brzmieniem: lex posteriori grnerali non derogat legi priori speciali - prawo późniejsze ogólniejsze nie uchyla prawa wcześniejszego bardziej szczegółowego.
KOLIZJA NORM
Zachodzi wówczas, gdy dwie różne normy o różnych hipotezach, w danej sytuacji nie mogą być łączenie spełnione, choć powinny być. Kolizja normy „nie zabijaj” z normą „chroń ojczyznę” - w przypadku wojny. Kolizję norm można usunąć poprzez zastosowanie wykładni systemowej lub reguły hierarchicznej odnosząc się do ważenia wartości.
b)prakseologiczna - nawiązuje do nauki o celach.
Dwie normy mają być łącznie spełnione, ale spełnienie jednej normy czyni niemożliwym spełnienie drugiej. Pomocna w rozwiązaniu takiej sprzeczności jest wykładnia teleologiczna(celowościowa), która opiera się na użyciu wiedzy instrumentalnej.
c) realizacyjna - przy tego rodzaju sprzeczności normy mamy do czynienia z sytuacją, gdy brak jest określonej normy, a mianowicie - ustawodawca ustanowił normę wyższego rzędu, ale aby ja zrealizować konieczne jest wydanie odpowiednich przepisów wykonawczych, które jednak nie zostały wydane. Dla niektórych ten rodzaj sprzeczności tożsamy jest z luką w prawie, nazywaną „luką techniczną” albowiem udaje się ją usunąć tylko w drodze działalności ustawodawczej.
d) kulturowa - możemy mieć do czynienia z sytuacją gdy dochodzi do sprzeczności niezależnie od logiki, gdy nie zachodzi sprzeczność treściowa, ale gdy ta sprzeczność pojawia się w sytuacji jakiegoś konfliktu aksjologicznego, czyli również wtedy, gdy mamy do czynienia z ważeniem jakiś wartości, zasad, celów.
HIERARCHICZNE ROZRÓŻNIENIE NORM PRAWNYCH
Hierarchia norm jest pochodną hierarchii autorytetów tworzących prawo. O hierarchii decyduje także do pewnego stopnia element treściowy, ponieważ norma ogólniejsza jest uznawana za wyższą niż norma szczegółowa. O hierarchicznym zróżnicowaniu norm prawnych możemy mówić wtedy gdy:
1. norma hierarchicznie wyższa jest rezultatem działalności organu hierarchicznie wyższego, aniżeli organ ustanawiający normę niższą. Ponadto jest to wynikiem powiązań między hierarchiczną budową aparatu państwowego i hierarchią aktów prawnych, które te organy wydają.
Konstytucja
Ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy
Rozporządzenia
Zarządzenia
Okólniki
Instrukcje
2. norma hierarchicznie wyższa z reguły dotyczy spraw ważniejszych, większej rangi niż norma hierarchicznie niższa, chociaż taka ocena podlega wartościowaniu.
3. norma wyższa stanowi podstawę obowiązywania normy wyższej
4. norma hierarchicznie wyższa nie może być derogowana (uchylona) przez normę hierarchicznie niższą. W przypadku sprzeczności między tymi normami należy uznać nieobowiązywanie normy niższej.
W przypadku hierarchicznego zróżnicowania norm prawnych mamy dwa modele powiązań między normami:
1. powiązania statyczne (treściowe) - w przypadku takich powiązań norma wyższa jest powiązana z normą niższą tak, jak twierdzenie ogólne z twierdzeniem szczegółowym, dlatego też system takich norm nazywa się statycznym, gdyż nie rozwija się i jest od razu dany w tej normie wyższej. Przykładem systemu statystycznego jest jakiś system etyki, religijny, moralny. Elementy systemu statycznego:
• zgodność treściowa norm obowiązujących
• obowiązywanie konsekwencji norm.
2. powiązania dynamiczne - nie są związane z wyznaczaniem treści normy niższej przez normę wyższą, w tym sensie mają one charakter formalny, który polega na tym, że norma wyższa stanowi podstawę obowiązywania normy niższej, o ile została ona ustanowiona przez kompetentny do tego organ. Z tymi powiązaniami mamy więc do czynienia na etapie procesu tworzenia prawa, wynika stąd dalej, że żadna z norm wyższych nie przesądza treści norm niższego stopnia, a jedynie wskazuje autorytet normodawcy kompetentnego do jej wydania. Innymi słowy podstawą obowiązywania normy niższej jest zawsze norma wyższa z uwagi na charakter kompetencyjny powiązań między nimi.
W praktyce systemy prawa mają charakter dynamiczno-statyczny. W jakimś systemie prawa charakterystycznymi elementami systemu dynamicznego są:
• kryteria obowiązywania normy - podstawą obowiązywania normy jest obowiązywanie innej normy, która stanowiła podstawę jej wydania. Oczywiście nie jest to warunek wystarczający, ale konieczny w odniesieniu do wszystkich norm obowiązujących a które nie są konsekwencjami logicznymi jakiejś innej obowiązującej normy, ale zostały wydane (promulgowane)
• delegacyjno - kompetencyjny charakter tworzenia prawa - proces tworzenia prawa polega na tym, że organ wyższy deleguje kompetencje stanowienia norm organowi niższego lub równego szczebla, tak więc delegowanie kompetencji odbywa się wraz z hierarchia organów, która w zasadzie odpowiada hierarchii wydawanych norm.
TWORZENIE PRAWA
Istnieją trzy formy tworzenia prawa:
1. stanowienie prawa - zakłada się tutaj wprowadzenie nowości normatywnej. To stanowienie odbywa się w ramach procesu delegacyjno - kompetencyjnego, czyli przebiega wedle ściśle określonej procedury i uprawniony do tego stanowienia prawa jest wyłącznie kompetentny organ.
2. praktyka - zwyczaj jako forma tworzenia prawa - w takim przypadku norma wytwarzana jest przez spontaniczne reakcje społeczne i jest sankcjonowana w drodze stosowania prawa
3. precedens.
Decydującą formą tworzenia prawa w naszym systemie jest stanowienie prawa, a o jakimś racjonalizmie tworzenia prawa możemy mówić w ramach tzw. woluntaryzmu umiarkowanego. Możemy mieć do czynienia z pewną umiarkowaną instrumentalizacją prawa. Prawo jest w tym systemie pewnym środkiem służącym do realizacji celów przyjętych przez prawodawcę (suwerena politycznego), ale należy tu uwzględnić również całą sferę znaczeń, które nie poddają się zwykłemu myśleniu o środku i celu oraz związku przyczynowo-skutkowym.
TRZY MODELE TWORZENIA PRAWA
1. represyjny - prawo jest całkowicie zinstrumentalizowane. Podstawowym atrybutem prawa i państwa jest stosowanie przymusu, a zatem normy przybierają w większości przypadków formę nakazów lub zakazów. W tym modelu prawo służy realizacji celów politycznych. Jest traktowane jako legitymizowanie działań politycznych. Konsekwencją takiego myślenia jest pojawienie się oficjalnej moralności urzędników państwowych. Źródłem prawa jest polityka, a wszystkie uprawnienia muszą wywodzić się z prawa pozytywnego, czyli pochodzą od państwa. Charakterystyczną cechą jest to, że normy nakazowo - zakazowe nie odnoszą się do sfer rządzących i ich rodzin.
2. autonomiczny - uwzględnia moment komunikacyjny. Kładzie się nacisk na rządy prawa, a nie polityki. W tym modelu nie można już swobodnie manipulować prawem w celu sterowania społeczeństwami, a przysługujące nam uprawnienia wywodzi się częściowo z natury ludzkiej. Wartości prawne nie są redukowane wyłącznie do ekonomii czy polityki.
Spotyka się tutaj trzy modele legitymizacji władzy:
• charyzmatyczny
• tradycyjny - źródła władzy szuka się w tradycji, w przeszłości.
• legalno-racjonalny - system demokratyczny wybierania władzy
W modelu autonomicznym państwo ma służyć wspieraniu autonomii prawa i na tej podstawie otrzymuje władzę. Źródłem prawa są zatem prawa człowieka w szczególności godność człowieka, poszanowanie jego indywidualności. Prawo kontroluje przymus (prymat prawa nad władzą). Prawo wyznacza w szczególności reguły proceduralne, które obejmują wszystkich, a więc nie tylko obywatela, ale także rządzących (władzę państwową). Istnieje pluralizm wartości moralnych w prawie.
3. responsywny - model negocjacyjnego tworzenia prawa opiera się na regułach dyskursu prawniczego. Mamy do czynienia z sytuacją gdy strony w drodze konsensusu, aktu komunikacji tworzą prawo. Prawo jest uwrażliwione na potrzeby społeczne. W tym systemie zasadniczą rolę odgrywają zasady prawa. Charakterystyczny jest dla tworzenia prawa wspólnotowego (Unii Europejskiej), a np. w prawie polskim powstają układy zbiorowe pracy (przedstawiciel państwa, pracodawcy i pracowników).
5