NICIENIE (NEMATODA)

NEMATODA

* robaki obłe (niegdyś łączone z innymi robakami w jeden typ - obleńce)

* zwierzęta raczej niewielkie (0,3mm - 1,2m) , większość ma kilka milimetrów (rekordzistą jest pasożyt kaszalotów mający 13m)

* ciało w przekroju obłe, wydłużone i zaostrzone z obu końców, bez wyodrębnionej głowy

* nie ma komórek zaopatrzonych w rzęski i wici

* żyją głównie w wodzie i glebie

* niektóre są pasożytami (60 gatunków pasożytniczych człowieka)

POCHODZENIE:

* powstały zapewne razem z przodkami stawonogów (pra-pazurnicami), we wczesnym kambrze, ze zwierząt zbliżonych do bezjelitowych wirków

* niewiele się zmieniły w czasie milionów lat ewolucji

* niewielkie rozmiary i prostota budowy pozwoliły im na sukces ewolucyjny

* występują we wszystkich środowiskach - od głębokomorskich po gorących źródła oraz narządy zwierzęce czy tkanki roślinne

ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ NICIENI

* większość to zwierzęta rozdzielnopłciowe z wyraźnym dymorfizmem płciowym (np. u glisty ludzkiej samiec jest wyraźnie mniejszy i ma w charakterystyczny haczykowaty sposób zawiniętą tylną część ciała)

NARZĄDY ROZRODCZE ŻEŃSKIE

* mają najczęściej postać podwójnych, cienkich ślepo zakończonych kanalików - cewek, w których słabo wyróżniają się poszczególne odcinki odpowiadające jajnikom, jajowodom i macicom

* obie macice łączą się w nieparzysty kanał zwany pochwą, która otwiera się na zewnątrz otworem płciowym położonym po brzusznej stronie ciała

NARZĄDY ROZRODCZE MĘSKIE

* zbudowane najczęściej z pojedynczej cewki, w której odpowiednie odcinki nazywa się jądrm i nasieniowodem

* nasieniowód w tylnej części ciała łączy się z przewodem pokarmowym, a część jelita wspólna dla układu pokarmowego i rozrodczego nazywa się stekiem/kloaką

ZAPŁODNIENIE

* najczęściej wewnętrzne w macicy

* samice są jajorodne (liczba składanych jaj zróżnicowana)

* wolno żyjące gatunki składają niewiele jaj, a pasożyty miliony sztuk

* wyjątkowo niektóre mogą być jajożyworodne (WŁOSIEŃ KRĘTY)

ROZWÓJ

* złożony

* larwa kilkakrotnie przechodzi proces linienia, podczas którego zrzuca warstwę oskórka pokrywającą zewnętrzną powierzchnię ciała, a także oskórek wyściełający jelito przednie i tylne

* niektóre nicienie nie muszą zmieniać żywicieli

* pasożyty monokseniczne/jednodomowe - pasożytują u przedstawicieli wyłącznie jednego gatunku żywiciela

* pasożyty polikseniczne/wielodomowe - pasożytują w osobnikach należących do różnych gatunków

BUDOWA NIECIENI

BUDOWA CIAŁA - WÓR POWŁOKOWO-MIĘŚNIOWY

* jamę ciała (pseudocel) wypełnia surowiczy płyn, który spełnia rolę hydraulicznego szkieletu, nadającego zwierzęciu pełną sprężystość

* płyn ten zastępuje też układ krążenia, rozprowadzając substancje odżywcze z jelita po całym ciele

OSKÓREK/KUTIKULA

* zbudowany z substancji białkowej o złożonej strukturze

* przepuszczalny tylko dla wody i gazów

* żadne inne substancje nie przenikają przez ich błonę (stąd ich duża odporność na trucizny i niekorzystne warunki środowiska)

* u pasożytów żyjących w jelitach zwierząt oskórek zapobiega strawieniu ich przez enzymy trawienne żywiciela

JEDNOWARSTWOWY NABŁONEK/

HYPODERMA

* u mniejszych nicieni ma budowę komórkową

* u większych jest syntycialny, tworzy zazwyczaj zgrubienia - wałki hypodermalne, biegnące wzdłuż ciała

POJEDYNCZA WARSTWA MIĘŚNIOWA

* tylko mięśnie podłużne

UKŁAD POKARMOWY

* przedni odcinek (jelito przednie) i końcowy (jelito tylne) pochodzenia ektodermalnego

* otwór gębowy otoczony wargami, zaopatrzony w różnego typu ząbki, szczęki, sztyleciki itp. w zależności od gatunku i tybu życia

* za otworem gębowym duża i sielnie umięśniona gardziel

* jelito środkowe (endodermalne) ma postać prostej rury i kończy się odbytem

* u pasożytów może dochodzić do redukcji układu i np. zaniku odbytu oraz jelita środkowego

UKŁAD ODDECHOWY

* nie występuje

* nicienie wolno żyjące prowadzą wymianę gazową całą powierzchią ciała

* pasożyty oddychają beztlenowo

UKŁAD KRĄŻENIA

* nie występuje

* jego funkcje spełnia surowiczy płyn

UKŁAD NERWOWY

* ma prostą budowę i związany jest z powłokami ciała

* centralną część stanowi pierścień okołogardzielowy (obrączka okołogardzielowa), w skład którego wchodzi pięć zwojów nerwowych

* z pierścieniami łączy się kilka (6-8) pni nerwowych połączonych półpierścieniowymi spoidłami

* najsilniej rozwinięte są pnie biegnące w brzusznym i grzbietowym wałku hypodermalnym

* większość nicieni ma słabo rozwinięte narządy zmysłów

* zazwyczaj są to receptory czuciowe rozrzucone po całej powierzchni ciała

* wyjątkowo niektóre gatunki morskie mają prymitywne fotoreceptory w postaci plamek ocznych

UKŁAD WYDALNICZY

* układ protonefrydialny (odbiega budoą od układu wydalniczego wirków, np. brak tu komórek płomykowych)

* ma najczęściej kształt litery H

* składa się z dwóch kanałów biegnących w bocznych wałkach hypodermalnych, otwierających się wspólnym otworem po brzusznej stronie ciała

* kanały te zbudowane są z niewielkiej liczby komórek (u glisty ludzkiej z dwóch)

* układ ten służy przede wszystkim do osmoregulacji, w mniejszym stopniu do usuwania zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii

* CAENORHABDITIS ELEGANS

- około 1mm długości

- dość rozpowszechniony na świecie

- żyje w glebach i butwiejących liściach, żywiąc się bakteriami

- bardzo łatwo daje się hodować w laboratorium na pożywkach bakteryjnych

* nie ma większego znaczenia gospodarczego

- jest doskonałym modelem do badań genetycznych na ujawnieniem się (ekspresją ) genów

* WĘGOREK OCTOWY

- żyje w warunkach ekstralmalnych (fermentujące owoce, ocet winny)

- znosi przez pewien czas zakwaszenie o wartości pH 1,6-1,1 (stężony kwas octowy)

* WĘGOREK PSZENICZNY

- pasożyt kłosów pszenicy i żyta

- tworzą się w nich zamiast ziaren brunatne wyrośla (galasy) zawierające kilkanaście tysięcy larw

- kształtem i wielkością przypominają ziarna zbóż i mogą być razem z nimi składowane i przechowywane (zdolność zarażania zachowują do 9 lat)

- gdy zostaną wysiane razem z nieczyszczonym ziarnem, w glebie wylęgają się larwy atakujące młode siewki

- straty mogą sięgać 75% plonów

* MĄTWIK BURACZANY

- groźny szkodnik buraków, brukwi, rzepaku i kapusty

- zaatakowana roślina rośnie słabo, a jej korzeń wytwarza liczne drobne korzonki przybyszowe w postaci charakterystycznej „brody”

* walka z pasożytami roślin

- stosowanie płodozmianu

- taki zabieg agrotechniczny polega na zastępowaniu w kolejnych latach na danym polu roślin uprawnych wrażliwych na atak określonych nicieni innymi, nie będącymi żywicielami pasożyta

* LUDZKA GLISTA

- bardzo powszechny monokseniczny pasożyt ludzki (ponad miliard zarażonych ludzi na świecie)

- dorosłe samice (osiągające czasem ponad 30zm długości) żyją w jelicie cienkim i składają dziennie do 200tys jaj, które z kałem żywiciela wydostają się na zewnątrz

- w jajach po kilku tygodniach rozwijają się larwy i w takiej postaci czekają na połknięcie przez żywiciela

- są to jaja inwazyjne odporne na działanie czynników środowiskowych, mogą leżeć wiele lat w glebie lub wodzie nie trac zdolności do zarażania

- poknięte przez kolejnego żywiciela (człowiek) trafiają do jelita, gdzie larwy wydobywają się z osłon jajowych

- uwolnione wgryzają się w ścianki jelita i przedostają do naczyń krwionośnych

- do dalszego rozwoju potrzebują tlenu, więc z krwią wędrują do płuc, gdzie przechodzą do wnętrza pęcherzyków płucnych

- ten etap zakażenia najczęściej objawia się wysoką temperaturą, kaszlem, a przy masowych zakażeniach może się także rozwinąć zapalenie płuc

- larwy w płucach linieją dwukrotnie

- zaczynają wędrówkę w górę przez oskrzeliki, oskrzela i krtań do tchawicy, skąd odruchowo przełknięte razem ze śluzem trafiają ponownie do żołądka i stąd do jelita, gdzie dorastają

- po mniej więcej 2 miesiącach od zakażenia zaczynają rozmnażać się płciowo

* GLISTNICA

- ogólne osłabienie, zawroty głowy, obrzęk twarzy, nadmierna pobudliwość, reakcje alergiczne

- w przypadku zakażenia masowego może dochodzić do całkowitego braku drożności jelita

- glistą można się zarazić jedząc niedomyte warzywa, które były nawożone ludzkimi fekaliami (np. z szamba) lub pijąc zanieczyszczoną wodę (np. w czasie kąpieli w jeziorze, basenie)

* występują także GLISTA ŚWIŃSKA, GLISTA PSIA, GLISTA KOCIA

* WŁOSIEŃ KRĘTY

- pasożyt polikseniczny z cyklem rozwojowym w ciele jednego żywiciela

- występuje u wielu zwierząt hodowlanych (świnie, psy, nutrie) oraz u lisów, wilków, niedźwidzi, fok, dzików, szczurów i innych

- człowiek zaraża się przez zjedzenie mięsa wieprzowego, zawierającego otorbione larwy (trychiny)

- w przewodzie pokarmowym larwy wydostają się z osłonek i wgryzają się w ścianki jelita

- bardzo szybko dojrzewają i po kilku dniach zdolne są do rozrodu płciowego

- samce po kopulacji giną, a samice w ciągu swego życia trwającego około miesiąca, rodzą do 1500 larw (są jajożyworodne)

- larwy te przedostają się do naczyń krwionośnych i z krwią wędrują do mięśni poprzecznie prążkowanych (najczęściej do przepony i mięśni międzyżebrowych)

- tutaj osiadają, kilkakrotnie linieją i otaczają się torebką (cystą)

- w tej postaci mogą przeżyć kilkadziesiąt lat i nie da się ich usunąć

* WŁOŚNICA

- wysoka temperatura, ból głowy, mięśni i stawów, zapalenie spojówek, obrzęk twarzy

- masowe zakażenie może prowadzić do śmierci

- leczenie jest bardzo trudne

- duże znaczenie ma profilaktyka (weterynaryjne badania w rzeźniach każdej partii mięsa wieprzowego w celu wykrycia trychin, długie gotowanie mięsa i szybkie zamrożenie, gdyż larwy giną w temperaturze -37°C w ciągu 5min)

- solenie, peklowanie i wędzenie nie zabija larw

* OWSIKI

- pasożyty monokseniczne

- występują zazwyczaj u dzieci w wieku przedszkolnym (rzadziej u dorosłych)

- mają ok. 1cm (samce są mniejsze)

- żyją w końcowej części jelita grubego

- zapłodnione samice opuszczają jelito, aby złożyć jajka w pobliżu otworu odbytowego, co wywołuje stany zapalne i uporczywe swędzenia

- zakażenie następuje po przełknięciu jaj, które mogą znajdować się np. na zanieczyszczonych warzywach lub dochodzi do niego w czasie kąpieli w basenie

- często dochodzi do samozakażenia (jeśli nie przestrzega się zasad higieny)

* WŁOSOGŁÓWKA i TĘGORYJEC DWUNASTNICY

- żyją w przewodzie pokarmowym człowieka (włosogłówka w jelicie ślepym, a tęgoryjec w jelicie cienkim - głównie w dwunastnicy)

- odżywiają się krwią

- do zakażenia dochodzi przez połknięcie jaj znajdujących się w zanieczyszczonej wodzie lub niedomytych owocach i warzywach

- larwy tęgoryjca żyjące w wodzie mogą aktywnie wwiercać się przez skórę do naczyń krwionośnych

- w naszym klimacie zakażenia tymi pasożytami są rzadkie, częstsze w krajach tropikalnych

* FILARIA BANCROFTA

- atakuje układ limfatyczny człowieka

- może zatykać naczynia limfatyczne, co prowadzi do ogromnych obrzęków i przerostu niektórych części ciała (np. noga człowieka może być grubsza od jego tułowia)

- stąd choroba wywoływana przez pasożyta nazywa się słoniowacizną/elefantiazą

- żywicielami pośrednimi są różne gatunki krwiopijnych komarów (przenoszą nicienia)

- w Polsce nie występuje

* pasożytują w owadach będących szkodnikami upraw:

- stonka ziemniaczana

- bielinek

- owocówka jabłkóweczka

* są wykorzystywane do zwalczania tych szkodników

NICIENIE WOLNO

ŻYJĄCE

PASOŻYTY

ROŚLIN

PASOŻYTY

LUDZI

PASOŻYTY

OWADÓW

---