TOKSYKOLOGIA- WSPÓŁCZEŚNIE NAJWIĘKSZĄ UWAGĘ przywiązuje się nie tylko do zatruć ostrych, lecz też choró które ze względu na zanieczyszczenie środowiska obejmują nieraz całe populacje lub grupy ludzi szczególnuie narażonych lulb wrażliwych. Udowodniono, że wiele czynników wpywa na zdrowie człowieka.
Źródło ekspozycji (powietrze, gleba, woda, gleba, żywność)----- substancja chemiczna ( właściwości fizyko-chemiczne) ------ ekspozycja (~`droga wchłaniania- z powietzrem, doustna, skórna, pozajelitowa,~`wielkość ekspozycji- stężenie, dawka, szybkość wchłaniania) ----- organizm ( wiek, rasa, pleć, wrażliwość organizmu, ststus zdrowotny ----- odpowiedź ( natychmiastowa, opóźniona).
Właściowości fizyko- chemiczne- takie jak : lotność, rozpuszczalność - warunkują rozmieszczenie w różnych przedziałach środowiskowych.
Substancja chemiczna zanim dotrze do badanego organizmu może podlegać wpływowi czynnków środowiska. Taie czynnki jak trwałość fizyko- chemiczna, odporność na utleniuanie, hydrolizę, promieniokwanie określa jaka część stężenia środowiskowegojest aktywna w bezpośrednim sąsiedztwie badanych organizmów. Substancje chemiczne mogą docierać do badanego organizmu na drodze łańcucha pokarmowego. W tym przypadku niektóre substancje mogą być szybko wchłaniane i powoli wydalane co przyczynia się do ich zwiększonych stężeń w niektórych narządach.
Rozwój wiedzy w ostatnim 20-0 leciu wskazuje wyraźnie, że czynniki środowiskowe mają bezpośredni wpływ na wywoływanie nowotworów u ludzi. Potwierdzają to doniesienia dotyczące wywoływania raka „ zawodowego” przez różne zwiazki chemicznejak: 1. rak pęcherza moczowego - robotnicy narażeni na aminy aromatyczne.
2. nowotwory płuc- Cr, Ar, etery dichlorometylowe.
Wykazano też dodsdatnią korelację pomiędzy paleniem tytoniu a zapadalnością na nowotwory płuc.
Należy tez podkreślić, że nie zawsze istnieje korelacją pomiędzy ostrą toksycznością a rakotwórczścią. Często związek chemiczne o ostrej toksyczności nie wykazuje działania nowotworowego, a związki chemiczne które wywyołują u zwierząt nieznaczne działanie toksycznew ostrym zatruciu może mieć bardzo silne działanie rakotwórcze.
Skutki działania toksycznego w zależności od rodzaju substancji występują i rozwijają się nieraz po narazeniu p[owtarzanym i wynikiają z akumulacji związku toksycznego lub jego metabolitów w organizmie. Występuje wtedy okres utajenia który może być bardzo długi zwłaszcza wtedy, kiedy dawka substancji chemicznej jast bardzo mała .
Trucizna - syubstancja która pom wchłonięciu do organizmu powoduje zaburzenie jego funkcji lub śmierć. Substancje uchodzące za szkodliwe wywierają określone efekty biologiczne lub zdrowotne które występuja podczas narażenia lub w okresie późniejszym a także w nastepnych pokoleniach. Bardzo toksyczne substancje wywiłują te skutki po podaniu bardzo małych ilości ( dawek) , substancje mało toksyczne wywieraja działanie szkodliwe po podaniu odpowiednio dużej ilości. Przy ocenie toksyczności nalezy brać pod uwagę nie tylko ilość ( dawkę) substancji podanej , wchłoniętej lecz też drogę podania np. wdychanie, po, na skóre, iniekcje, też częstość podawania, - jednorazowo, kilakrotnie. Czas potrzebny do wystąpienia zmian (efektów) niekorzystnych oraz zakres i stopień uszkodzenia.
Narażenie ( ekspozycja )- fizyczny kontakt zywego organizmu z czynnikiem chemicznym, fizycznym lub biologicznymwyrażony stężeniem lub natężeniem i czasem trwania. Podczas narażenia może następować pobranie substancji chemicznej a następnie jej wchłonięcie któr4e opisuje się dawką wchłoniętą. Obecność substancji chemicznej w próbkach materiału biologicznego np. powietrze wydechowe, tkanki jest bezpośrednim dowodem narażenia. Brak substancji chemicznej w tych próbkaxch nie musi oznaczać braku aktualnego narażenia. Narażone wyrażone jest także przez stężenie substancji w powietrzu bądź wodzie do picia lub przez dawkę pobraną tzn. ilość wprowadzoną do organizmu wraz z odpowiednim nośnikiem tj. powietrzem, wodą do picia lub żywnością.
Efekt - jest to kazda biologiczna zmiana w organizmie , narządzie lub tkance spowodowana lub związana z narażeniem na substancję chemiczną
- szkodliwy - nieodwracalna zmiana biologiczna pojawiająca się podczas lub po zakonczeniu narażenia.
Zaburzenie czynnościowe lub uszkodzenie morfologiczne które może wpływać na wydolnść całego organizmulub może zmniejszyć jego sprawność w warunkach dodatkowego obciążenia a także zwiększyć wrażliwość na działanie czynników szkodliwych.
Ziany niekorzystne lub anomale - występuja wtedy, gdy wyniki pomiarów sa poza zakresem wartości prawidłowych. Zakres wartości przwidłowych jest określany na podstawie pomiarów wykonanych w grupie osobników uznanych za zdrowych i wyrażonych statystycznier jako 95%-o- przedział ufności dla wartości średniej lub dla poszczególnych osobników jako95% przedział tolerancji.Działanie niekorzystne, szkodliwe albo niepoządane dla zdrowia może być odwracalne lub nie.
Odwracalne skutki działania zwiazku chemicznego są odchyleniem od przwidłowej struktury lub funkcji krtóre powracaja do p[rawidłowych zakresów wartości fizjologicznych po przerwaniu narażenia. Podstawowe znaczenie w tym przypadku ma pojęcie uszkodzenia biochemicznego które moze być zdefiniowane jako zmiana biochemiczna lub efekt biochemiczny bezpośrednio poprzedzajacy zmiane patologiczą lub zaburzenie czynnościowe.
W przypadku skutków nieodwracalnychodchylenia pozostaja lub nawet nasilaja się po zakończeniu narażenia.
Niektóre skutki toksycznego działania substancji chemicznej jak uszkodzenie płodu, mutacje nowotworyzłośliwe, choroby neurologiczne, marskość watroby lub rozedma pł7uc są na ogół nieodweracalne.
Termin Dawka jest używany do wskazania ilości podanejnatomiast ilość obecna w narządzie podlegającym badaniujest określana terminem Stężenia.
Obecnie w toksykologii przyjęte sa nastepujące definicje stężeń w narządach, układach i komórkach.
1. stężenie krytyczne w komórce- stężenie przy którym zachodza zmiany czynnościowe komórki odwracalne lub nie nieporzadane lub szkodliwe.
Narządem krytycznym - narząd który jako pierwszy osiąga stężenie kruytyczne substancji toksycznej. W narządzie tym wustępują najczęściej skutki działania toksycznego. Wrażliwość narządów może wykazywać różnice osobnicze. Za efekt krytyczny, zdrowotny przyjęto swoisty efekt lub jego prekursora w warunkach narażenia na substancje chemiczne.
Działanie toksyczne substancji chemiczej zalezy od jej dawki i stężenia w atakowanym narzadzie lub układzie.
Dawka - ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłoniętado organizmu w okreslony sposób warunkując brak lub wystąpoienie efektów biologicznych wyrażonych odsetkiem organizmówodpowiadających na tę dawkę. Podawane jest ono w jednostkach wagowych na masęlub powierzchnie ciała niekiedy dodatkowo na dobę. Tradycyjnie w zalezności od efektów( skutków) wywoływanych przez ksenobiotykirozróżnia się niżej wymienione dawki:1. graniczna (progowa) dosis minima DM- il0ość substancji która wywołuje pierwsze spostrzegalne skutki biologiczne- nazywamu to progiem działania który jest zdefiniowany jako najmniejsze narażenie lub najniższą dawkę która powoduje zmiany biochemiczne przekreaczające granice przystosowania homeostat7ycznego.
2. lecznicza- dosis therapeutica, curtiva- DC- wykazuje działąnie farmako- terapeutyczne i nie wwywołuje istotnych zakłuceń procesów fizjilogicznych.
3. toksyczna dosis toxica DT - ilość substancji która po wchłonięciu do organizmu wywołuje efekt toksyczny.
4. śmiertelna- dosis letalis DL- ilość substancji powodującaśmierć organizmu po jednorazowynm podaniu.
We współczesnej toksykologii ważną rolę odgrywa 4. określana jako dawka śmiertelna medialna LD50 - stsystycznie obliczona na podstawie wyników badań doświadczalnych ilość substancji chemicznej która powoduje śmierć u 50% organizmów badanych po jej podaniu wokreślony sposób.
Rodzaje zatruć
Zatrucie- proces chorobowy z klinicznymi objawami podmiotowymi i przedmiotowymi wywołanymi przez substancję chemiczną pochodzenia egzo lub endogennego. Biorąc pod uwagę mechanizm, dynamikę i działanie trucizny na organizm zatrucia można podzielić na: 1. Ostre- szybki rozwój zmian szkodliwych w organizmie powstających w ciągu krótkiego czasu po wprowadzeniu jednorazowej dawki trucizny dożołądkowo, inhalacyjnie lub po naniesieniu na skórę. Na ogół objawy uszkodzenia lub śmierć następuja po 24 h.
2. Podostre - szkodliwe zmiany w organizmie występuja mniej gwałtownie po podaniujednorazowej lub krótkotrwałej dawki. W zatruciach podostrych wykrycie powstałych zmian patologicznych jest często możliwe po zastosowaniu fizjologicznych badań czynnościowych narządów.
3. Przewlekłe- powstają wskutek działania małych dawek trucizny podawanych przez dłuższy czas na ogół pod wpływem kumulacji trucizny w organizmioe. Powstają zwykle jako wynik ztruć przypadkowych np. przebieg zatruć zawodowych ma przewważnie charakter przewlekły.
Reakcje organizmu na wnikanie związków toksycznychzależy od ich właściwości fizyko- chemicznych, drogi wchłaniania, dawki,płci, wieku, ogólnego stanu zdrowiai odzywiania, też czynników zewnętrznych- temperatury, okresu narażenia, wilgotności powietrza.
Zatrucia występujące wśród ludzi można podzielić na :1. Rozmyślne - samobójcze i zbrodnicze
Te zatrucia zwłaszca lekami są poważnym problemem społecznym. Najczęściej w tym celu były używane
a. barbituranu
b chinina
c. lekim uspokajające
d. tabletki od bólu głowy
e. fosforek cynku
Podawane ze znaczną dawką alkoholu etylowego
Zbrodniczo-a. strychnina
b. sublimat
c. cyjanek potasu
Obecnie do prób samobójczych najczęściej używane są opiaty np. amfetamina
Przypadkowe -a. .ostre- np. w przypadku rozmyślnych
b. przewlekłe