URZĘDNICY RZYMSCY
1.Konsul
Najwyższy urząd zwyczajny w Rzymie . Urząd sprawowany kolegialnie (2 osoby). Władzą w mieście wymieniali się konsulowie co miesiąc , a władzą w polu -podczas bitwy -codziennie.
Konsulowie byli wybierani na okres roku . Od 367 pne (leges Liciniae Sextiae) jeden z konsulów miał być pochodzenia plebejskiego . Początkowo konsulów wybierano na comitia centuriata , a od 14r ne wybierał ich senat . Konsulowie przewodniczyli obradom senatu oraz zwoływali zgromadzenia ludowe .
2. Dyktator
Najwyższy urząd nadzywczajny . Mianował go konsul na 6 miesięcy , ale tylko gdy republika była w niebezpieczeństwie .Najwyższy przywódca -wojskowy i cywilny .
3.Trybun luowy
Zabiegał o interesy tylko i wyłączenie ludu (plebsu) . Był nietykalny . Urząd trybuna ludowego powstał po pierwszej secescji ludu na górę świętą -w 494 pne . W jego kompetencjach leżało veto i intercessio -na mocy których mogli sprzeciwiać się uchwałom podjętym na zgromadzeniach . Uchwały senatu , którym sprzeciwił się trybun nie mogły mieć znaczenia senatusconsultum . Trybuni zwoływali zgromadzenia ludowe. Nie mogli przeciwstawiać się decyzjom dyktatora i cenzora. Kadencja trybunów trwała rok .
4.Cenzor
Cenzorów wybierały comitia centuriata na okres 5 lat . Dokonywali oni w tym czasie spisu ludności według klas majątkowych (czyli mogli przyporządkować osoby do dowolnych klas) , przeprowadzali kontrolę obyczajów , a także sporządzali listę senatorów .
5.Pretor -urbanus i peregrinus
Przed nim toczyła się pierwsza część postępowania -on decydował o rodzaju formułki procesowej . Udzielał porad prawnych oraz wydawał edcitum perpetuum , w którym zobowiązywał się do ochrony w przypadkach w nim opisanych . Kadencja pretora trwała rok . Posiadał on praktycznie najszerszą władzę sądowniczą
-ius agendi cum publicum-prawo zgłaszania wniosków na zgromadzeniach ludowych- konsul , pretor i dyktator
-ius edicendi-prawo wydawania edyktów urzedniczych-pretor(urbanus i peregrinus) , namiestnik prowincji , edylowie kurulni oraz kwestorzy
USTRÓJ REPUBLIKI I PRYNCYPATU
W republice rzymskiej władza leżała w rękach konsulów , ludu i senatu .
1.Konsulowie
-decydowali o wszystkich sprawach publicznych . Podlegali im wszyscy urzędnicy - z wyjątkiem trybunów ludowych . Konsulowie wprowadzają poselstwa do senatu , przedkładają pilne sprawy pod obrady i wykonują uchwały senatu . Zwoływali zgromadzenia ludowe , stawiali na nich wnioski i wykonywali uchwały . Mogli żądać posiłków wojskowych od sprzymierzeńców , mianować trybunów wojskowych , zaciągać wojsko i wybierać zdolnych do służby . Swobodnie rozporządzali pieniędzmi publicznymi .
2. Senat
-LICZYŁ 300 członków-miał władzę nad skarbem publicznym -zarządzał wydatkami i dochodami -kwestorowie nie mogli dokonać żadnego wydatku(z wyjątkiem zarządzonego przez konsulów) bez uchwały senatu . Senat decydował o wydatkach na remonty i budowę budynków publicznych . Senat wysyłał poselstwo-prowadził politykę zagraniczną . Senat przyjmował poselstwa innych państw .
3.Lud
-lud nagradzał i karał urzędników państwowych , sądził w procesach ważnych urzędników , w których groziła znaczna kara pieniężna . Tylko lud mógł wydać wyrok śmierci . Lud powoływał urzędników -była to nagroda . Lud zatwierdzał ustawy , a także postanawiał o pokoju i wojnie , ratyfikował i zatwierdzał zawarcie sojuszów , zakończenie wojny i układy lub je unieważnia .
USTRÓJ PRYNCYPATU
Princepsowie zjednoczyli w swoim ręku wszystkie urzędy , które za panowania ludu miały decydujące znaczenie , aby swoją władzę wywieść od woli ludu :
-tytuł konsula-a prokonsula za każdym razem gdy opuszczali mury miasta
-imperator-dla oznaczenia nieograniczonej władzy -na podstawie tego tytułu zarządzali pobór do wojska , ściągali podatki , wypowiadali wojnę , zawierali pokój , panują nad prowincjami . W obrębie murów miasta śmiercią mogli karać nawet rycerzy i senatorów . Z tytułu godności cesarskiej przyjmowali do stanu rycerskiego i senatorskiego i wykluczali z nich . Piastowali godność najwyższych kapłanów .
-trybun ludowy-dawała cesarzom prawo sprzeciwiania się uchwałom senatu .Tytuł ten gwarantował im nietykalność -co pozwalało na skazanie bez sądu na śmierć jako przestępcy każdego , kto im się przeciwstawił .
-tytuły Cezara i Augusta -określały dziedziczne następstwo i blask ich godności
-Pater patria -władza nad wszystkimi na podobieństwo władzy ojcowskiej, nadany im przez lud dla ich uczczenia i zachęty , żeby kochali swój lud jak dzieci .
Zarząd prowincji :
We władzy senatu leżały prowincje od dawna należące do rzymu i te mniej wojownicze , a do cesarza te bardziej wojownicze -„żeby senat mógł wykonywać swą władzę spokojnie” . Naprawdę chodziło o to , że w prowincjach bardziej buntowniczych stacjonowało wojsko , nad którym cesarz automatycznie przejął władzę . Namiestnicy prowincji senackich byli losowani co roku z senatu i nosili tytuł prokonsulów
POJĘCIE RZECZY I ICH PODZIAŁY
Pojęcie rzeczy- sprawa , okoliczność , wydarzenie , proces , przedmiot sporu.
majątek jako całość , uprawnienia majątkowe (niematerialne)
Pożytki- fructus - rzeczy oddzielone od jakiejś innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej i stanowiące przychód z tej rzeczy (fructus naturales)
fructus pendentes-pożytki przed oddzieleniem od rzeczy macierzystej -samodzielny byt od momentu oddzielenia (fructus separati)
fructus civiles-loco fructus- dochody z rzeczy w drodze czynności prawnej-czynsz z najmu
PODZIAŁY RZECZY
1. RES IN PATRIMONIO - rzeczy , które należały do majątku
RES EXTRA PATRIMONIO (nie mogące być w niczyim majątku ) , czyli :
Res sacrae - rzeczy święte , poświęcone najwyższym bogom z woli ludu rzymskiego (czyli za pomocą lex , lub senatus consultum) -np.: świątynia westy
Res religiosae - rzeczy otoczone kultem zmarłych i poświęcone bogom rodzinnym (grobowce, urny z prochami)
Res sanctae-rzeczy uświęcone-oddane pod szczególną opiekę-np.: mury miejskie,bramy
Res publicae-rzeczy publiczne , które nie mogły być w niczyim majątku (woda płynąca , łaźnie , teatry , ulice , place)
Res in commercio-rzeczy przeznaczone do obrotu prawnego
Res extra commercio- rzeczy wyłączone z obrotu prawnego
2. RES CORPORALES - RES INCORPORALES
Res corporales -rzeczy materialne
Res incorporales - rzeczy niematerialne
Res corporales -rzeczy , które można poznać za pomocą zmysłu dotyku .
Res incorporales- rzeczy niematerialne polegające na uprawnieniach -spadkobranie , użytkowanie , zobowiązania .
Podziałowi temu odpowiada podział na rzeczy i uważane za rzeczy Cycerona .
3. RES MANCIPI - RES NEC MANCIPI
Res mancipi- grunty położone w Italii ,woły , konie , osły , muły , niewolnicy , uzbrojenie .
Przy przeniesieniu własności trzeba było dokonać mancipatio lub in iure cessio
Res nec mancipi- własność można było przenieść przez traditio (przekazanie ) .
Podział ten zaniknął za czasów Justyniana .
4. Rzeczy ruchome ( res mobiles)- nieruchomości (res immobiles)
Rzeczy ruchome- mogą być przemieszczane bez zmiany ich istoty
Nieruchomości - grunty i wszystko co było z nimi trwale związane .
5. Rzeczy oznaczone co do gatunku (genus) -rzeczy oznaczone co do tożsamości (species)
genus-zboże , pieniądze , oliwa -rzeczy zamienne
species-rzeczy oznaczone według cech indywidualnych -np.niewolnik STICHUS .
6.Rzeczy zużywalne- niezużywalne
zużywalne -ich normalne używanie prowadzi do zużycia-żywność, pieniądze
niezużywalne- nie ulegają zużyciu na skutek normalnego używania - nieruchomości , niewolnicy
7.Rzeczy podzielne-niepodzielne
podzielne-można podzielić na części bez zmiany ich właściwości i wartości - pieniądze , oliwa
niepodzielne-nie można podzielić bez zmiany właściwości i wartości- zwierzęta , obraz , rzeźba
8. Rzeczy pojedyncze , złożone , zbiorowe
pojedyncze - stanowiły jedność pod względem gospodarczym i prawnym (niewolnik , belka , kamień , zwierzę )
złożone -rzeczy na które składa się kilka pojedynczych elementów tworzących jedną całość pod względem ekonomicznym i prawnym (np. budynek)
zbiorowe-rzeczy fizycznie samodzielne istniejące jako całość tylko w sensie prawno-ekonomicznym ( stado zwierząt) . Poszczególne elementy jak i cała rzecz zbiorowa mogła być przedmiotem jednej tylko skargi .
WAŻNIEJSZE TERMINY I WYDARZENIA
-753rpne-założenie rzymu
-494-urząd trybuna ludowego
-471-concilia plebis
-451-450-powstanie ustawy XII tablic
-447pne-kwestor
-445 -Lex Canuleia- znosiła zakaz małżeństw między plebejuszami a patrycjuszami
-367rpne- leges Liciniae Sextiae -jeden z konsulów miał być plebejuszem
-367 rpne- powstaje urząd pretora miejskiego
-356pne-plebejski dyktator
-351 pne-plebejski cenzor
-337-plebejski pretor
-ok304-Gneius Flavius ogłosił kalendarz sądowy i formułki procesowe
-300 -lex Ogulnia -otwarcie dla plebejuszy urzędów kapłańskich .
-287- lex Hortensia-uchwały zgromadzenia plebejskiego obowiązywały wszystkich
-133-Tyberiusz Semproniusz Grakchus- projekt reformy agrarnej
-123-121- Gajusz Semproniusz Grakchus-odnowienie ustawy agrarnej
-90-Lex Iulia-nadała obywatelstwo rzymskie wiernym italikom.
-89- lex Plautia Papiria -nadanie obywatelstwa powstańcom , którzy złożyli broń
-67pne-lex Cornelia de iurisdictione-nakazywała Pretorowi stosować się do edyktu
-56-53-pierwszy triumwirat (Cezar , Popmejusz , Krassus)
-15II 44-Idy Marcowe-śmierć Cezara
-43 na 5 lat- II triumwirat -Antoniusz , Lepidus , Oktawian
-27pne-początek pryncypatu -Oktawian
-18rpne-lex Iulia de Adulteris-stuprum i adulterium uznane za przestepstwa prawa publ.
-18rpne-Lex Iullia de maritandis -obowiązek pozostawania w związku małżeńskim-25-60 mężczyźni i 20-50 kobiety
-9 rpne -Lex Papia Poppaea-nakładała obowiązek posiadania dzieci
-4.pne-Lex Aelia Sentia-ograniczała wiek wyzwalanego (min30) i wyzwalającego(min20)
-2pne-Lex Fufia Caninia-ograniczała liczbę wyzwalanych w testamencie-(2-do max 100).
-ok. 130 rne-Edykt Hadriana (Salviana) -ustalenie edyktu pretorskiego
-212-Constitutio Antinoniana -edykt Karakalli
-glebae adscripticii-kolonowe przywiązani do ziemii za Konstantyna W.
-corpora-wprowadzona za Konstantyna przymusowa przynależność stanowo zawodowa
-ius suffragi-prawo głosowania na zgromadzeniach ludowych
-ius provocationis -prawo odwoływania się od decyzji urzędnika do woli ludu w rzymie i w obrębie 1 mili od miasta (provocatio ad populum od lex Valeria z 300 pne)
- Serwiusz Tulliusz -podzielił państwo na tribus-(lex Publilia) 4 miejskie i 17 wiejskich
-senat składał się początkowo z przywódców rodów (patres)i byłych konsulów (consulares) a później także z wybitnych przedstawicieli plebsu(conscriptici)
-senat wybierał interrexa na czas 5 dniowego wakatu konsulów .
-stany -nobilitas-senatorski , ordo equester-rycerski , equites- jeźdźcy,ordo decurionum-rajcy miejscy.
-respondere-odpowiedzi na pytania prawne , cavere-układanie formułek procesowych ,agere-działalność w procesie w charakterze pomocników stron , docere-działalność dydaktyczna.
PRAWO RZECZOWE
Rodzaje własności
Własność kwirytarna (dominium ex iure Quiritium ) -przysługiwała tylko obywatelom rzymskim . Dotyczyła res mancipi i res nec mancipi .
Res mancipi - własność można było przenieść tylko w drodze macipatio lub in iure cessio.
Res nec mancipi-własność można było przenieść za pomocą nieformalnej traditio
Tylko właścicielom kwirytarnym przysługiwał rei vindicatio i actio negatoria .
Własność bonitarna - powstała w okresie przedklasycznym - powstawała w wyniku nieformalnego wydania res mancipi nabywcy - np. przekazanie niewolnika przez traditio- formalnie włascicielem był zbywca , a nabywca tylko miał rzecz w swoim majątku -stąd nazwa własności -in bonis (w majątku) . Rzecz stawała się własnością kwirytarną dopiero przez zasiedzenie (rok dla ruchomości i dwa dla nieruchomości ) . Do momentu zasiedzenia pretorowie udzielali ochrony nabywcom przyznając im skargę (actio publiciana) wzorowaną na cywilnej . Do momenty zasiedzenia występowała podwójna własność -duplex dominium .
Nieruchomości w prowincjach -praedia provincialia -początkowo prowincje należały albo do cesarza , albo do ludu rzymskiego. Grunty w prowincjach nie mogły być przedmiotem własności indywidualnej do 292 r.n.e. , gdy Dioklecjan opodatkował grunty Italskie i zrównał z nimi prowincjonalne . Faktyczne jednak grunty te były w rękach osób prywatnych mających „posiadanie i użytkowanie” . Osoby te zachowywały się jak właściciele i stopniowo uzyskiwały ochronę prawną .
Własność peregrynów - peregryni nie posiadali prawa własności . Ich władanie było chronione jedynie przez pretora lub namiestnika prowincji ,którzy udzielali im skargi z fikcją w formułce : si civis Romanus esset ( jest obywatelem rzymskim ) . Ten rodzaj własności zaniknął po Constitutio Antoniniana z 212 .
5. UPRAWNIENIA WŁAŚCICIELA I ICH OGRANICZENIA
IUS POSSIDENDI - prawo posiadania
IUS UTENDI - używania
IUS ABUTENDI -zużycia
IUS FRUENDI - prawo pobierania pożytków
IUS DISPONENDI - prawo rozporządzania rzeczą .
6. Ograniczenia własności : z powodu użyteczności poblicznej , sfera obyczajowa .
Ograniczenia o charakterze :
-sanitarnym- zakaz grzebania i palenia zmarłych w Rzymie
-budowlanym- ochrona przeciwpożarowa w ustawie 12 tablic
-komunikacyjnym- umożliwienie dostępu do dróg i rzek
-administracyjnym - możliwość wywałszczenia ziemi pod budowę dróg czy wodociągów .
-obowiązek utrzymywania dobrego stanu dróg przez właścicieli leżących przy nich ziem
-obowiązek przekazywania poczty
7. Współwłasność
-współwłasność w częściach idealnych -każdy ze współwłaścicieli ma udział określony w części ułamkowej. Udziałem można było swobodnie dysponować-sprzedać , zastawić - ale całością dysponować mogli tylko wszyscy właściciele .
-consortium ercto non cito- najstarsza współwłasność powstająca na skutek dziedziczenia majątku przez sui heredes . Później współwłasność powstawała również na skutek dziedziczenia przez kilku dziedziców , z tytułu spółki , czy zmieszania rzeczy jednorodzajowych . Właściciele mogli dokonać podziału rzeczy umownie , a przy braku zgody istniały actio do podziału majątku .
8. Pojęcie posiadania .
własność -władztwo prawne
władztwo faktyczne -posiadanie (usus)- po upływnie pewnego czasu dzięki zasiedzeniu można było otrzymać władztwo prawne .
9.Rodzaje posiadania (possessio) :
Elementy posiadania :
1.corpore possidere - trzymanie rzeczy w swoich rękach
2.animus possidendi -wola zatrzymania rzeczy dla siebie
Jeżeli było corpore possidere , a nie było animus possidendi było to detentio-dzierżenie , lub possessio naturalis -posiadanie naturalne . Detentor władał rzeczą w cudzym imieniu -czyli depozyt , zastawnik , najmobiorca .
Tylko posiadacz mógł nabyć rzecz przez zasiedzenie - w przeciwieństwie detentora .
Possessio vitosa -posiadanie wadliwe -nabyte siłą , albo potajemne , albo prekaryjne .
Posiadanie w dobrej wierze -possessio bonae fidei - posiadacz jest przekonany o słuszności swego władztwa .
Posiadanie w złej wierze -possessio malae fidei -posiadanie w złej wierze
NABYCIE WŁADANIA RZECZAMI
1.Mancipatio -początkowo uroczyste kupno przy pięciu świadkach i z udziałem libripensa (per aere et libram ) .Było to formalne przeniesienie prawa własności .Mancipatio służyło także do przeniesienia władztwa nad osobami alieni iuris -np.: przu wprowadzaniu pod władzę męża , oraz przy darowiźnie .
2. In iure cessio- akt oparty na confessio in iure , czyli na uznaniu przez pozwanego roszczeń powoda w trakcie postępowania przed urzędnikiem -dzięki temu w pierwszej fazie procesu urzędnik posiadający jurysdykcję- pretor a później także namiestnik prowincji dokonywał przysądzenia rzeczy spornej (addictio) . Było to formalne przeniesienie prawa własności również dla res mancipi .
3.Traditio -służyła do przeniesienia własności , ale tylko na res nec mancipi . Było to nieformalne wręczenie -więc mogło być używane tylko do rzeczy materialnych . Własność była przenoszona tylko wtedy gdy przekazaniu towarzyszyła zgodna wola , zbywca był właścicielem a wręczenie następowało na podstawie słusznego tytułu (kupno , darowizna , ustanowienie posagu) .
-Traditio brevi manu -osoba nabywająca była już w tym wypadku posiadaczem naturalnym (np. przechowywała rzecz ) -nie dochodziło do faktycznego wręczenia rzeczy (ponownego) .
-constitutum possessorium - sytuacja odwrotna - następowało przekazanie , ale bez wydania rzeczy osobie kupującej -np. sprzedaż domu i dalsze zamieszkiwanie w nim z tytułu najmu .
-traditio longa manu (średniowiecze) - przekazanie rzeczy i tylko jej pokazanie z jakiejś odległości (np. pokazanie nabywanego gruntu z wieży) .
-traditio symbolica - symboliczna czynność -np.: przekazanie kluczy symbolizowało przekazanie domu .
4. zasiedzenie -usucapio- możliwe było zasiedzenie rzeczy , nad którą miało się władztwo faktyczne i nad taką , która nie była kradziona . Pod koniec republiki nie można było zasiedzieć rzeczy zdobytych przemocą , a także rzeczy wyjętych z obiegu , zbiegłych niewolników , rzeczy należących do skarbu państwa , rzeczy cesarskich i w późniejszym okresie rzeczy pod władzą kościoła .Nabywca musiał rzecz zasiedzieć w dobrej wierze a wejście w posiadanie rzeczy musiało nastąpić ze słusznego tytułu . Zasiedzenie mogło nastąpić także przez objęcie zasiedzenie spadku , który nie został objęty przez heredes -nie wymagało to tytułu i początkowo również dobrej wiary .
-usureceptio fiduciae causa - było to odzyskanie przez zasiedzenie swojej własnej rzeczy , która była przeniesiona fiducjarnie na inną osobę - w celu przechowania , lub zabezpieczenia wierzytelności . Jeżeli rzecz w jakikolwiek sposób znalazła się z powrotem w posiadaniu właściciela -niezależnie od tytułu i dobrej wiary - odzyskiwał on własność zawsze przy fiducia cum amico ,a po spłaceniu wierzytelności w przypadku fiducia cum creditore .
-longi temporis praescriptio - instytucja , którą bronił się pozwany posiadający grunt przez długi czas.
PRZESŁANKI POTRZEBNE DO ZASIEDZENIA :
res habilis -rzecz nadająca się do zasiedzenia
titulus - ważny tytuł posiadania
Fides -dobra wiara-przekonanie , że wydający jest właścicielem rzeczy
possessio - władanie rzeczy z wolą zatrzymania ją dla siebie
tempus - czas wymagany do zasiedzenia -1 rok dla ruchomości i 2 dla nieruchomości , a od reformy Justyniana 3 dla ruchomości i 10 lub 20 dla nieruchomości . Spadkobierca mógł kontynuować zasiedzenie spadkodawcy .
5.Occupatio -zawłaszczenie -nabycie rzeczy niczyjej - np. zawładnięcie dzikimi zwierzętami , rzeczami wyrzuconymi przez morze , mienie należące do nieprzyjaciela i znajdujące się na terenie Rzymu w trakcie wojny , rzeczy świadomie porzucone przez właściciela z zamiarem wyzbycia się ich (a nie z konieczności ) .
Accessio - połączenie
nieruchomość z nieruchomością - np. alluvio -przymulisko osadzanie gruntu na jednym brzegu rzeki i podmywanie na drugim , odcięcie fragmentu gruntu przez rzekę -przez np. zmianę koryta .
nieruchomości z ruchomością -zbudowanie budynku , zasianie i zasadzenie -
właścicielem całości był właściciel nieruchomości .
ruchomości z ruchomością - przy zmierzaniu płynów lub ciał stałych -jeżeli nie było możliwe ich rozdzielenie powstawała współwłasność właścicieli wszystkich zmieszanych rzeczy , a w przypadku zmieszania pieniędzy właścicielem stawał się ich aktualny posiadacz .
W przypadku połączenia w złej wierze poszkodowany właściciel miał prawo do wniesienia actio furti .
Jeżeli połączenie nastąpiło w dobrej wierze to poszkodowanemu przysługiwała skarga z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (conditio) .
Specificatio -przetworzenie
Sabinianie- rzecz powstała z cudzego materiału należy do właściciela materiału
Prokulianie - rzecz należała do przetwórcy
Stanowisko pośrednie -media sententia - jeżeli produkt można było przywrócić do stanu poprzedniego , to był on własnością właściciela materiału , a jeżeli nie mógł być przywrócony do stanu poprzedniego to właścicielem był przetwórca . Istniały odszkodowania z tytułu utraty materiału , albo włożonej pracy .
9.Thesaurus -znalezienie skarbu - rzecz miała kiedyś właściciela , który ją ukrył , ale było to tak dawno , że nie ma możliwości odnalezienia go.
-początkowo właścicielem skarbu był właściciel nieruchomości
-za Augusta wszelkie skarby należały do skarbu państwa
-Konstytucja Hadriana - skarb przypadał po połowie znalazcy i właścicielowi gruntu
-Justynian-skarb na gruncie znalazcy albo w miejscu poświęconym przysługiwał znalazcy.
Fructus - pożytki stawały się odrębnymi rzeczami z chwilą odłączenia ich od rzeczy macierzystej -prawie zawsze ich własność przysługiwała właścicielowi rzeczy-z wjątkami : za opiekę i troskę , albo jeżeli wynikało to z umowy dzierżawy .
NABYCIE POSIADANIA -inaczej niż przy nabyciu władania trzeba było mieć i corpus i animus ! .
-traditio brevi manu
-constitutum possessorium .
OCHRONA WŁADANIA RZECZAMI
-actiones in rem skuteczne erga omnes .
Rei vindicatio - występował z nią właściciel pozbawiony posiadania . Jego przeciwnik twierdził , że rzecz jest jego- contravindicatio .Jeżeli pozwany nie zgłosił contravindicatio , to pretor przysądzał rzecz sporną powodowi przez addcitio .Jeżeli było contravindicatio to strony wpłacały sacramentum - sędzia orzekał czyje sacramentym jest iustum i w ten sposób osoba ta wyrgywała proces . Jeżeli sporna rzecz przynosiła pożytki to jeżeli pozwany był posiadaczem w złej woli , musiał zwrócić pożytki a jeżeli był posiadaczem w dobrej woli to mógł zatrzymać owoce do momentu ugruntowania się sporu (litis contestatio -wniesienia contravindicatio) . Wygrywający powód musiał zwrócić pozwanemu nakłady .
Actio negatoria - przysługiwała włascicielowi kwirytarnemu , który nie utracił własności , ale był naruszany w spokojnym wykonywaniu swych uprawnień do rzeczy, a naruszający twierdził , że ma do tego prawo (np. służebność -prawo przechodu przez ziemię ). Za pomocą Actio negatoria właściciel PRZECZYŁ istnieniu prawa osoby pozwanego . Właściciel musiał udowodnić , że jest właścicielem kwirytarnym i że jego prawa są naruszane a powód musiał udowodnić , że ma do tego prawo .
Actio Publiciana - służyła do ochrony własności bonitarnej -skargę utworzył pretor Publicius ok. I w p.n.e. - przysługiwała jeżeli res mancipi były wydane przez traditio i były nabyte w dobrej wierze - skarga z fikcją w formułce -pretor nakazywał sędziemu traktować powoda jakby czas potrzebny do zasiedzenia już minął -czyli jakby był już włascicielem kwirytarnym . Z tą skargą mógł także wystąpić właściciel bonitarny pozbawiony posiadania rzeczy - musiał udowodnić , że zostały spełnione wszystkie przesłanki prowadzące do zasiedzenia i brakuje tylko upływu czasu . Actio ta działała na korzyść osoby lepiej uprawnionej . W przypadku gdy dwie osoby były właścicielami bonitarnymi i nabyły rzecz od tej samej osoby , to wygrywała osoba , która nabyła rzecz pierwsza , a jeżeli nabyły rzecz od różnych osób , to wygrywał ten , który w momencie ugruntowania sporu był w posiadaniu rzeczy .
ŚRODKI OCHRONY WYNIKAJĄCE ZE STOSUNKÓW SĄSIEDZKICH
1.Skarga przeciwko właścicielowi nieruchomości , który zmienił naturalny odpływ wody deszczowej ze szkodą dla gruntu sąsiedzkiego - actio aquae pluviae arcendae - powód mógł się domagać rozebrania budowli zmieniającej odpływ wody , a jeżeli była zbudowana przez poprzedniego właściciela , to mógł żądać prawa do rozebrania jej . Skarga była wnoszona przeciwko właścicielowi gruntu a nie przeciwko wznoszącemu .
2. Skarga o wytyczenie zatartych granic -actio finium regundorum - granica między posiadłościami miała szarokość 5 stóp- każdej stronie należało się 2,5 stopy . CONFINIUM nie można było zasiedzieć ani uprawiać . Przy zatarciu granice wytyczali agrimensores . Spory o granice nie były rozstrzygane przez sędziego ale przez specjalnie powołanych 3 arbitrów .
3. Zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniej posesji - cautio damni infecti -np.: jeżeli na granicy dwóch nieruchomości stoi budynek grożący zawaleniem , to właściciel gruntu zagrożonego mógł żądać od właściciela budynku kaucji złożonej w formie stypulacji- jeżeli zostanie wyrządzona szkoda to zapłaci odszkodowanie . Jeżeli odmawiał kaucji to pretor wprowadzał skarżącego w stan czasowego posiadania gruntu , na którym znajdował się budynek , a jeżeli i to nie pomogło to skarżący otrzymywał po roku missio in possessionem ex secundo decreto - trwałe posiadanie gruntu prowadzące do zasiedzenia po roku .
4.Zakaz dalszego wznoszenia budowli na gruncie sąsiada - Operis novi nutiatio - wznoszący budowlę powinien ją rozebrać lub dać zabezpieczenie w formie cautio , iż nie spowoduje ona szkody . Jeżeli wznoszący nie zawarł stypulacji i nie przerwał prac , pretor wydawał interdykt o usunięcie budowli ( interdictum demolitorium) .
OCHRONA POSIADANIA -ochrona posesoryjna .
INTERDICTA
1.Utrzymanie naruszonego posiadania - INTERDICTA RETINENDAE POSSESSIONIS
-uti possidendis- dotyczył nieruchomości - pretor nakazywał , aby przy posiadaniu został ten z przeciwników , który w momencie wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym .
-interdykt utrubi- dotyczył ruchomości (gł.niewolników) - Pretor nakazywał , żeby przy posiadaniu utrzymał się ten z posiadaczy niewadliwych , który posiadał rzecz najdłużej w ciągu roku -licząc wstecz - każda ze stron mogła doliczyć sobie czas posiadania poprzednika , od którego nabyła rzecz zgodnie z prawem , a także czas dzierżenia rzeczy przez detentora w jej imieniu .
2.Odzyskanie utraconego posiadania - INTERDICTA RECUPERANDE POSSESSIONIS
-interdykt unde vi- przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości , który został pozbawiony (wyzuty) posiadania przemocą. Można było wnieść go w ciągu roku od faktu utraty posiadania . Na mocy tego interdyktu pretor nakazywał zwrot własności , jeżeli ten kto został pozbawiony posiadania , nie miał posiadania wadliwie od przeciwnika .
-Interdicta via armata - jeżeli posiadaczowi wadliwemu (j.w.) rzecz została odebrana siłą zbrojną , pretor nakazywał zwrócić własność posiadaczowi wadliwemu - ta skarga mogła być wniesiona po upływie roku
-interdicta de precario -nakazywał zwrot rzeczy otrzymanej w precario . Prekarzysta był w stosunku do właściciela posiadaczem wadliwym (possessio vitosa ) .
3.UZYSKANIE POSIADANIA - interdicta adipiscendae possessionis .
-interdictum Salvianum - gdy dzierżawca nie płacił czynszu wydzierżawiający występował o uzyskanie posiadania zastawionych przedmiotów tym interdyktem .
-interdictum quorum bonorum - umożliwiał dziedzicom prawa pretorskiego wejście w posiadanie masy spadkowej .
PRAWA NA RZECZY CUDZEJ
Służebności -obciążenie jednego gruntu na korzyść drugiego
gruntowe -wiejskie
-iter -prawo przechodzenia pieszo lub konno przez cudzy grunt
-actus - prawo przepędzania zwierząt pociągowych i przejazdu wozem
-via- przechodzenie , przepędzanie i przejazd wozem
-aquae ductus -prawo doprowadzania wody przez cudzy grunt
-aquae haustus -prawo czerpania wody na cudzym gruncie
-pecoris ad aquam adpulsus - prawo dopuszczania bydła do wody
-ius pascendi -prawo wypasania
-calcis coquendae -prawo wypalania wapna
-harenae fodiendae -prawo kopania piasku
gruntowe miejskie
-servitus oneris ferendi -prawo oparcia budynku o ścianę sąsiada
-servitus tigni immittendi -prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada
-servitus stillicidii -prawo kierowania wody na grunt sąsiada(ścieków i okapu)
-servitus altius non tollendi -prawo ograniczania wysokości budynków , żeby nie zasłaniały światła sąsiadowi
Służebność gruntowa podążała za gruntem , nie za właścicielem .
służebności osobiste -servitutes personarum -działały czasowo , albo do momentu śmierci osoby , nie przechodziły na spadkobierców .
-usus -prawo do korzystania z cudzej rzeczy z ograniczeniem pobierania użytków(na pożytek własny)
-usus fructus -prawo do korzystania z rzeczy i pobierania pełnych pożytków
-habitatio- prawo do mieszkania w cudzym budynku -czasowe lub dożywotnie
-operae servorum et animalum-prawo do korzystania z pracy cudzego niewolnika albo zwierzęcia.
Ustanowienie służebności - in iure cessio , mancipatio , legat per vindicationem -właściciel przenosił jedno ze swoich praw do rzeczy na nabywcę .
Wygaśnięcie służebności -zniszczenie rzeczy obciążonej , śmierć nabywcy .
ZASADY SŁUŻEBNOŚCI
Służebność nie polega na działaniu a na zaniechaniu
Nie można ustanowić służebności na służebności
Służebność należy wykonywać oględnie
Nie można mieć służebności na własnej rzeczy
Służebności gruntowe powinny być ustanawiane na gruntach sasiednich
Służebności powinny przynosić gruntowi władnącemu trwałe korzyści
ZASTAW
1.Fiducia - od fides -wiara- polegało na przeniesieniu na wierzyciela własności rzeczy , która mogła być zbyta i swobodnie przez niego rozporządzana . W późniejszym okresie pactum fiduciae -zobowiązanie wierzyciela do oddania rzeczy po spłaceniu długu .
2.Pignus -zastaw ręczny -zastawca przenosił na wierzyciela tylko detencję (stawał się on posiadaczem naturalnym) zostawiając sobie prawo własności .
3.Zastaw umowny -hipoteka - początkowo pignus conventum - formalna umowa -umowne zastawienie rzeczy ,której nie można było wydać (np. była potrzebna ) .
Zastaw gasł w momencie wygaśnięcia zobowiązania w całości . Jeżeli wierzyciel miał u dłużnika więcej niż jedną wierzytelność , to mógł zatrzymać zastaw do spłacenia wszystkich wierzytelności ( pignus Gordianum) .
EMFITEUZA
-była to dzierżawa wieczysta wyodrębniona ok. V w.p.n.e.
-prawo emfiteuty było dziedziczne i zbywalne .
-emfiteuta miał obowiązek poinformowania właściciela o planowanym zbyciu a właściciel mógł skorzystać z prawa pierwokupu . Jeżeli z niego nie skorzystał otrzymywał 2% ceny .
-emfiteuta mógł dowolnie rozporządzać rzeczą (gruntem) byle tylko nie pogarszać jej stanu .
-emfiteuta mógł grunt oddać w dzierżawę lub ustanowić subemfiteutów .
-uzyskiwał własność owoców z chwilą oddzielenia .
-był zobowiązany do płacenia rocznego czynszu i przysługiwała mu ochrona taka jak właścicielowi (choć był tylko detentorem ) .
SUPERFICIES
-superficies solo cedit -właścicielem jest właściciel gruntu
-za płacenie minimalnego czynszu SOLARIUM , superficjariusz miał prawo na gruncie cudzym (najczęściej publicznym) wybudować budynek i mieć pełne do niego prawa (również przekazywać je za życia jak i na wypadek śmierci) .
-prawo Justyniańskie -superficies to dziedziczne i zbywalne prawo do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie .
ZOBOWIĄZANIA
I.Elementy rzymskiej obligatio :
a)względny charakter- zobowiązanie łączyło ze sobą jako węzeł prawny tylko strony stosunku(było skuteczne inter partes) a nie obowiązywało erga omnes -dochodzone były actiones in personam .
b)obowiązek dłużnika do spełnienia świadczenia względem wierzyciela
c)Zaskarżalność
II. Podziały zobowiązań
1.ze względu na ich charakter
a)zobowiązania jednostronne i dwustronne
-zobowiązania jednostronne (obligatio unilateralis )- powstaje gdy tylko jedna ze stron jest wierzycielem i może występować z actio in personam a druga jest wyłączenie dłużnikiem .
-zobowiązania dwustronne (obligatio bilaterales) - powstaje gdy obie strony stosunku zobowiązaniowego są zarówno wierzycielami jak i dłużnikami .
-zobowiązania dwustronne równoczesne -o.b.aequales -syllagmatyczne , wzajemne-w momencie zawarcia zobowiązania każda ze stron była zarówno dłużnikiem jak i wierzycielem i przysługiwały im odpowiednie actio in personam -powstawały z kontraktów konsensualnym z wyjątkiem mandatu.
zobowiązania dwustronne nierównoczesne(o.b.inaequales) -powstawały gdy w momencie powstania zobowiązania tylko jedna ze stron była zobowiązana a druga tylko uprawniona -wierzycielowi przysługiwało actio directa -w trakcie wykonywania zobowiązania dłużnik mógł nabyć określone uprawnienie w stosunku do wierzyciela i dochodzić go za pomocą actio contraria .
b) zobowiązania stricti iuris i bonae fidei
-podstawą podziału był zakres swobody sędziego przy orzekaniu
-zobowiązania stricti iuris- w tych zobowiązaniach udzielano formułki procesowej w ten sposób , że orzekający musiał się ściśle trzymać instrukcji zawartej w formułce . Wierzyciel mógł żądać spełnienia świadczenia w takim zakresie jak było zapisane w treści kontraktu . Sędzia nie mógł bez upoważnienia zawartego w formułce -exceptio -uwzględnić zarzutów wysuwanych przez pozwanego . Pozwany przysługujące mu zarzuty musiał wysuwać już przed pretorem . Należały do tej grup zobowiązania z deliktów , oraz niektórych kontraktów werbalnych , literalnych i pożyczki .
-przy zobowiązaniach bonae fidei udzielano formułki procesowej o treści takiej , że sędzia był upoważniony do zasądzenia tego co się należało wierzycielowi od dłużnika z uwzględnieniem zasad dobrej wiary (ex fide bona ) . Pozwany nie musiał wysuwać przysługujących mu zarzutów już przed pretorem .Należały do tej grupy zobowiązaniach z kontraktów konsensualnych i większości realnych .
c) Zobowiązania cywilne (obligationes civiles ) i zobowiązania naturalne (obligationes naturales) .
-zobowiązania cywilne-właściwie- mogą być dochodzone za pomocą actio in personam
-zobowiązania naturalne- nie można było dochodzić świadczenia na drodze procesowej. Miały one pewne cechy charakterystyczne :
1)dłużnik , który dobrowolnie spełnił świadczenie nie mógł żądać zwrotu jako nienależnego
2)zobowiązania naturalne mogły być przedmiotem umocnienia(intercessio) przez udzielenie poręczenia lub ustanowienie zastawu
3)mogły ulegać potrąceniu
4)mogły być przedmiotem odnowienia (novatio) .
ŚWIADCZENIA
I.Pojęcie i rodzaje świadczeń.
1.Oportere -Obowiązek spełnienia świadczenia jest podstawowym elementem obligatio .
2.Dare -obowiązek dłużnika polegający na wydaniu rzeczy w celu przeniesienia własności kwirytarnej lub bonitarnej , np.: zwrot otrzymanej pożyczki .
3.Facere -obowiązek dłużnika polegający na wykonaniu jakiejś czynności lub na powstrzymaniu się od jej wykonywania (non facere ) -np. obowiązek wynajmującego do wydania rzeczy najemcy .
4.Praestare - mogło oznaczać
zachowania dłużnika , do których zobowiązuje go obligatio (dare , facere)
obowiązek zachowania wychodzący poza podstawową treść zobowiązania -np. zobowiązanie do zapłacenia odszkodowania za niewykonanie zobowiązania właściwego .
odpowiedzialność z tytułu gwarancji
odpowiedzialność poręczycieli za cudzy dług
II. Wymagania dotyczące świadczenia
1)świadczenie musiało być prawne i możliwe do wykonania
-Celsus -impossibilium nulla obligatio est .
2)świadczenie musiało mieć wartość majątkową - Ulpian -przedmiotem zobowiązania może być tylko to co może być świadczone przez zapłatę pieniędzy .
3)świadczenie musiało być określone , albo nadawać się do określenia w przyszłości
4)świadczenie musiało być zgodne z dobrymi obyczajami i nie mogło być oparte na niegodziwej przyczynie .
III. Świadczenie w rzeczach określonych co do genus , lub co do species
1.Rzeczy określone co do gatunku- in genere - dłużnik był zobowiązany świadczyć rzeczą należącą do gatunku -nie gasło , gdy dłużnik rzecz utracił lub została ta rzecz zniszczona .
2.Jeżeli przedmiotem świadczenia była rzecz indywidualnie oznaczona -in specie- to dłużnik był zobowiązany świadczyć dokładnie tę rzecz . Jeżeli rzecz została utracona lub zniszczona , zobowiązanie gaśnie zgodnie z zasadą , że rzecz indywidualnie oznaczona ginie na szkodę wierzyciela . Jeżeli niemożność świadczenia nastąpiła z przyczyn z które dłużnik ma obowiązek zapłaty odszkodowania za niewykonanie zobowiązania .
IV. Wielość świadczeń
1.Zobowiązanie przemienne -obligatio alternativa -z treści zobowiązania wynika możliwość spełnienia więcej niż jednego świadczenia -spełnienie jednego z nich zwalnia dłużnika ze zobowiązania -wybór zobowiązania należał do dłużnika -chyba , że strony ustaliły inaczej . Niemożność spełnienia jednego ze świadczeń nie zwalnia z obowiązku spełnienia drugiego -powoduje tylko wygaśniecie prawa wyboru.
2.Upoważnienie przemienne - facultas alternativa -w treści zobowiązania jest jedno świadczenie , a dłużnik może się z niego zwolnić wykonując inne . Np. właściciel niewolnika, który popełnił delikt , musiał wydać niewolnika , ale mógł również zapłacić karę prywatną - niemożność spełnienia świadczenia podstawowego -bez winy dłużnika -zwalnia dłużnika ze zobowiązania .
V. Podzielność świadczenia i solidarność
1.Podzielność świadczenia
-jeżeli przedmiotem świadczenia była rzecz nadająca się do podzielenia , to każdy ze współwłaścicieli lub współdłużników mógł domagać się jedynie przysługującej mu części
-jeżeli przedmiotem świadczeni była rzecz niepodzielna , to świadczenie musiało być wykonane w całości -żeby rzecz nie straciła swojej wartości . Przy takim świadczeniu obowiązek świadczenia lub uprawnienie do jego przyjęcia były realizowane przez jedną z osób.
2.Solidarność -mogła wynikać z ustanowienia jej przez stipulatio , z zapisu damnacyjnego , ze współwłasności , z niektórych rodzajów spółki , z niepodzielności świadczenia .
a)Solidarność czynna-po stronie wierzyciela jest kilka podmiotów
Każdy z wierzycieli mógł żądać od dłużnika spełnienia świadczenia . Spełnienie świadczenia podzielnego wobec jednego z wierzycieli zwalniało dłużnika ze świadczenia wobec pozostałych .
b)Solidarność bierna -wiele podmiotów występuje po stronie dłużnika
Wierzyciel mógł żądać spełnienia świadczenia od jednego z wielu dłużników ,czym zwalniał pozostałych ze zobowiązania . W prawie klasycznym dokonanie litis contestatio zwalniało pozostałych dłużników ze świadczenia
PODZIAŁ ŹRÓDEŁ ZOBOWIĄZAŃ
1.Dwójpodział źródeł zobowiązań -INSTYTUCJE GAIUSA
-kontrakty
-delikty
2.Trójpodział źródeł zobowiązań - GAIUS Res cottidianae
-kontrakty
-delikty
-obligationes exvariis causarum figuris -różne inne przczyny
3. Instytucje Justyniańskie
-delikty - ex delicto
-kontrakty -ex contractu
-quasi delikty -ex quasi delicto
-quasi kontrakty -ex quasi contractu
4. Ulpian -skargi chroniące zobowiązania wynikające : z kontraktu , ze zdarzenia , oraz na podstawie stanu faktycznego
5. Modestyn - podstawiami zawiązania zobowiązań są : wręczenie rzeczy , wypowiedzenie słów , samo wyrażenie porozumienia , przepis ustawy , prawo pretorskie , konieczność lub czyn niedozwolony
KLASYFIKACJA KONTRAKTÓW
Realne- do ich zawarcia konieczne było wydanie rzeczy i przeniesienie jej własności lub posiadania na nabywcę (pożyczka ,przechowanie , zastaw ręczny ,użyczenie)
kontrakty werbalne - zawierane poprzez wypowiedzenie ściśle określonych słów -sponsio , stipulatio , fideipromissio , fideiussio ,cautio .
kontrakty literalne - głównie w prawie poklasycznym -wpis do księgi rachunkowej -nomen transcripticium )
kontrakty konsensualne - wyrażenie zgody przez strony -kupno sprzedaż(emtio -venditio) , najem (locatio conductio) ,spółka (societas) ,zlecenie(mandatum) .
Kontrakty konsensualne i realne -bez pożyczki - są oparte na dobrej wierze i są chronione actiones bonae fidei .
1.
pożyczka
-conditio certae creditae pecuniae - skarga o zwrot pieniedzy
-conditio certae rei -skarga o zwrot rzeczy
-senatus consultum Macedonianum - zakaz udzielania pożyczek pieniężnych synom pod patria potestas .
-stupulatio usurarum -stupulacja odsetkowa
-pożyczka morska -fenus nauticum lub pecunia traiecticia -kredyt na zakup towarów transportowanych morzem . Wierzyciel mógł się domagać jej zwrotu tylko wtedy , gdy statek pomyślnie dopłynął do miejsca przeznaczenia - można było zastrzec sobie wysokie odsetki .
użyczenie -w celu nieodpłatnego korzystania właściciel przenosił na kontrahenta własność rzeczy za pomocą aktu formalnego -in iure cessio-a ten z kolei zobowiązywał się do przeniesienia własności z powrotem na osobę od której rzecz otrzymał -gwarancja powiernicza -pactum fiduciae .
-furtum usus- kradzież używania -użycie rzeczy niezgodnie z jej przeznaczeniem
-furtum rei suae-zabranie rzeczy przed upływem zobowiązania .
-actio commodati directa -komodant dochodził zwrotu rzeczy w niepogorszonym stanie
-actio commodati contraria -komodatariusz mógł rządać zwrotu nadzywczajnych nakładów poniesionych na rzecz
przechowanie -depositum -
-depozyt nieprawidłowy-depositum irregulae -przeniesienie na własność depozytariusza pieniędzy lub innych rzeczy określonych gatunkowo
-depozyt konieczny- depositum miserable- przyjmowany w sytuacji przymusowej -tutaj odpowiedzialność depozytariusza była na podwójną wartość szkody
-depozyt sekwestrowy- sequestrum- rzeczy przyjmowała osoba trzecia zwana sekwestrem na czas sporu między stronami -posiadał on ochronę iterdyktalną w przypadku naruszenia posiadania rzeczy zdeponowanej przez jedną ze stron .
zastaw ręczny - pignus -fiducia cum creditore contracta
-actio pigneraticia directa -zastawca
-actio pigneraticia contraria -zastawnik.
KONTRAKTY LITERALNE
-wpisy w księgach rachunkowych
-nomina arcaria
-nomina transripticia
Nomina arcaria- nie tworzyły zobowiązania - potwierdzały tylko fakt zaciągnięcia zobowiązania
Nomina transcripticia - zobowiązania powstawało poprzez fikcyjny wpis ,potwierdzający przyjęcie świadczenia ze zobowiązania potwierdzonego w księdze z jednoczesnym fikcyjnym wpisem wypłaty dłużnikowi takiej samej kwoty . Kontrakt ten nazywał się expensilatio .
Chirographa i syngraphae - skrypty dłużne -okres poklasyczny powszechny sposób zaciągania zobowiązań - wcześniej tylko między peregrynami .
KONTRAKTY KONSENSUALNE
1.Kupno-sprzedaż (emptio -venditio)
-początkowo tylko przy użyciu spiżu i wagi-przeniesienie własności kwirytarnej
-akt rozporządzający , ale akt rodził obowiązek zapewnienia spokojnego korzystania z rzeczy
-jeżeli po sprzedaży mancypacyjnej o rzecz upomniała się osoba trzecia , to sprzedawca musiał udzielić nabywcy wsparcia w procesie o rzecz(auctoritas) -i w razie przegrania mógł być pozwany o zapłatę podwójnej wartości rzeczy sprzedanej za pomocą actio auctoritatis .
-zobowiązanie dwustronne równoczesne ,oparte na dobrej wierze
-cena wg prokulianów powinna być ustalona w ściśle oznaczonej kwocie pieniężnej.
-kupcowi przysługiwała actio empti
-sprzedawcy przysługiwała actio venditi
-towarem mogła być każda rzecz in commercio już istniejąca i mająca powstać w przyszłości-tutaj sprzedaż losowa kontrakt aleatoryjny .
-emptio spei -kupno szansy -kupno ryb z połowu -kontrakt dochodził do skutku nawet gdy rzecz nie została wydana -ponieważ przedmiotem zobowiązania była sama nadzieja uzyskania pewnej rzeczy -charakter bezwarunkowy
-emptio rei separatae -kupno przyszłych plonów lub dziecka niewolnicy -kontrakt pod warunkiem zawieszającym .
-jeżeli rzecz oznaczona indywidualnie uległa zniszczeniu lub pogorszeniu przed wydaniem jej kupującemu , to ponosił on niekorzystne tego skutki
- kupujący pobierał korzyści z rzeczy od momentu zawarcia umowy(bez konieczności wydania) .
-odpowiedzialność za wady prawne miała miejsce gdy zbywca nie był właścicielem rzeczy lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem lub innym prawem na rzeczy cudzej .W sprzedaży mancypacyjnej był zobowiązany do udzielenia kupującemu wsparcia w procesie -auctoritas . Jeżeli sprzedawca nie udzielił wsparcia odpowiadał na podwójną wartość rzeczy .W przypadku sprzedaży konsensulanej początkowo zbywca nie odpowiadał za wady prawne , a z czasem zaczęto zawierać stipulatio duplae -umowa na zapłacenie podwójnej wartości w przypadku gdy właściciel rzeczy wytoczył kupującemu proces windykacyjny .Później odpowiedzialność miała miejsce nawet bez zastrzeżenia jej przez stipulatio duplae .
-odpowiedzialność za wady fizyczne- sprzedawca nie był odpowiedzialny za wady jawne rzeczy sprzedanej . W przypadku wad ukrytych sprzedawca początkowo odpowiadał tylko za wady podstępnie zatajone lub zapewniał o nieistniejącej właściwości rzeczy . Zatajenie wady było traktowane jako sprzeczne z zasadami dobrej wiary -a emptio-venditio było na niej oparte.
Odpowiedzialność za wady ukryte niezależna od świadomości sprzedawcy została wprowadzona w edykcie edylów kurulnych .Warunkiem było , żeby wada dotycząca niewolników , zwierząt pociągowych czy jucznych była wyraźnie wymieniona w edykcie . Edyle kurulni udzielali skargi o odstąpienie od umowy actio redhibitoria ,którą można było wytoczyć w ciągu 6 miesięcy od zawarcia kontraktu lub o obniżenie ceny actio quanti minoris -12 miesięcy od zawarcia kontraktu . Z biegiem czasu skargi te można było wytoczyć przy wyjściu na jaw każdej wady każdego towaru i z każdego kontraktu kupna sprzedaży .
2. NAJEM. LOCATIO CONDUCTIO
-zobowiązanie dwustronne równoczesne oparte na bona fides
-locator-właściciel rzeczy-actio locati
-conductor-najemca-actio conducti
a)najem rzeczy-polegał na zobowiązaniu lokatora do wydania rzeczy do czasowego używania konduktorowi w zamian za co ten zobowiązywał się płacić -tylko rzeczy niezużywalne i indywidualnie oznaczone . Lokator musiał utrzymywać rzecz w stanie nadającym się do użytku przez cały okres najmu . Jeżeli konduktor poniósł z powodu wadliwości rzeczy jakieś szkody , to przysługiwała mu skarga actio conducti .
b)Najem dzieła - locatio conducti operis -polegał na zobowiązaniu wykonawcy dzieła (conductor) do wykonania określonego dzieła dla zamawiającego (locator) w zamian za co ten był zobowiązany zapłacić ustalone wynagrodzenie w pieniądzach . Conductor ponosił odpowiedzialność za utratę rzeczy lub materiału na nią przeznaczonego -chyba , że nastąpiło to z powodu siły wyższej .(chyba , że był to krawiec czy czyściciel odzieży -oni odpowiadali nawet za przypadkową utratę materiału) .
c)najem pracy -locatio conductio operarum -polegał na zobowiązaniu pracownika (locator) do świadczenia pracy na rzecz pracodawcy(conductor) ,w zamian za co conductor był zobowiązany płacić okresowo wynagrodzenie w pieniądzach . Locatorowi wynagrodzenie należało się również wtedy gdy z przyczyn od siebie niezależnych nie mógł świadczyć pracy a zgłaszał taką gotowość (np. złe warunki atmosferyczne , niedostarczenie narzędzi na czas) .
W ramach najmu realizowano umowę o transport morski . Stosowano tu rodyjskie prawo zrzutu (lex Rhodia de iactu) -tzn w przypadku zrzutu części ładunku w celu ratowania statku ,właściciele ładunków uratowanych i właściciel statku byli zobowiązani do proporcjonalnego wynagrodzenia poniesionych strat właścicielowi ładunku zrzuconego do morza .Rozliczenia realizowano za pomocą actio locati i actio conducti .
3. Spółka -societas
-wywodzi się ze wspólnoty consortium ercto non cito-która istniała aż do podziału majątku spadkowego
-podział majątku mógł nastąpić w drodze specjalnej skargi działowej , albo umowy między dziedzicami .
-spółka mogła dotyczyć całego majątku wspólników(societas unius omnium bonorum) ,jednej transakcji (societas unius rei) lub transakcji określonego rodzaju (societas alicuius negotionis).
-kontrakt spółki dochodził do skutku przez nieformalne porozumienie stron , w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych przez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy .
-śmierć jednego ze wspólników powodowała rozwiązanie spółki
-spółka oparta była na bona fides
-o podziale zysków decydowała umowa a nie wkład czy nakład pracy poszczególnych wspólników .
-niedopuszczalna była lwia spółka-jeden ze wspólników uczestniczy tylko w zyskach a drugi tylko w stratach .
-actio pro socio -dochodzenie rozliczeń z tytułu spółki -wyrok z actio pro socio powodował ZAWSZE ROZWIĄZANIE SPÓŁKI
4 Zlecenie -Mandatum
-wywodziło się z zarządu majątkiem rodowym przez prokuratora
-zleceniobiorca MANDATARIUS zobowiązywał się na prośbę zleceniodawcy MANDANS wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną lub faktyczną .
-czynność musiała leżeć w interesie dającego zlecenie lub w interesie innych osób-nie mogła leżeć tylko w interesie zleceniobiorcy -tego rodzaju przypadek był traktowany jako udzielenie niewiążących dobrych rad .
-zobowiązanie dwustronne oparte na dobrej wierze .
-zobowiązanie dwustronne nierównoczesne
-actio mandati directa mandans(zleceniodawca) -posługiwał się tą skargą w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zlecenia .
-mandatariusz -zleceniobiorca dochodził zwrotu kosztów poniesionych w związku z wykonywaniem zlecenia za pomocą actio mandati contraria . Jeżeli mandatarius przekroczył granice w których miało być wykonane zlecenie , to nie mógł on wystąpić z actio mandati contraria .
-przedmiotem zlecenia mogły być czynności wymagające kwalifikacji intelektualnych (usługi lekarskie czy usługi jurysty ) .
-zobowiązanie gasło przez śmierć jednej ze stron
KONTRAKTY REALNE NIENAZWANE
-opierały się na kontraktach synallagmatycznych konsensualnych
-zobowiązanie do spełnienia świadczenia wzajemnego rodziło się dopiero po spełnieniu pierwszego zobowiązania
-actio praescribis verbis- skarga o spełnienie świadczenia wzajemnego
schematy kontraktów REALNYCH nienazwanych w prawie justyniańskim:
1)przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy
daję abyś dał -do ut des
2)przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie czynności faktycznej
do ut facias
3)wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności
facio ut des
4)wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności
facio ut facias
najpopularniejsze kontrakty nienazwane to :
zamiana -permutatio- do ut des
kontrakt estymatoryjny - aestimatum - zaczątek współczesnej umowy komisu- facio ut facias
ugoda (transactio)-facio ut facias -wzajemna rezygnacja ze spornych roszczeń
precarium (praecarium) - podciągane sztucznie w prawie pojustyniańskim
PACTA
-pacta nudum -nie rodziło samoistnej skargi
-prawo pretorskie uznało zaskarżalność (actio in factum) niektórych WYRAŹNIE PRZEWIDZIANYCH W EDYKCIE PRETORSKIM porozumień (pacta praetoria) , którymi były m.in.:
nieformalna umowa o wypełnienie już istniejącego zobowiązania -constitutum debiti
receptum argentarii -nieformalne oświadczenie bankiera , gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobec osób trzecich (jeżeli bankier nie wywiązał się z obowiązku pokrycia długu pretor udzielał przeciwko niemu skargi actio recepticia )
receptum nautarum , cauponum , stabulariorum -nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli statków , zajazdów i stajen gwarantujące ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych . Powodowała ona odpowiedzialność za przypadkową utratę rzeczy -pretor udzielał skargi actio de recepto .
nieformalna umowa o złożonej dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure (pactum de iureiurando) -niedotrzymanie umowy powodowało actio de iureiurando
Konstytucje cesarskie wprowadziły ochronę pewnych porozumień nieformalnych (pacta legitima) m.in. :
1)nieformalna umowa o ustanowienie posagu (pactum dotale) -428r.n.e -Teodozjusz II i Walentynian III
2)nieformalna umowa darowizny(donatio) -Justynian 531
3)nieformalna umowa o powierzenie rozstrzygnięcia sporu prywatnemu arbitrowi (compromissum)
JAKBY KONTRAKTY obligationes quasi ex contractu
1.Negotiorum gestio - prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
-oparte na dobrej wierze
-powinno być prowadzone przez negotiorum gestora w interesie zastąpionego i dla niego użyteczne
-dobrowolne podjęcie spraw zobowiązywało do ich zakończenia
-kontrakt dwustronny nierównoczesny
-dominus negotii -actio negotiorum gestio directa-kwestionowanie użeteczności działań negotiorum gestora i w przypadku wygrania procesu zwolnienie ze świadczeń wobec niego -nie prowadziła do infamii
-negotiorum gestor -actio negotiorum contraria-kiedy poniósł w związku ze sprawą nakłady lub szkody
2.Tutela
-podjęcie się przez Tutora opieki nad pupilem
-actio tutelae directa-pupil dochodził nią odszkodowania od byłego opiekuna PO ZAKOŃCZENIU OPIEKI -skutek infamujący
-actio tutelae contraria -tutor dochodził nią zwrotu poniesionych kosztów i szkód
3.Legatum -zobowiązanie dziedzica wobec legatariusza nakładane w testamencie
-legis actio per manus iniectionem -skarga przez wskazanie ręką ? -
-zobowiązanie dziedzica to zob. jednostronne , ścisłego prawa .
4.Solutio indebiti -powstaje z tytułu spełnienia nienależnego świadczenia
-zobowiązanie jednostronne , ścisłego prawa
-actio furti-świadome przyjęcie nienależnego świadczenia
-conditio indebiti - jeżeli nieświadomie przyjął nienależne świadczenie (był przekonany o należności świadczenia )
OBLIGATIONES EX DELICTU
1 FURTUM
a)kradzież jawna -furtum manifestum
-człowiek wolny schwytany na gorącym uczynku podlegał karze chłosty i był oddawany pod władzę poszkodowanego
-niewolnik był chłostany i karany śmiercią
-wg ustawy XII tablic złodziej schwytany nocą , mógł być zabity pod warunkiem , że poszkodowany podniósł krzyk , a schwytany w dzień tylko wtedy jeżeli bronił się przy uzyciu niebezpiecznego narzędzia ,a poszkodowany podniósł krzyk .
-prawo pretorskie wprowadziło zarówno dla wolnych i niewolników karę prywatną quadruplum czyli czterokrotna wartość skradzionej rzeczy
b) kradzież niejawna - furtum nec manifestum
- skarga penalna in duplum -na podwójną wartość skradzionej rzeczy
-actio furti concepti et oblati -skarga na potrójną wartość skradzionej rzeczy wobec osoby ją przechowującą , a rzecz musiała być znaleziona podczas rewizji przeprowadzonej jedynie z przepaską na biodrach i misą w rękach .
-actio furti prohibiti -skarga na poczwórną wartość rzeczy skradzionej wnoszona przeciwko osobie utrudniającej poszukiwanie rzeczy (wprowadzona dopiero w prawie pretorskim )
KRADZIEŻ W PRAWIE KLASYCZNYM
-contrectatio-Paulus-dotknięcie cudzej rzeczy
-furtum rei-kradzież rzeczy
-furtum usus -kradzież używania -np. używanie przez depozytariusza rzeczy przyjętej przez niego w depozyt
-furtum rei suae -furtum possessionis-kradzież rzeczy własnej-np zabranie rzeczy zastawionej zastawnikowi
-do contrectatio musiało dojść wbrew woli pokrzywdzonego , aby wytoczyć actio furti
-actio furti- oprócz właściciela mogły wnieść osoby , w których interesie należało utrzymanie rzeczy w dobrym stanie . Kara prywatna opiewała na 2x lub 4x (kradzież jawna).
-oprócz skargi penalnej można było wnieść rei vindicatio lub condictio furtiva -o zwrot niesłusznego wzbogacenia na skutek kradzieży .
-w prawie poklasycznym kradzieże ścigano w związku z karą publiczną
2 . RAPINA -rabunek -kradzież z użyciem przemocy -wprowadzony przez pretora pod koniec republiki
-actio vi bonorum raptorum -skarga wnoszona w ciągu roku na poczwórną wartość
-in simplum- skarga wnosznona po okresie roku na wartość rzeczy
-po okresie roku -cywilna actio furti nec manifesti -na podwójną wartość
3. Damnum iniuria datum -odpowiedzialność za wyrządzone szkody
a)odpowiedzialność za wyrządzone szkody w cudzym majątku -ustawa XII tablic
1.Actio de arboribus succissis -skarga przysługująca właścicielowi nieruchomości , któremu wycięto drzewo lub krzew - ten kto wyrządził szkodę musiał zapłacić 25 asów
b)odpowiedzialność wg lex Aquilia (286 pne) - actio damni iniuriae ex lege Aquilia -bezpośrednie oddziaływanie na cudzą własność
-actio ex lege Aquili utilis lub actio in factum- sprawca oddziałuje na rzecz w sposób pośredni
4 . Iniuria - bezprawie , zniewaga
a)ust XII tablic
-membrum ruptum-trwałe uszkodzenie ciała człowieka -kara talionu , bądź odszkodowanie
-os fractum -złamanie kości człowieka wolnego -kara 300 asów , a niewolnika 150 asów.
-iniuria-naruszenie nietykalności cielesnej , bez widocznego uszkodzenia ciała-zniewaga fizyczna -kara 25 asów
-mala carmina- szkodliwe pieśni , zauroczenie plonów
b)prawo pretorskie i klasyczne
-edykt de iniuriis -actio iniurarium aestimatoria -sędzia zasądzał odszkodowanie wg zasad słuszności i sprawiedliwości , biorąc pod uwagę winę sprawcy, nie więcej niż poszkodowany domagał się w postępowaniu przed urzędnikiem .
-edykt Ne quid infamandi causa fiat - zapowiadał wydanie skargi przeciwko temu kto w jakikolwiek sposób znieważył drugą osobę .
-edykt De convicio - przewidywał odpowiedzialność za obrażenie słowne sprzeczne z dobrymi obyczajami
-edykt De adtemptata pudicita -obraza obyczajności przez zaczepianie molestowanie , lub natrętne chodzenie za kobietą dobrych obyczajów lub młodzieńcem w miejscu publicznym.
-actio iniuriarum-przysługiwała poszkodowanym oraz pater familias pod których władzą poszkodowani byli oraz mężowi , którego żona została znieważona , niezależnie od tego czy była ona pod jego manus. W przypadku niewolników , actio przysługiwała tylko gdy znieważono publicznie i to w celu lżenia właściciela niewolnika. Jeżeli sprawę z actio inuriarium przegrano to pozwany miał prawo wytoczyć przeciw skarżacemu iniuriarium iudicium o 1/10 wartości żądanego przez niego odszkodowania .
c)odpowiedzialność kryminalna za iniuria -za Sulli 81rpne -lex Cornelia de iniuris
-za uderzenie (pulsare) ,wychłostanie (verberare) , najście domu(domum introire).
-odpowiedzialność karna wykluczała cywilną i vice versa .
PRZESTĘPSTWA PRAWA PRETORSKIEGO
1.Metus- groźba -nieważność czynności prawnej prowadził pretor Oktawian ok. 80 rpne
-exceptio quod metus causa -zarzut , którym bronił się dłużnik pozwany w procesie z czynności dokonanej pod wpływem metus .
-actio quod metus causa - skarga penalna , przysługiwała poszkodowanemu , lub jego dziedzicom przeciwko sprawcy szkody -opiewała na poczwórną wartość szkody wyrządzonej przez zastosowanie groźby -przysługiwała w ciągu roku a pozwany mógł się od niej uwolnić przez wyrównanie szkody przed wydaniem wyroku -po roku przysługiwała actio in factum -na równowartość szkody .
2.Dolus -podstęp (dolus malus)
-esceptio doli-zarzut procesowy
-actio doli- wprowadził w 66 rpne pretor Aqulius Gallus -skarga penalna przysługująca poszkodowanemu lub jego dziedzicom przeciwko sprawcy szkody . Opiewała na wartość szkody (in simplum) i mogła być wytoczona w ciągu roku , oraz pociągała za sobą infamię . Po okresie roku mogła być udzielona tylko actio in factum -nieinfamująca -in simplum .
3.Servi corruptio -gorszenie cudzego niewolnika
-actio servi corrupti-przysługiwała właścicielowi niewolnika ,pod warunkiem , że pozwany miał zamiar zgorszenia niewolnika i oraz rzeczywiste zgorszenie niewolnika -skarga penalna , na podwójną wartość zmniejszenia wartości zgorszonego niewolnika.
5 Fraus creditorum -uszczuplanie przez dłużnika swojego majątku w celu uniknięcia egzekwowania należności przez wierzyciela .
-interdictum fraudatorium - interdykt skierowany do osoby , która świadomie nabyła majątek od upadłego dłużnika .
-Actio Pauliana- prawo justyniańskie -stosowana wobec osób które odniosły korzyści z nieuczciwych rozporządzeń majątkiem przez dłużnika . Przy przyspożeniach odpłatnych pozwany musiał być świadomy intencji pokrzywdzenia wierzyciela , a przy przysposobieniach darmych odpowiadał nawet gdy był w dobrej wierze .
OBLIGATIONES QUASI EX DELICTO
1.Iudex qui litem suam fecit - podstawa do skierowania sprawy przeciwko sędziemu , który przez swe nieudolne postępowanie w procesie uniemożliwił stronie dochodzenie swych praw.
Powodowane było to brakiem środków odwoławczych i wniesienia ponownej skargi po dokonaniu litis contestatio .
-litem suam facere- sędzia wchodził na miejsce dotychczasowego dłużnika i odpowiadał za niego taką samą wysokością odszkodowania ,ale zasadność pozwu dalej podlegała weryfikacja przez sędziego -niie dotyczyło to sędziów skorumpowanych , którzy już w okresie ustawy XII tablic byli karani śmiercią (potwierdziła to lex Cornelia de sicariis z 81 rpne i konstytucje cesarskie) .
2. Effusum vel deiectum
-actio de effusis deiectis - skarga przeciwko osobie zajmującej pomieszczenie budynku za wylanie bądź wyrzucenie czegoś na ulicę
1) duplum-właściciel uszkodzonej przez wylanie albo wyrzucenie rzeczy lub jego spadkobiercy mogli wnieść tę skargę , która nie była ograniczona w czasie
2)jeżeli spowodowano śmierć , każdy wolny obywatel mógł żądać zapłaty kary w wysokości 50 000 sesterców (actio popularis-w ciągu roku)
3)w przypadku uszkodzenia ciała człowieka wolnego kara była zasądzana wg uznania sędziego . Sam poszkodowany mógł wystąpić w każdym czasie , a actio popularis była ograniczona terminem rocznym
3.Positum aut suspensum
-edykt De positis aut suspensi -przewidywał odpowiedzialność w wysokości 10 000 sesterców ,osoby , która wystawiła lub wywiesiła jakiś przedmiota na okapie dachu nad miejscem gdzie zwykle przechodzili przechodnie -jeżeli mogło to spowodować szkodę .
-actio de positis aut suspensis -przysługiwała każdemu(Actio popularis) i charakteryzowała się tym , że szkoda nie musiała faktycznie zaistnieć a tylko musiało zaistnieć zagrożenie .
UMOCNIENIE ZOBOWIĄZAŃ
-intercessio-zabezpieczenie rzeczowe lub osobowe-czyli stworzenie dodatkowego zobowiązania w którym osoba trzecia -ręczyciel-zobowiązywała się spełnić świadczenie w miejsce dłużnika .
Rzeczowe umocnienie zobowiązań :
-fiducia cum creditore contracta-przeniesienie własności jakiejś rzeczy na wierzyciela
-zastaw ręczny -pignus -wydanie rzeczy wierzycielowi , bez przeniesienia własności
-zastaw umowny-hipoteka
Osobowe umocnienie zobowiązań :
-poręczenie za pomocą kontraktu werbalnego
-sponsio i fidepromissio-umacniały zobowiązania słowne i nie przechodziły na dziedziców
-Fideiussio-umacniała wszystkie zobowiązania i była dziedziczna
-zobowiązanie poręczyciela było akcesoryjne -trwało tak długo jak podstawowe zobowiązanie
-poręczyciel , który spełnił świadczenie mógł żądać od dłużnika głównego zwrotu kosztów na podstawie kontraktu zlecenia .
SKUTKI NIEWYKONANIA ZOBOWIĄZAŃ
-praestare-obowiązek pokrycia szkody powstałej z niewykonania zobowiązania
-dolus-niewyłączalna odpowiedzialność za podstęp
-culpa lata-grube niedbalstwo -niedochowanie staranności
WYGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZAŃ
-wykonanie świadczenia
-solutio(rozwiązywać , uwalniać)
-solutio per aes et libram -w przypadku wyroku lub stypulacji
-zobowiązanie gasło gdy stawało się niemożliwe do wykonania(bez winy dłużnika)
-zwolnienie z długu-przez np. pactum
-novatio-przemiana starego zobowiązania w nowe
-zamiana dłużnika -jego miejsce mógł zająć zastępca procesowy (cognitor lub procurator)
-confusio-połączenie osoby wierzyciela i dłużnika( dłużnik stawał się dziedzicem wierzyciela)
-śmierć stron -tylko w przypadku zobowiązań z deliktu - zobowiązania z kontraktów były dziedziczne
-compensatio-potrącenie -wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności -poprzez stypulacje nowacyjne , przez sędziego w procesie -warunkiem była wymagalność obu wierzytelności i ich jednorodzajowość
ZARYS DZIEJÓW
Królestwo i początki republiki
-formowanie się państwa , pierwsze wojny
Późna republika
-zakończenie podboju Italii w 256 pne
-zrównanie patrycjuszy i plebejuszy
-wojny punickie
-wojny ze sprzymierzeńcami
Pryncypat-wczesne cesarstwo
-największy rozmiar państwa-ok3,5 mln km2
-rozwój handlu światowego
-edykt karakalli
-rozwój miast
-zubożenie państwa pod koniec
Dominat-późne cesartstwo
-ogólny upadek gospodarczy
-ogromny spadek wartości pieniądza
-powrót do gospodarki naturalnej
-reforma podatkowa dioklecjana
-przymusowa przynależność zawodowo stanowa
+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++Na podstawie materiałów podanych przez prof. Jana Zabłockiego -Prawo rzymskie Instytucje -Wołodkiewicz , Zabłocka /Rzymskie Prawo Prywatne-Wiesław Litewski - Rozdział I -ustrój i źródła prawa / oraz fragmenty (texty źródłowe z ćwiczeń) : Liwiusz -Dzieje Rzymu od założenia miasta (Walki klasowe Plebejuszy z Patrycjuszami) , Popmoniusz - organizacja administracji państwowej :Urzędy w starożytnym Rzymie , Polibiusz: Dzieje -Ustrój Republiki rzymskiej-fragm, oraz Aulus Gellius -Noce Attyckie-fragm Ks XX rozdział I .Opracowanie jest kompletne , ale wymaga przeczytania powyższych tekstów opracowanych na ćwiczeniach dla lepszego zrozumienia tematu .