MONARCHIA PATRYMONIALNA

• Początkowo w ważniejszych sprawach powoływano wolną ludność miast i okolicy na WIECE, będące środkiem sprawowania władzy przez książąt oraz forum sądowym (dla najważniejszych spraw)

• książęta korzystali z niego celem uzyskania formalnej aprobaty dla prezentowanych decyzji

• poprzedzała go narada możnych („starszych miasta”), na której przygotowywali oni wnioski w sprawach będących przedmiotem wiecu

• od XIII w. rozwijały się WIECE URZĘDNICZE - forma udziału możnowładztwa w rządach i wyraz jego roli politycznej

• wiece urzędnicze MIĘDZYDZIELNICOWE - dla wspólnych spraw dzielnic

• gdy kilka dzielnic łączyło się pod władzą 1 księcia, miały one na celu koordynację wspólnej polityki

• wiece urzędnicze DZIELNICOWE

• ważniejsze decyzje władcy musiały być dokonane w porozumieniu z nimi (podział dzielnicy między spadkobierców, wyznaczanie następcy, ustanawianie nowych praw i podatków, wojna, traktaty, przywileje)

• bez udziału księcia decydowano o zastosowaniu prawa oporu, dokonywano elekcji

• funkcje sądowe - udzielanie rady księciu

• W miarę jednoczenia się państwa pojawiły się w latach 1306 i 1310 URZĘDNICZE WIECE OGÓLNOPAŃSTWOWE zapowiedź SEJMU WALNEGO (ukształtował się w monarchii stanowej)

MONARCHIA STANOWA (1320-1454)

• po zjednoczeniu każda ziemia posiadała wiec urzędniczy (zjazd prowincjonalny), a dla spraw ogólnych zwoływano wiec (zjazd) ogólnopolski.

• Zjazdy stały się sejmami, gdy zaczęła na nie przybywać szlachta, reprezentanci miast i kapituł.

• do końca XV w utrzymuje alternatywność sejmu prowincjonalnego i walnego.

• SEJM PROWINCJONALNY dogodniejszy dla króla, gdyż łatwiej mógł przeforsować swoje plany, gdy miał zgodę jedngo lub dwóch.

• umożliwiał szerszą reprezentację szlachty. Składał się:

• grupa dygnitarzy, tzw. panowie-rada

• urzędnicy ziemscy

• szlachta nie piastująca urzędów, przedstawiciele miast i kapituł.

• SEJM WALNY - wyraziciel poglądów i interesów możnowładztwa. Składał się:

• rada królewska w pełnym składzie → potem przekształciła się w senat.

• urzędnicy

• szlachta nie piastująca urzędów, przedstawiciele miast i kapituł

• ogół szlachty nie brał udziału w ściślejszych naradach, choć często aprobował przez aklamację → szczególnie na sejmach obozowych (np. 1422 - w Czerwińsku)

• od poł. XV w szlachta wysyła reprezentantów na sejm walny i prowincjonalne.

• od początku XV w - sejm walny raz do roku w Piotrkowie, sejm prowincjonalny Wielkopolski w Kole, a Małopolski w Nowym Mieści Korczynie.

• Kompetencje sejmów:

• ustawodawstwo (wszystkie większe statuty)

• podatki

• nacisk przy wystawianiu nowych przywilejów.

• mógł też obradować i uchwalać bez króla, który ex post je zatwierdzał

• delegaci sejmu walnego brali czasem udział w zatwierdzaniu umów międzynarodowych

• unia horodelska (1413) - przewidywała wspólne obrady sejmów Litwy i Polski.

Sejmiki Ziemskie

• Wiec dzielnicowy rozbił się na sąd wiecowy i radę panów ziemi.

• Rada panów ziemi to grupa dostojników ziemskich, która zajmowała się sprawami administracji lokalnej i ustawodawstwem partykularnym → od końca XIV w. musiała uzyskać zgodę ogółu szlachty danej ziemi.

• Z biegiem czasu rada panów ziemi zaczyna zanikać na rzecz sejmiku ziemskiego, przy istotnej roli urzędników (min. przewodniczył najwyższy urzędnik)

• lauda - uchwały sejmikowe

• funkcje sądownicze - jako sąd wyższy

• uchwalał podatki na potrzeby ziemi

• od początku XV w przedstawiał kandydatów na urzędy sądowe

• 1454 - przywilej cerekwicki - uchwalanie nowych praw i zwoływanie pospolitego ruszenia na sejmikach.

Konfederacje

• tworzone do określonych celów przez jeden lub kilka stanów, które działały w zastępstwie władzy państwowej lub w celu wymuszenia pewnych postanowień.

• związek osób, które podpisały się pod akt konfederacji

• zanikając w miarę rozwoju zgromadzeń szlacheckich. Powracają jako symptom kryzysu ustroju RP.

RZECZPOSPOLITA SZALCHECKA

Sejmiki i kształtowanie się dwuizbowego sejmu

• od 1493 - wytworzyło się stałe ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich → przekształcili się w izbę poselską.

• rada królewska przekształciła się w senat

Sejmiki

• od XIII w przewodniczy marszałek wybierany przez szlachtę

• uczestniczy ogół szlachty danej ziemi (województwa)

• nazwy od funkcji:

• Sejmik przedsejmowy - zwoływał król wysyłając legata z legacją (pismo z powodami zwołania sejmu)

• sejmik wybierał posłów i układał instrukcję poselską („plena potestas”, „limitata potestas”; instrukcje warunkowe, gdy w jakiejś sprawie nie było instrukcji szli za głosem posłów z „górnych województw”)

• Sejmik generalny - posłowie wraz z senatorami prowincji → uzgadniano stanowisko na sejm walny → w XVII w zanikły, prócz Pruskiego → na sejmie walnym spotykają się na tzw. sesjach narodów.

• Sejmik relacyjny

• Sejmik elekcyjny - zwoływane przez wojewodów, dla wybrania kandydatów na urzędy sądowe

• Sejmik kapturowy - od 1572 w czasie bezkrólewi

• Sejmik deputacki - od 1578 r dla wyboru deputatów do Trybunału Koronnego (co rok)

• lauda gdy dotyczyły spraw ogólnopaństwowego znaczenia (podatki, wojsko, bezpieczeństwo ziemi) czasem kasowane przez sejm walny

• gdy posłowie z danego sejmiku nie zgadzali się na podatki, król po sejmie zwracał się do sejmiku o zgodę.

Powstanie izby poselskiej, skład

• do XVI w wyboru reprezentantów na sejm walny w połowie dokonywali senatorowie → od poł. XVI w posłów wybiera sama szlachta.

• Liczba ustalona zwyczajowo - większe województwa po 6, mniejsze i ziemie po 2, drobne ziemie po 1, z Prus liczba nieokreślona (czasem bardzo duża)

• początkowo głosują sejmikami, od poł. XVI w głosowanie indywidualne

• dostają strawne (diety), do XVI w ze skarbu króla, potem od sejmików.

• duchowieństwo - brak reprezentacji w izbie poselskiej, jedynie w senacie. → synody prowincjonalne dawały zgodę na podatki (rola sejmików generalnych)

• nie ma przedstawicieli miast → wyjątek ablegaci z Krakowa, Wilna, Lwowa, Kamieńca Podolskiego, Lublina → bez prawa głosu.

Organizacja sejmu walnego

• od poł. XVI w doktryna konstytucyjna - trzy stany sejmujące: król, senat, izba poselska

• stałe terminy uregulowane dopiero w artykułach henrykowskich → co 2 lata sejmy zwyczajne - max. 6 tyg.) lub częściej w pilnych sprawach (sejmy nadzwyczajne - max 2 tyg.). → promulgacja wymagała zgody wszystkich posłów.

• wspólne obrady polsko-litewskie w Warszawie, a od 1673 r co trzeci sejm w Grodnie.

• sejm koronacyjny w Krakowie

• za Zygmunta I ustalił się i zamknął skład senatu (arcybiskupi i biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, marszałek wielki i nadworny, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi). Po unii lubelskiej - ci sami z Litwy.

Obrady i uchwały sejmowe

• do podjęcia uchwały potrzebna zgodna powszechna, czyli brak sprzeciwy

• wiążące instrukcje, choć jeśli zagłosował inaczej wiązało to sejmik

• w XVII i poł. XVIII w nieraz pomijano kilka sprzeciwiających się głosów (fikcja jednomyślności)

• większość decydowała przy wyborze marszałka i tzw. rugach poselskich.

• w senacie senatorowie nie głosowali, tylko wypowiadali swoje zdanie (votum). Największą wagę miały głosy najważniejszych urzędników → król lub kanclerz formułował opinię generalną (konkluzję)

• konstytucje ogłaszane w imieniu króla. Przed publikacją ucierano je (moderowano) → protesty, potem drukowano.

• od końca XVI w coraz częściej zaczęto żądać przestrzegania jednomyślności → mandaty imperatywne - nie zgadzać się na nic, póki sejm nie uchwali żądać sejmików → groźba nie dojścia sejmu do skutku - uchwały stanowiły całość.

• postulat tzw. sejmów rokoszowych (sejmów konnych)

• mógł brać udział każdy szlachcic, np. obrady pospolitego ruszenia przekształcanego w sejm

• kryzys sejmowania w XVII w ożywił idee demokracji bezpośredniej

• XVII/XVIII w walce z tendencjami absolutystycznymi wysuwano żądania organizacji takich sejmów, na których szlachta wybierała by swoich reprezentantów, z możliwością ich zmiany. → pakta konwenta Augusta III - co 3 sejm to sejm konny (niezrealizowane)

Kompetencje sejmu

• ogólnie ustalone w konstytucji Nihil Novi (1505)

• kompetencje króla - tylko w sprawach miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach i w sprawach górniczych → reszta ustawodawstwa - sejm.

• od 1578 r - nobilitacja tylko poprzez sejm

• zwołanie pospolitego ruszenia

• uchwalał podatki

• wysłuchiwał posłów obcych państw i ustalał ogólny kierunek polityki zagranicznej

• kontrola nad rządem → podskarbi przedstawiał rachunki, senatorowie-rezydenci

• prawo łaski i amnestii

• sąd sejmowy pod przewodnictwem króla

• zatwierdzanie traktatów pokoju i przymierzy

• ważniejsze godności nadawane przez króla na sejmie.

Senatorowie-rezydenci

• powołani w artykułach henrykowskich

• na 2 lata po 16

• po 4 co ½ roku przy królu

• dawanie rad i sprawowanie kontroli nad królem → sprawozdania sejmowi.

• 1641 - liczba wzrasta do 28

• 1717 - zobowiązanie króla do wykonywania ich zaleceń.

• wyparci przez rady senatu (senatus consilia) → składane przez obecnych na dworze senatorów.

• zwoływano też plenarne posiedzenia senatu

• udzielano królowi zaleceń → spisywane i odczytywane na początku sejmu

• często królowie mieli wpływ na rady senatu, dlatego dołączono delegatów stanu rycerskiego.

Zrywanie sejmów

• przyczyny kryzysu:

• zasada jednomyślności,

• obowiązek ścisłego trzymania się instrukcji,

• niedochodzenie sejmów ze względu na upływ czasu lub liberum veto (nie potrzeba uzasadniać)

• złagodzona forma liberum veto - sisto activitatem co powodowało limitację sejmu do czasu ustalenia stanowisk

Rozwój sejmików w XVII w.

• decydowali magnaci za pośrednictwem szlachty

• powoływały sądy (komisje) skarbowe do osądzania zalegających z podatkami, rozliczania poborców i wykonywania innych zadać → zakazane w konstytucji z 1717 r.

• często odraczano na następny dzień np. sejmik deputacki i roztrząsano na nim sprawy lokalne.

• sejmiki zwoływał król → od XVII w limitowano obrady (zwoływany wtedy tylko przez swego marszałka)

• zasada jednomyślności, ale często wprowadzano zasadę większości

Rządy sejmikowe

• odwoływanie się króla do sejmików o podatki, sprawiło, że same zaczęły zbierać podatki, a nadwyżki przechowywano w skarbie wojewódzkim

• na początku XVII w - sejmiki same zwołują żołnierzy - tzw. żołnierz powiatowy → sejmik powoływał do tego rotmistrzów.

• upadek znaczenia starosty sprzyja rozwojowi rządów sejmików

• konstytucja 1717 r. zniosła rządy sejmikowe, ale ponieważ nie wprowadziła nowych organów władzy, jej znaczenie było niewielkie.

Bezkrólewie i elekcje

• na czas bezkrólewia zawiązywano konfederację - kaptur

• interrex - prymas

• 3 fazy elekcji:

• Konwokacja - posłowie ziem wiązali się w konfederację generalną, zatwierdzano sądy kapturowe

• Sejm elekcyjny - wysłuchiwał obcych posłów i układał pakta konventa

• cała szlachta i delegaci uprzywilejowanych miast → praktyka cydowały koterie magnackie.

• wybór jednomyślny, choć nad niewielką opozycją przechodzono do porządku dziennego, a poważne rozbicie głosów prowadziło nieraz do wojny domowej.

• specjalne przepisy, np. zakaz wyszynku alkoholi, zakaz noszenia broni itp.

• Sejm koronacyjny

Konfederacje i rokosze

• konfederacja (przy królu) vs rokosz (przeciwko królowi)

• akt konfederacji i uchwały konfederacji wpisywano do ksiąg sądowych

• Organy:

• Generalność - marszałek konfederacji i konsyliarze → powoływała regimenty (dowódców)

• Walna rada - organ naczelny, odpowiedzialny przed sejmem, wybierana przez sejmiki konfederackie, przewodniczył marszałek konfederacji. Uchwały - większość → czasem jako sejm nadzwyczajny (w XVIII w zawiązywano tak sejmy → wykluczenie liberum veto. Robiono tak nawet pomimo zakazania tego w 1717 r.