1. RUCH SOCJALISTYCZNY
Z ideami socjalizmu spotykała się polska mlodziez studiujac na uniwersytetach rosyjskich. Poznawala tam ruch narodnicki, a także czytywala pierwsze broszury socjalistyczne, bedace tlumaczeniami textow Marksa i Engelsa. Pierwsi polscy socjalisci, jako glowne zadanie wyznaczyli sobie przekazanie idei socjalizmu robotnikom oraz nauczenie ich zorganizowanego dzialania. Pionierem polskiego socjalizmu byl Ludwik Warynski. Pracowal on w fabryce Lilpopa. Z jego inicjatywy powstaly tam pierwsze kolka robotnicze. Na zebraniach omawiano i czytano pisma socjalistyczne oraz tlumaczono w przystepny sposob idee marksizmu. Formą organizowania staly się Kasy Oporu, w ktorych robotnicy gromadzili fundusze na potrzeby ewentualnego strajku. Jednoczesnie uksztaltowalo się srodowisko emigracji politycznej w Szwajcarii. Tam powstalo pierwsze polskie pismo socjalistyczne „Równość”. Redagowali je: Kazimierz Dłuski, Boleslaw Limanowski, Stanislaw Mendelson i Warynski (który uciekl z kraju). Wspolpracowali z nimi: Zygmunt Balicki (pozniejszy dzialacz ruchu narodowego), Boleslaw Wysłouch (pozniejszy zalozyciel ruchu ludowego).
Wlasnie w Genewie (1880 - zjazd polskich socjalistow) rozpoczal się spor, który towarzyszyl polskiemu socjalizmowi przez wiele lat, a ostatecznie doprowadzil do jego rozlamu. Dotyczyl on stosunku socjalistow do kwestii niepodleglosci. Jedni, z Warynskim na czele („międzynarodowcy”), twierdzili, ze haslo niepodleglosci Polsi powinno zniknac. Poglad ten argumentowali faktem, iz hasla patriotyczne, ogolnonarodowe zagrazaja rodzacej się swiadomosci klasy robotniczej, gdyz wytwarzaja wrogosc wobec proletariatow innych panstw. Uwazali oni, ze nadchodzaca rewolucja, w która wierzyli, rozwiaze sama przez się kwestie narodowa. Drudzy natomiast, pod przywodztwem Limanowskiego („niepodległościowcy”), glosili jednosc patriotyzmu i socjalizmu. Uznawali, ze nie wolno odrzucac ideologii niepodleglosciowej, bo robotnik jest przeciez czlonkiem narodu, a ideal niepodleglosci jest tez bliski klasie robotniczej.
W 1881 r. zaczelo wychodzic w Szwajcarii nowe pismo „Przedświt”, które redagowali „miedzynarodowcy”. Limanowski natomiast zalozyl organizacje Lud Polski skupiajaca „niepodleglosciowcow”.
W 1882 r. Waryński wrocil do Warszawy i zaczal budowac w konspiracji pierwsza polska partie robotnicza, czyli Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat. Program Proletariatu mowil o rownosci i wlasnosci srodkow produkcji. Partia miala walczyc o ustawodastwo socjalne i swobody demokratyczne. Za metode walki uznawano strajki, manifestacje i prace propagandowo-organizacyjna. Program wyraznie potepial dazenia niepodleglosciowe, postulowal natomiast „rownouprawnienie narodowosci”. Dzialacze Proletariatu potrafili dotrzec do wiekszosci osrodkow przemyslowych, totez ich wplywy w niedlugim czsie staly się naprawde rozlegle. Jednakze caly czas trwaly aresztowania czlonkow partii. W 1883 r. zostal uwieziony Warynski. Umarl on w 1889 r. w Szlisselburgu. W polowie lat osiemdziesiatych dzialalnosc partii zamarla.
Ale nie wszyscy dzialacze socjalistyczni zostali aresztowani, a sam socjalizm zdazyl się juz upowszechnic, gdyz stal się motywacja dzialan klasy robotniczej. Dlatego wlasnie ruch nie zostal przerwany. W 1888 r. Marcin Kasprzak i Ludwik Kulczycki zalozyli II Proletariat. Natomiast w roku 1889 Julian Marchlewski stworzyl Zwiazek Robotnikow Polskich. Jego celem bylo wspomaganie robotnikow w walce o prawa socjalne i poprawa warunkow materialnych.
Polscy socjalisci uczestniczyli w obu zjazdach paryskich w 1889 r., z ktorych wylonila się II Międzynarodówka, ale „niepodleglosciowcy” i „miedzynarodowcy” wystapili osobno.
W 1892 r. odbyl się w Paryzu zjazd polskich socjalistow, który mial doprowadzic do powstania jednolitej partii. Na zjezdzie tym spotkali się Mendelson, Limanowski, Felix Perl, Stanislaw Wojciechowski (pozniejszy prezydent RP) i Stanislaw Grabski (pozniejszy dzialacz ruchu narodowego). Uczestnicy zjazdu Zwiazek Zagraniczny Socjalistow Polskich i zapowiedzieli utworzenie Polskie Partii Socjalistycznej (PPS).
Program partii przekazano srodowiskom socjalistycznym w Polsce. Zaakceptowal go m.in. Jozef Pilsudski, który w latach 1895-1900 stal się jednym z przywodcow PPS. W marcu 1893 r. zawiazano juz pierwsze kola PPS. Ale juz w lipcu tego roku grupa dzialaczy z Marchlewskim i Różą Luxemburg na czele uznali program paryski za odstepstwo od socjalizmu. Stworzyli oni Socjaldemokrację Krolestwa Polskiego (SDKP).
Luxemburg sformulowala teorie, ze poszczegolne zabory sa scisle polaczone ze swymi panstwami zaborczymi, dlatego walki klasy robotniczej Niemiec i Rosji nie można rozpatrywac w kontekscie narodowym. Rozwoj gospodarczy wskazuje wedlug niej na to, iz ruchy narodowe, dazace do niepodleglosci, sa anachronizmem.
Rok 1893 uwaza się za date wyraznego i trwalego rozlamu w polskim ruchu socjalistycznym.
Na przelomie wiekow PPS ogromnie rozszerzyla swoja dzialalnosc. Pismo PPS „Robotnik” redagowane w latach 1894-1900 przez Pilsudskiego docieralo do wielu srodowisk i rozchodzilo się w ogromnych nakladach.
W okresie tym zaostrzyl się tez spor miedzy „miedzynarodowcami” i „niepodleglosciowcami”.
W 1896 r. na kongresie II Miedzynarodowki pojawily się dwie delegacje polskich socjalistow. Przedstawiciele PPS postulowali, zeby Miedzynarodowka wlaczyla do swojego programu zadanie przywrocenia Polsce niepodleglosci. Reprezentanci SDKP chcieli natomiast uznania dazen niepodleglosciowych za szkodliwe dla miedzynarodowego ruchu robotniczego. W rezultacie kongres odrzucil oba projekty i oglosil deklaracje o prawie narodow do samostanowienia.
Pod koniec wieku Felix Dzierżyński i Adolf Warski-Warszawski ozywili dzialalnosc SDKP i rozciagneli jej wplywy na Litwe. Z tego wzgledu w 1900 r. partia zmienila nazwe na Socjaldemokracja Krolestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).
W pozostalych zaborach ruch socjalistyczny mial mniejsze znaczenie i przybieral inne formy. W Galicji nie bylo przemyslowej klasy robotniczej, hasla socjalistyczne docieraly jednak do rzemieslnikow, drobnomieszczanstwa i inteligencji. W latach siedemdziesiatych dzialal tu Limanowski. Inicjowal on tworzenie kolek oswiatowo-propagandowych. Dzialalnosc taka, w przeciwienstwie do Krolestwa Polskiego, byla w Galicji calkowicie legalna.
W 1892 r. powstala Galicyjska Partia Socjaldemokratyczna. W tymze roku zaczela ona wydawac pismo „Naprzód”. Wkrotce zmienila jednak nazwe na Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD). PPSD od poczatku byla partia legalna, parlamentarna; kartke wyborcza traktowano jako jedno z glownych narzedzi walki. Jej glowni dzialacze to: Ignacy Daszyński, Herman Liebermann, Zygmunt Marek, Jędrzej Moraczewski.
W 1893 r. powstala PPS zaboru pruskiego, nie odegrala ona jednak wiekszej roli, pozostajac partia bardzo nieliczna.