OŚWIECENIE Francja, Anglia (1764 - 1812)
„SAPERE AUDE” - ODWAZ SIĘ BYĆ MĄDRYM (Horacy - Kant)
Oświecenie w Polsce
I/ okres prekursorski 1730(40) - 1764: publicystyka (Konarski)
II/ okres stanisławowski 1764 - 1780(95): dojrzałe oświecenie (Krasicki)
III/ schyłek 1795 - 1822: rozwój sentymentalizmu
Początek ruchu oświeceniowego w Polsce wiąże się z działalnością dwóch instytucji: - Biblioteki braci Załuskich, pierwszej polskiej i jednej z pierwszych na świecie biblioteki publicznej - Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, zreformowanej szkoły pijarskiej (1740)
DEFINICJE
racjonalizm - Kartezjusz
krytycyzm - zdolność właściwej oceny otaczającego świata
deizm - Bóg stworzył świat ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie (Wolter)
ateizm - Bóg nie istnieje
empiryzm - poznawanie świata poprzez doświadczenie, umysł jako czysta karta - „tabula rasa” (John Locke)
utylitaryzm - zasada użyteczności
sensualizm - poznawanie świata poprzez zmysły
humanitaryzm - zainteresowanie człowiekiem
irracjonalizm - rzeczywistości nie da się poznać w racjonalny sposób, odmiana idealizmu, przyjmowanie przekonań na mocy tradycji, autorytetu, wiary, instynktu, intuicji, uczuć
Podział poetyki:
ody (Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki)
satyry (Naruszewicz, Ignacy Krasicki)
bajki (Trembecki, Krasicki)
list poetycki (Krasicki)
poemat heroikomiczny (Krasicki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński)
sentymentalizm (Franciszek Karpński, Franciszek Dionizy Kniaźnin)
powieść (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli Krasickiego)
publicystyka (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski)
KLASYCYZM (łac. classicus - wzorowy wyuczony)
- sztuka powinna być mimetyczna - powinna naśladować rzeczywistość w granicach prawdopodobieństwa
- sztuka musi być doskonała
- racjonalizm - rozum jest najważniejszy
- zasada decorum - zasada stosowności, nie mieszanie stylów, tematów, gatunków
- decere - sztuka ma uczyć
- movere - sztuka ma poruszyć
- delectare - sztuka ma sprawiać przyjemność
SENTYMENTALIZM (1784 - Puławy, Czartoryscy)
- człowiek i uczucia w centrum uwagi
- irracjonalizm, sensualizm empiryzm
- nie liczy się rozum tylko serce, zmysłowe doświadczenie
- uczucie podstawową cechą natury ludzkiej
- człowiek czuły - nowy typ bohatera skłóconego wewnętrznie, dążącego do bycia bliżej natury, przeżywającego nieszczęśliwą miłość
- sielanki
ROKOKO (fr. roccalille - niesymetryczna muszla)
- rozwój rokoko jako odpowiedź na klasycystyczny dwór Ludwika XIV
- wywodzi się z nurtu sensualistycznego
- zainteresowanie osobistymi przeżyciami
- styl wysublimowany elegancki, zabarwiony erotycznie
- liczy się wyrafinowana zabawa, flirt, komplementy
- maska ważnym rekwizytem
- najważniejszą kategorią wdzięk, urokliwość, przyjemność
- krótkie anakreontyki, epigramaty, erotyki, komedie salonowe („qui pro quo”)
- w sztuce dużo jedwabiu luster, delikatnych ornamentów
- niewielki przejaw rokoka w Polsce
UTOPIA
- miejsce, którego nie ma
- miejsce stworzone w umyśle człowieka
- stworzone jako rezultat poszukiwania szczęścia
1) Platon „Państwo”
2) Tomasz Morus „Utopia”
3) Ignacy Krasicki „Mikoła Doświadczyńskiego Przypadki”
A/ Prymitywistyczna - powrót do natury
J.J. Rousseau, Krasicki, Morus
B/ Cywilizacyjna - pochwała rozumu i wynalazków
Wolter, Morus
Immanuel Kant
- oddzielił estetykę od etyki
- każdy nosi w sobie jakieś poczucie piękna
- nie ma jednego kryterium piękna
- prawo moralne jest święte
- człowiek jest wolny
- prawo moralne jest we mnie
Ignacy Krasicki
W całej swej twórczości Krasicki słowa kieruje do polskiego społeczeństwa, a do dziś dnia uważany jest za czołową postać polskiego oświecenia. Jego twórczość jest bardzo różnorodna i nadal aktualna, a stosowanie tak wielu gatunków literackich świadczyć może o wszechstronności poety. W jego utworach odnajdujemy m.in. takie tematy jak: ludzka natura i jej wady, kodeks moralny, dobro Polski, zostały one czytelnikowi przedstawione w bardzo ciekawej postaci, a mianowicie poprzez humor, satyrę i ironię.
BAJKA
A/ narracyjna - La Fontanie
B/ epigramatyczna - Krasicki.
- Krótka powiastka pisana wierszem lub prozą;
- Bohaterowie to zwierzęta, ludzie, przedmioty, rośliny;
- Zawiera pouczenia moralne wypowiedziane wprost lub zasugerowane;
- Dotyczy tematów uniwersalnych o charakterze moralnym;
- Historia opowiedziana w bajce jest ilustracją ludzkich doświadczeń, które są powszechne i powtarzalne;
- Bajka poucza o szkodliwości zachowań, daje etyczne wskazówki;
- Występujące zwierzęta są personifikacją ludzkich typów; Relacje występujące między nimi są odpowiednikiem relacji społecznych;
- Alegoryczna treść;
- Typizacja bohaterów;
- Dydaktyzm zawarty jest w morale.
- MORAŁ - pouczający wniosek, który streszcza sens całej bajki lub opowieści, zawierając w sobie całą mądrość. Odzwierciedla pouczenie moralne, które chciał przekazać czytelnikom autor.
ponury obraz rzeczywistości
głębokie wady Polaków
prostolinijność, prostota, jasność konstrukcji
elementy moralizatorskie
wytykanie wad społecznych
niezadowolenie z kondycji polskiego społeczeństwa
ukazanie praw, jakimi kierują się ludzie
skutki postępowania według zasady homo homini lupus (człowiek człowiekowi wilkiem - Thomas Hobbes)
Krasicki w roli obserwatora - moralisty
wskazanie właściwych metod postępowania
dowcip podstawowym elementem oświeceniowego moralizatorstwa
różne typy postaci, będące przedstawieniem wad i przywar, które zostają następnie napiętnowane
krytyka pychy, głupoty, arogancji, naiwności, chwiejności poglądów
w morałach jest wiele prawd o ogólnym charakterze, prawd filozoficzno-moralnych
SATYRA
A/ obyczajowa - krytyka życia codziennego
B/ filozoficzno - moralna - problemy metafizyczne
C/ ostra - piętnuje wady społeczeństwa
- realizm
- barwne obrazy obyczajowe
- krytyczny osąd świata
- karykaturalne przedstawienie bohaterów
- moralizatorstwo
- komizm, humor, drwina, sarkazm, ironia, pastwisz, śmiech
świat postacie i kraj w krzywym zwierciadle
widzimy ludzką głupotę, pychę, próżność
odzwierciedlenie problemów, jaki trawiły Polskę
wyrazisty obraz życia XVIII-wiecznej sarmackiej szlachty, z jej wszelkimi wadami i przywarami
smutny i pesymistyczny obraz życia
refleksje ponadczasową wskazówką
Do króla - skierowana przeciw sarmatyzmowi
Żona modna - przeciw pozerstwu, naiwności, materializmowi, rozrzutności, bezwiednemu przejmowaniu obcej kultury
Świat zepsuty - przeciw pozerom, obłudzie, rozwiązłości i rozpuście
piętnowanie bezwiednego i naiwnego kosmopolityzmu, wstecznictwa, zaciętego konserwatyzmu, mody na cudzoziemszczyznę, snobizmu, społecznej głupoty, pijaństwa, życia ponad stan, rozrzutności, warcholstwa i prostactwa
I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki”
podkreślenie wagi pracy - człowiek czuje się zdrowszy
systematyczność poczucie obowiązku, konsekwencje
tryb życia zgodny z naturą
xaoo - dzikus, człowiek naturalny, prawy, mistrz
Wolter „Kandyd”
brak sądów, nikt nie przekracza prawa
centralnym miejscem pałac nauk - pochwała cywilizacji
monarchia
nie ma wolnośći - nie można opuścic Eldorado
wszystko jest jednakowe
Hugo Kołłątaj „Do Prześwietnej Deputacji…”
„człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”
poddani - niewolnicy - postulat społeczny, hasło prawa człowieka do wolności
bez wolności jednostki państwo nie jest wolne
A.F. Modrzewski „O Poprawie Rzeczypospolitej”
przedstawienie sposobów na poprawę Polski
potrzeba rozwagi rozsądku
władza obowiązkiem i służbą
za złą władzę grozi kara boża
pokojowe rozwiązanie konfliktów - brak zgody zgubą
S. Staszic „Przestrogi Dla Polski”
odpowiedź na sejm rozbiorowy
zdrajca Adam Poniński
zepsucie szlachty, pieniądze, prywata, chciwość stołki
I. Krasicki „Do Króla”
zarzuty do króla: nie dziedziczy tronu, nie wywodzi się z arystokracji, jest Polakiem, jest młody, jest za madry i za dobry
hiperbolizacja wad poniatowskiego
I. Krasicki „Świat Zepsuty”
upadek moralność, rozwiązłość, rozpusta, brak pobożności
ojczyzna jako tonący okręt
J.J. Rousseau „Wyznania”
niewinność, pokój, kontemplacja natury
polemika z klasycyzmem
wszystko płynie z serca i natchnienia
F. Zabłocki „Fircyk w Zalotach”
życie jest szulernią, grą hazardem
powinniśmy grac i wygrywać
I. Krasicki
„Jagnię i Wilcy” - prawo dżungli podział na słabych i silnych
„Dobroczynność” - ofiara usprawiedliwia oprawcę
„Wilk i Owce” - naiwność i głupota, ofiara daje się wykorzystać
„Ptaszki w Klatce” - ktoś urodzony w niewoli nie rozumie co to wolność
„Dewotka” - fałszywa pobożność