Ulrych Zwingii
W części Szwajcarii, posługującej się językiem niemieckim, głoszenie odpustów stało się, jak w Niemczech, bezpośrednią okazją do powstania ruchu reformacyjnego. Podobne też były jego przyczyny. Szwajcaria utrwaliła swoją polityczną niezależność, gdy Związek Szwajcarski (kantonów) został uznany (1499) przez cesarstwo. Odgrywała odtąd wielką rolę polityczną w walkach tegoż cesarstwa, papiestwa i królów francuskich o północną Italię. Papieże w celu zyskania pomocy nadali jej szereg przywilejów. Władze kantonów zdobyły więc duży wpływ na sprawy kościelne, co ułatwiło wprowadzenie reformacji. Zaczęła się ona w Zurychu na skutek wystąpień z reformą tamtejszego plebana, Ulrycha Zwingliego.
Jego droga do reformacji była jednak nieco inna, niż u Lutra: pozbawiona lęku o własne zbawienie. Zwingli (ur. 1.01.1484), pochodzący z wielodzietnej chłopskiej rodziny wójta w Wildhausen, pobierał nauki u wuja, plebana w Walensee, następnie w szkołach Bazylei i Berna. Studia uniwersyteckie rozpoczął w Wiedniu, lecz relegowany, kontynuował je w Bazylei, zainteresowany kwitnącym w obu ośrodkach uniwersyteckich humanizmem. Obdarzony wnikliwym umysłem, starał się łączyć tomistyczną scholastykę z humanizmem i etykę z racjonalizmem. Po uzyskaniu (1506) magisterium artium wybrany plebanem w Glarus, przyjął święcenia kapłańskie, a mając do pomocy duszpasterskiej kilku wikarych, zajmował się studium pisarzy starochrześcijańskich, nauką języka greckiego i sprawami politycznymi.
Jałto kapelan wojsk szwajcarskich brał udział w wyprawie do północnej Italii i walkach z wojskami francuskimi. Od kurii papieskiej uzyskał stałą pensję. Gdy Glarus dostało się pod wpływy francuskie, przeniósł się do Einsiedeln, gdzie zajmował się pielgrzymami i studiował Nowy Testament w greckim wydaniu Erazma z Rotterdamu. Pod wpływem tego humanisty głosił w kazaniach umiarkowaną reformę kościelną, krytykował nadużycia, lecz sam nie przejmował się obowiązkiem zachowania celibatu. W 1519 roku postarał się o beneficjum plebańskie w Zurychu i od razu wprowadził tam nowość: w kazaniach wyjaśniał Ewangelię św. Mateusza po kolei, bez uwzględniania perykop niedzielnych. Na polecenie generalnego wikariusza z Konstancji wystąpił z ostrą krytyką franciszkanina Bernarda Sansona z Mediolanu, który z misji głoszenia odpustów uczynił proceder handlowy. To wystąpienie uważa się za początek reformacyjnej działalności Zwingliego, lecz trzeba dodać, że postępowanie Sansona zganił także papież, który zakazał mu dalszej działalności w Szwajcarii.
Reformacja w Zurychu
Miasto to oburzone aferą odpustową Sansona chętnie słuchało wystąpień Zwingliego, które dotyczyły krytyki kultu świętych. Jego kazania nie były wszakże skutkiem jakiegoś religijnego przełomu, w nim bowiem powoli dokonywała się (od 1516) ewolucja poglądów. Wpływ na to miały czytane już w 1519 roku pisma Lutra, choć Zwingli podkreślał później, że sam doszedł do zrozumienia Słowa Bożego i nie jest luteraninem. Ewolucja jego religijnych przekonań zakończyła się w 1522 roku, gdy wystąpił przeciw praktyce postów. Rok wcześniej przestał pobierać papieską pensję i był kanonikiem przy zurychskiej kolegiacie.
Dało mu to duże wpływy, ale nie uchroniło go na razie od dochodzenia rady miejskiej i biskupa z powodu ostentacyjnego łamania postów przez miejscowego drukarza Krzysztofa Froschauera, w czym widziano skutek jego kazań.
Rada zurychska, po zakończeniu dochodzenia, ogólnikowo zakazała głoszenia kazań na temat postów. Zwingliego skłoniło to do opublikowania (16.04.1522) kazania O wyborze i swobodnym spożywaniu pokarmów. W tym pierwszym piśmie reformatorskim opowiadał się za pełną wolnością chrześcijanina. Oskarżony przez biskupa przed kapitułą kolegiacką i radą miejską, wystosował do niego pismo z żądaniem swobodnego głoszenia kazań i wezwaniem do zniesienia celibatu. List podpisało dziesięciu innych duchownych, którzy prawdopodobnie już wówczas - co uczynił także Zwingli - zawarli tajemnie małżeństwa. Swoje małżeństwo ujawnił on dwa lata później.
Na skutek tego pisma i podobnego do władz kantonu, a także ze względu na spory wśród duchownych, kapituła zurychska opowiedziała się za zasadą głoszenia w kazaniach tylko Pisma Świętego. Zwingli jednak występował nadal przeciw zarządzeniom i poglądom biskupa. Zwalczał je w piśmie Apologeticus Archeteles, którego treść świadczyła o całkowitym zerwaniu z Kościołem. Publicznie też złożył swój urząd kapłański (10.10.1522), a przyjął od rady miejskiej stanowisko kaznodziei (predykanta).
Bazylea i Berno
Kantony, szczególnie z północnej i wschodniej Szwajcarii, szybko dostały się pod wpływy reformacji z Zurychu. Szerzyli ją miejscowi duchowni i świeccy, z reguły przy poparciu rad miejskich, które organizowały niekiedy dysputy religijne, na wzór Zurychu.
Bazylea uległa wszakże bardziej wpływom Lutra niż Zwingliego. Drukarze tamtejsi wydawali jego dzieła, za nim opowiedział się teolog Johann Oekolampadius (1482-1531), który odrzucił (1525) katolicką mszę świętą, głosząc własne poglądy na Eucharystię, przez co znalazł się w opozycji do Lutra i Johanna Brenza. Zwolennicy reformacji w Bazylei domagali się (1528) od rady miejskiej zniesienia podwójnych kazań i mszy, a gdy ograniczyła się do zapowiedzenia dysputy, wtargnęli do klasztorów i kościołów, dokonując zniszczeń ołtarzy, krzyży i obrazów, Zmusiło ją to, przy pomocy Oekolampadiusa do ustalenia i wprowadzenia (1529) porządku reformacji.
W ciągu dwóch lat odprawiono w Bazylei pięć synodów na temat nauki i struktury Kościoła ewangelickiego, którego nie zdołano jednak uniezależnić od władzy miejskiej, a podporządkować prezbiterium, złożonemu z duchownych i świeckich, jak tego pragnął Oekolampadius. Berno szło własną drogą do reformacji, podobnie jak Bazylea, lecz początkowo mniej zdecydowanie. Jego rada miejska postanowiła (1526) nie dopuścić do żadnych zmian w wierze bez jej wyraźnej zgody. Kiedy zaś nowe wybory do niej dały przewagę zwolennikom reformacji, zorganizowała dysputę (5 - 26.01.1528) z udziałem Zwingliego i 40 predykantów z Zurychu, następnie zarządziła zniesienie mszy i wprowadzenie nabożeństw zwingliańskich, zostawiając sobie kierownictwo Kościoła ewangelickiego.
KALWIN, REFORMACJA I WŁADCY
Francuz Jan Kalwin, działając w Genewie, nadał ruchowi reformacyjnemu nowy kierunek i zorganizował własny Kościół (reformowany), który różnił się od Kościoła ewangelicko-augsburskiego ujęciami dogmatycznymi i strukturą. W realizacji swego dzieła Kalwin korzystał od początku z pomocy władzy świeckiej. Z monarchami i możnymi całej Europy prowadził rozległą korespondencję, by przy ich pomocy wprowadzić wszędzie Kościół reformowany.
Niektórzy władcy (skandynawscy) dokonali reformacji w swoich państwach już wcześniej, w oparciu o naukę Lutra. Anglia szła do niej swoistą drogą, przez schizmę Henryka VIII, i nadała jej własny kształt (anglikanizm). Szkocji na próżno bronili przed kalwinizmem król Jakub V i królowa Maria Stuart. Kraj ten, choć złączony z Anglią pod jednym berłem Jakuba VI, wolał kalwinizm niż anglikanizm. Irlandia krwawo walczyła z Anglią o swoją polityczną i religijną (katolicką) niezależność. Kraje romańskie, Francja, Hiszpania i Italia, były w różnym stopniu zagrożone reformacją, lecz pozostały katolickie.
Czechy, Węgry i Siedmiogród, zostały objęte silną falą reformacji. Kierunek jej rozwoju, a potem rekatolicyzację Węgier, determinowała swoista sytuacja polityczna tych krajów.
Jan Kalwin
Kalwin (1509-1564) z Noyon w Pikardii, syn ekonoma (prokuratora) tamtejszej kapituły, otrzymał w młodości prebendę kościelną, by mógł odbyć studia. Obdarzony zdolnościami intelektualnymi, odznaczał się także odziedziczonym po ojcu trzeźwym umysłem krytycznym. Od matki, pochodzącej z Flandrii, przejął głęboką pobożność, rozpowszechnioną w tym kraju przez średniowieczną devotio moderna. Studia humanistyczne i prawnicze odbywał w Paryżu, Orleanie i Bourges. Teologii nie studiował na żadnej uczelni, ale samodzielnie zgłębiał jej zagadnienia i pisma Ojców Kościoła. Własnym wysiłkiem zdobył z czasem szeroką wiedzę teologiczną. W Paryżu miał kontakty z kręgiem humanistów-biblistów, któremu przewodził Lefevre d'Etaples. Czytał także pisma Lutra. Swoje wejście na drogę reformacji nazwał nagłym
nawróceniem. Później wspomniał, że dokonało się pod wpływem ruchu luterańskiego i śmierci ojca, o którym wiadomo, że został ekskomunikowany za niedociągnięcia w administrowaniu majątkiem kapituły. Nie to jednak zadecydowało. U Kalwina zmiana nastąpiła ewolucyjnie, a decyzję podjął, gdy uświadomił sobie powołanie przez Boga do podniesienia upadającej religii i wewnętrzny nakaz przyjęcia czcigodnego urzędu głosiciela i sługi Ewangelii. Nagłe nawrócenie (prawdopodobnie 1533) skłoniło Kalwina do rezygnacji z beneficjum w Noyon, co
przyjmuje się za znak jego zerwania z Kościołem katolickim. W tym czasie Franciszek I surowo wystąpił przeciw zwolennikom reformacji, szczególnie po aferze plakatowej. Pojawiły się bowiem liczne pisma obelżywe przeciw mszy świętej, niektóre w formie plakatów, rozwieszanych w Paryżu, a nawet w rezydencji królewskiej Amboise, co najbardziej dotknęło króla. Z obawy przed represjami wyjechali z Francji zwolennicy reformacji.
Kalwin udał się (1534) przez Strasburg do Bazylei, gdzie poznał kilku wybitnych działaczy reformacyjnych, jak Henryk Bullinger i Martin Butzer. Opublikował tam (1536) długo opracowywaną Naukę religii chrześcijańskiej (Institutio religionis christianae), z dedykacją dla Franciszka I, w której bronił francuskich zwolenników reformacji przed oskarżaniem o szerzenie wypaczonej nauki chrześcijańskiej. Pismo to stanowiło stale poszerzany przez Kalwina zarys nauki o wierze i zaczynało się znamiennym dla niego mottem z Pisma Świętego: Nie przyszedłem przynieść pokoju, ale miecz (Mt 10, 34).
Z Bazylei wyjechał Kalwin do Ferrary, gdzie na próżno starał się pozyskać dla swej nauki księżnę Renatę, siostrę króla francuskiego. Na krótko powrócił stamtąd do Francji, a następnie udał się do Genewy. Początkowo (1536-1538) prowadził w niej niepomyślną dla siebie działalność.
Kalwin i Genewa
Reformacja w Genewie rozwijała się na silnym podłożu politycznym. Miasto dążyło do uniezależnienia się od książąt sabaudzkich i od biskupa genewskiego, związanego z nimi pochodzeniem lub interesami. Sojusznika znalazło (1526) w sprotestantyzowanym Bernie, skąd przybył (1532) kaznodzieja reformacyjny Wilhelm Farel. Sprzeciw kapituły zmusił Farela do opuszczenia miasta, lecz wkrótce powrócił, gdy wypędzono (1533) genewskiego biskupa, Pierre de la Baume. Urządzona przy poparciu Berna dysputa przyniosła zwycięstwo zwolennikom reformacji, a rada miejska nakazała żyć według Ewangelii. Zarządzenie to natrafiło na
opór. Brakowało także szczegółowego programu reformacji, zapanowało więc zamieszanie. Farel skorzystał z przybycia Kalwina i przekazał mu inicjatywę działania.
Kalwin, początkowo jako lektor Pisma Świętego, potem jako predykant i pastor, zajął się nauczaniem.
Odrzucił jednak wprowadzany ustrój kościelny. Z kolei rada miejska nie zgodziła się na opracowane przez niego, lecz przedstawione, jak oficjalnie podano, przez magistra Wilhelma Farela i innych kaznodziejów Artykuły dotyczące organizacji Kościoła, zwłaszcza że po nowych wyborach (1538) weszli do niej ludzie nieprzychylni Farelowi i Kalwinowi. Wielu przestraszył rygoryzm, widoczny nie tylko w Artykułach, ale także w opracowanym razem z nimi katechizmie i dołączonym do niego wyznaniu wiary. Kalwin bowiem wyraźnie stwierdzał, że kto nie przyjmie tego wyznania wiary, powinien opuścić miasto, a kościelni urzędnicy będą czuwać, by każdy żył według zasad katechizmu, rada zaś ukarze nieposłusznych. Nowej radzie nie podobał się nadto projekt kościelnego sądu, niezależnego od niej. Pozostała ona nieugięcie przy postulacie zależności sądu od niej, umacniając przez to więź Kościoła z władzą świecką.
Kalwin i Farel zostali wypędzeni decyzją rady miejskiej. Jakiś czas Kalwin przebywał w Bazylei, potem na prośbę Martina Butzera przeniósł się do Strasburga i pełnił funkcję predykanta w gminie francuskich uchodźców oraz lektora Pisma Świętego w tamtejszym gimnazjum. Pod wpływem Butzera dopracował swoją teologię i wypracował w szczegółach organizację Kościoła reformowanego. Wydał formularze do nabożeństwa Słowa Bożego, Eucharystii i Chrztu oraz śpiewnik w języku francuskim, w którym umieścił psalmy, ale także 10 przykazań w formie pieśni. W Strasburgu zawarł małżeństwo z Idelette de Bure, wdową po anabaptyście. Udział w religijnych dysputach niemieckich dał Kalwinowi okazję nie tylko poznać Melanchtona (z Lutrem się nie spotkał), ale wejść bezpośrednio w problemy wyznania augsburskiego. Szybko dostrzegł niejasności jego niektórych sformułowań. Powrót Kalwina do Genewy został spowodowany otwartym listem kardynała Jakuba Sadoleto do rady miejskiej. W imieniu zebranych na obradach w Lyonie biskupów kardynał nalegał na przywrócenie jedności
kościelnej, przedstawiał więc naukę katolicką o wierze i usprawiedliwieniu, wskazywał na niepokoje, wywołane przez reformatorów. Rada miejska czuła się zobowiązana udzielić odpowiedzi, lecz nikt w mieście nie chciał jej przygotować. Zwróciła się więc do Kalwina w Strasburgu. Jego Odpowiedź do Sadolata o usprawiedliwieniu, sakramentach i Kościele spodobała się w Genewie. Wysłano do niego prośbę o powrót, on jednak nie spieszył się, a gdy wyjechał ze Strasburga (1541), uważał to za chwilowe. W Genewie wystąpił Kalwin z żądaniami. Rada przyjęła jego Zarządzenia kościelne (Les ordonnances ecclesiastiques), opracowane na wzór Strasburga i Zurychu, oraz Porządek nabożeństw i Katechizm. Na ich podstawie wprowadzono cztery urzędy: ministrów (pastorów) do głoszenia Słowa Bożego i uprawiania
duszpasterstwa, nauczycieli (doktorów) do publicznego nauczania, starszych (seniorów) do czuwania nad obyczajami i diakonów do opieki nad szpitalami i ubogimi. Ministrowie i nauczyciele stanowili czcigodne zgromadzenie (Venerable Compagnie), które sprawowało urząd nauczycielski i wybierało ludzi na kościelne stanowiska. Starsi natomiast wspólnie z kilku pastorami tworzyli konsystorz, który w Genewie miał początkowo mniej charakter urzędu kościelnego, a więcej instytucji publicznej, o kompetencjach powierzonych przez radę miejską. Seniorów wybierała mała rada spośród radnych, a zatwierdzała wielka rada. Posiedzeniom konsystorza przewodniczył burmistrz.
Wbrew Kalwinowi, rada miejska nie godziła się na odłączenie dyscypliny kościelne] od jej świeckiej jurysdykcji. Seniorzy byli zobowiązani do odwiedzania domów. Źle postępujących kierowano na posiedzenia konsystorza. Stosowano kary: upomnienie, naganę, publiczne przepraszanie, wykluczenie z jedności (ekskomunikę), lub inne sankcje, nałożone przez radę miejską. Podczas przesłuchiwań dozwolone były tortury.
Surowość życia, która nie pozwalała na rozrywki, jak tańce, towarzyskie przyjęcia, noszenie biżuterii, oglądanie sztuk teatralnych, wywołała demonstracje i rozruchy. Przywódcą opozycji stał się dawny przyjaciel Kalwina, genewski syndyk Ami Perrin. W 1547 roku tumult ludności naraził reformatora na niebezpieczeństwo utraty życia. W 1555 roku Perrin próbował, ostatni raz, przejąć władzę. Zaostrzono więc kary, skazując też na wygnanie i śmierć. W łatach 1541-1564 ukarano 78 osób wygnaniem, a 56 pozbawieniem życia. Przeciwnicy Kalwina nazywali siebie patriotami, jego zaś przybłędą z Francji. On zaś nadał im pogardliwą nazwę libertynów.
Życie religijne w Genewie polegało na odprawianiu codziennej liturgii Słowa: czytaniu Pisma Świętego, modlitwach, śpiewie psalmów. Kalwin chciał sprawowania raz w miesiącu eucharystii i udzielania komunii, zadecydowano, że będzie tylko cztery razy w roku. Ołtarze i obrazy nie byty dozwolone. W każdypiątek odbywało się osobne zgromadzenie dla wykładu zagadnień religijnych i dyskusji.
Nauka Kalwina
Akademię w Genewie otwarto w 1558 roku, Za pierwszego rektora, Teodora Bezy (1519-1605), zdobyła szybko rozgłos, także poza Szwajcarią, a jej studenci m.in. F. Marnix z Niderlandów i J. Knox ze Szkocji, stali się apostołami kalwinizmu w swoich krajach. Sam Kalwin szerzył nową naukę w całej Europie przez niestrudzone pisanie, często bardzo obszernych listów.
Nauka Kalwina, bardziej systematyczna niż Lutra, opierała się na Piśmie Świętym, podkreślając, że jego prawdziwym interpretatorem jest Duch Święty. Kalwin przyjmował bez wahania bóstwo Chrystusa i bronił Trójcy Świętej przeciw herezji hiszpańskiego lekarza (sławnego odkryciem małego krążenia krwi) Michała Serveta, który po ucieczce z więzienia inkwizycji francuskiej w Vienne, schronił się w Genewie, lecz i tutaj został uwięziony, a po długim procesie spalony (1553) jako heretyk.
Kalwin silnie podkreślał działanie Bożej Opatrzności i przyjmował predestynację. Ujmował ją wszakże mniej spekulatywnie, a więcej egzystencjalnie jako objawiony fakt tajemnicy przeznaczenia, o którym nie można milczeć, choć się jej w pełni nie rozumie, bo pomniejszałoby to wielkość i cześć Boga. Znakiem wybrania do zbawienia jest przyjęcie nauki Chrystusa i trwanie z Nim we wspólnocie.
Naukę Kalwina o predestynacji atakował Hieronim Bolsec (zim. 1584), dawny karmelita, potem lekarz, lecz nadal zainteresowany teologia i biorący udział w zebraniach pastorów. Został uwięziony, gdyż w rozumieniu Kalwina herezja i bałwochwalstwo były obrazą majestatu Bożego i zasługiwały na karę. Eucharystią zajmował się Kalwin wielokrotnie. Chciał bowiem usunąć rozbieżności co do niej między swoją nauką, a nauką Lutra i Zwingliego. Początkowo głosił, że przez przyjmowanie Chleba i Wina otrzymuje się udział w Ciele i Krwi Chrystusa, co jednak nie oznacza ich umiejscowionej rzeczywistości.
W porozumieniu ze zwinglianami (1549, Consensus Tigurinus) zgodził się na kompromisową formułę, że Ciało Chrystusa jest wyłącznie w niebie, a Chleb i Wino są znakiem wspólnoty człowieka wierzącego z Chrystusem. Ułatwiło to połączenie się kalwinizmu i zwinglianizmu, lecz pogłębiło rozłam z luteranami, choć Kalwin zabiegał o jedność z nimi. Łączyło się to z jego pojmowaniem jedności Kościoła.
Kościół, według Kalwina, to znak Bożego panowania na ziemi. Jest dany przez Boga, a nie powstaje z woli wierzących. Można go rozpatrywać jako Kościół powszechny, którego jedność ujawnia się w takiej samej nauce i sakramentach, lub jako Kościół lokalny, istniejący w konkretnym miejscu. Kościoły lokalne mogą się różnić między sobą, gdyż zawsze będą występować różnice w opiniach teologów, lecz to nie rozbija jedności W swojej eklezjologii zajmował się Kalwin przede wszystkim zagadnieniami Kościoła lokalnego. Do jego istotnych zadań zaliczał szerzenie reformacji.
Działalność misyjną uprawiał sam Kalwin przez osobiste kontakty i rozległą korespondencję. Od współwyznawców żądał, by religii nie uważali za ich sprawę prywatną. Pomoc władców w misji, wykorzystanie siły politycznej, uznawał za nakaz, wypływający z samej istoty religii. Jeżeli więc władca sprzeciwia się prawdziwemu (reformowanemu) Kościołowi, należy go usunąć, bo przez swoje postępowanie traci prawo do pełnienia urzędu, W tak pojętym kalwinizmie tkwiła jego siła bojowa, która stała się przyczyną niejednej wojny religijnej w następnym okresie.
Król Henryk VIII
Anglia, choć dawno odeszła od wiklifizmu, nie pozbyła się jednak jego owoców: niechęci do papiestwa i zakonów, zwłaszcza że Rzym nie zrezygnował z obsadzania wysokich stanowisk kościelnych obcymi duchownymi i nie polepszył się stan religijny kraju, mimo wielkiej liczby zakonników i materialnie zasobnych klasztorów. Henryk VIII (1509-1547) wykorzystał te resentymenty, gdy dla celów osobistych i dynastycznych zrywał z papiestwem. Tron objął po ojcu, Henryku VII, wbrew jakimkolwiek wcześniejszym rachubom. Niespodziewanie bowiem
zmarł także następca tronu, jego starszy brat, Artur. Henryk VIII, nie przewidziany na króla, studiował teologię w Oksfordzie z perspektywą otrzymania wysokiego stanowiska kościelnego. Jako król zawarł on małżeństwo (za papieską dyspensą) z wdową po bracie, Katarzyną Aragońską, ciotką przyszłego cesarza, Karola V. Z tego związku miał żyjącą (czworo dzieci zmarło) córkę, Marię, lecz żadnego syna, którego, jak się twierdzi, bardzo pragnął z obawy, by kobieta na tronie po nim nie stała się przyczyną nowej wojny dwóch róż, tak niedawno szkodliwej dla Anglii. Nie bez znaczenia, a może rzeczywiście decydującą o dalszym biegu wypadków, była jego miłość do damy dworskiej, Anny Boleyn. Zaczął więc, po siedemnastu latach małżeństwa, starania o uznanie go w Rzymie za nieważne, gdyż było, według jego przekonań, zawarte niezgodnie z Pismem Świętym (Łk 18, 16; 20, 21), a udzielona
wówczas dyspensa papieska obrażała prawo Boskie. Załatwienia sprawy podjął się lord kanclerz, arcybiskup z Yorku, kardynał i legat papieski w Anglii, Tomasz Wolsey (zm. 1530). Papież Klemens VII wyznaczył swoimi delegatami Wolseya i kardynała Lorenzo Campeggi, by kierowali procesem w Anglii.
Sąd kościelny w Londynie orzekł ważność małżeństwa, zanim jednak to ogłosił, Katarzyna apelowała do papieża, który pod naciskiem Karola V podjął (1529) decyzję rozpatrywania sprawy w Rzymie. Rozgniewany Henryk VIII odebrał Wolseyowi urzędy i wezwał go na proces o zdradę stanu (zmarł w drodze, 29.11.1530).
Arcybiskup z Canterbury, Tomasz Cranmer, który cieszył się zaufaniem króla, a sprzyjał reformacji, doradził mu, by wywarł nacisk na papieża przez zebranie o swoim małżeństwie opinii wszystkich uniwersytetów. Oksford, Cambridge, Paryż i kilka innych opowiedziały się za nieważnością, Lowanium i hiszpańskie uniwersytety oraz Wittenberga (na podstawie opinii Lutra) uznały małżeństwo za ważne. Papież nie spieszył się z wyrokiem, co było błędem. Król bowiem, gdy na zebraniu kleru angielskiego (1531), uzyskał subsydium 100 tysięcy funtów, kazał zaznaczyć, że otrzymuje je jako protektor i głowa angielskiego Kościoła i duchowieństwa. Formuła była dwuznaczna, ale pozwoliła Henrykowi na działanie bez papieża. Parlament wydał też zakaz wszelkich apelacji do Rzymu.
Małżeństwo z Anną Boleyn zostało zawarte (1533) potajemnie. Arcybiskup Cranmer natomiast ogłosił publicznie (23.05.1533), że małżeństwo króla z Katarzyną jest nieważne. Skłoniło to Klemensa VII do zabrania głosu, lecz było już za późno. Papież domagał się (11.06.1533) od Henryka VIII porzucenia Anny w ciągu trzech miesięcy i przyjęcia Katarzyny, inaczej zaciągnie ekskomunikę. Wyrok jednak o ważności pierwszego małżeństwa króla ogłoszono w Rzymie prawie rok później, gdy Anna urodziła już syna. Parlament angielski wcześniej wydał akt sukcesyjny, który zobowiązywał poddanych króla do uznania pod przysięgą dziecka Anny za prawowitego następcę tronu. Z tym aktem wydano też: zakaz wysyłania do Rzymu opłat i próśb o dyspensy, oświadczenie o nieuznawaniu za herezję wystąpień przeciw prymatowi biskupa rzymskiego, prawo o zatwierdzaniu biskupów przez króla, o jego zwierzchnictwie nad
klasztorami z egzempcją i podleganiu duchowieństwa wszystkim prawom państwowym. Polecono informować o tym ludzi w kazaniach i pismach.
Schizma angielska
Akt supremacji, ogłoszony (3.11.1534) przez parlament, przyznawał królowi tytuł i prawa jedynej na ziemi najwyższej Głowy Kościoła w Anglii i oddawał jego władzy czuwanie nad czystością nauki (inkwizycja). Odrzucenie aktu supremacji lub jego kwestionowanie określono jako zdradę stanu, podobnie jak niezłożenie przysięgi, że uznaje się małżeństwo króla z Anną za ważne, a ich dziecko za prawowitego następcę tronu. Schizma Anglii stała się faktem dokonanym i miała moc prawa państwowego.
Pierwszymi ofiarami tego zarządzenia byli trzej przeorzy kartuscy, publicznie powieszeni w habitach, następnie sędziwy biskup z Rochester, John Fisher (w więzieniu mianowany przez papieża kardynałem) oraz dawny lord kanclerz, wybitny humanista i przyjaciel króla, Tomasz More. Gdy krewny Henryka VIII, późniejszy kardynał, Reginald Pole, wydał (1538) w Rzymie pismo W obronie jedności Kościoła, ściągnął na siebie nienawiść, a że był nieosiągalny, uwięziono i ścięto jego matkę. Większość biskupów i kleru podporządkowała się aktowi supremacji. Władzę supremacyjną zużytkował król, by znieść klasztory i zagrabić ich majątki. Swoim wikariuszem generalnym dla spraw kościelnych ustanowił świeckiego człowieka, pozbawionego skrupułów Tomasza Cromwella, który pochodził z gminu, a został teraz obdarzony najwyższymi godnościami państwowymi.
Krwawo stłumiono powstanie w hrabstwie Lincoln. Wywołała je działalność komisji królewskich, wyznaczonych do przyjmowania żądanej przysięgi i wykonania zarządzeń o kasacie klasztorów.
Krwawy bili i anglikanizm.
Schizma angielska polegała początkowo na odrzuceniu prymatu papieża. Król jednak, wraz z episkopatem, wydał też orzeczenia co do spraw wiary, bo wbrew jego woli szerzyła się w Anglii nauka luterańska. Przeciw niej wystąpił Henryk VIII osobiście już w 1521 roku, publikując po łacinie rozprawę Uznanie siedmiu sakramentów, za co uzyskał od papieża tytuł Obrońcy wiary (defensor fidei), używany odtąd (także po schizmie) w oficjalnej tytulaturze królów angielskich. Wpływy reformacyjne wszakże nie ustały, nawet nasiliły się po 1530 roku. Skrycie ulegał im arcybiskup Tomasz Cranmer. Sądzono zaś, że sprzyjającą okoliczność stanowią pertraktacje króla z protestanckimi książętami niemieckimi i jego małżeństwo
(czwarte z kolei) z księżniczką Anną von Cleve (1539).
Układy te nie przyniosły rezultatu, Anna została odesłana do ojca, król zaś polecił wszystkim swoim poddanym uznać sześć artykułów wiary, ułożonych przez biskupów i przyjętych (28.06.1539) przez parlament (krwawy bili). Nakazano w nich, przeciw nauce reformacyjnej, przyjąć pod karą śmierci: przeistoczenie w mszy świętej, komunię pod jedną postacią, celibat duchowieństwa, śluby zakonne, tzw. msze prywatne i spowiedź indywidualną. Na podstawie krwawego billa ścięto teraz za herezję lorda kanclerza, Tomasza Cromwella, i zwolennika luteranizmu Roberta Barnesa, choć była to także zemsta króla za nieudane małżeństwo z Anną von Cleve, zawarte z ich inspiracji. Skłaniający się do reformacji biskupi, Latimer i Shaxton, musieli zrezygnować z urzędów. Król jednak nie zdołał ustrzec wydanego (1543) katechizmu dla świeckich (tzw. King's book) od wpływów nauki protestanckiej. Wpływy te trwały ukrycie do jego śmierci (1547), a za następcy wprowadziły naukę ewangelicką do Kościoła angielskiego, dając początek anglikanizmowi.
Edward VI (1547-1553), małoletni i chorowity syn Henryka i Jane Seymour (trzeciej żony króla), nie miał żadnego wpływu na los państwa i Kościoła. W jego imieniu władzę sprawował (do 1549 roku) książę Somerset jako protektor państwa, a po jego strąceniu książę Northumberland, obaj zwolennicy protestantyzmu.
Wprawdzie wpływy luterańskie osłabły, choć ich rzecznikiem był arcybiskup Tomasz
Cranmer, nasiliła się natomiast działalność kalwinów i zwinglian. Kalwin prowadził korespondencję z Edwardem VI, Somersetem i Cranmerem. Do Anglii przybyli wybitni reformatorzy i nauczali: Piotr Vermigli w Oksfordzie, Martin Butzer w Cambridge, Bernardino Ochino w Londynie, gdzie także w kalwińskiej gminie emigrantów działał Jan Łaski, bratanek prymasa polskiego.
Kościół w Anglii zachował strukturę episkopalną, ale przyjął niektóre praktyki ewangelickie, jak komunię pod dwoma postaciami oraz ewangelicką naukę. Zawierał ją opublikowany (1549) przez Cranmera Modlitewnik (Common Prayer Book) i nowe wyznanie wiary (42 artykuły) z 1552 roku, w którym umieszczono naukę Lutra o usprawiedliwieniu i naukę Kalwina o Eucharystii.