1. Barok:

• ramy czasowe:

• Europa : II poł. XVI w. - koniec XVII w.

• Polska: I poł. XVIIw. - połowa XVIII w.

• nazwa:

• z portugalskiego określenie perły o nieregularnym kształcie

• termin oznaczający w dawnej logice rodzaj niepoprawnego rozumowania

• główny nurt - teocentryzm, który zmierzał do: ˅

• kontrreformacja - reakcja Kościoła na reformację (sobór w Trydencie); wielki ruch, który usiłował wprowadzić porządek w kwestiach wiary

• Jezuici - zakon założony przez Ignacego Loyolę; główni szermierzy kontrreformacji; idea absolutnego posłuszeństwa i wyrzeczenia się wolności, troska o edukację młodzieży (kolegia - sieć szkół przez nich zorganizowana)

• humanizm - światopogląd wywodzący się z renesansu, stawiający w centrum człowieka, jego potrzeby duchowe i materialne

• horacjanizm - filozofia życiowa łącząca harmonijnie elementy stoickie (zarówno w szczęściu jak i w nieszczęściu należy zachowywać spokój) i epikurejskie (jak żyć by stale odczuwać przyjemność, która bardziej polega na unikaniu bólu niż jej aktywnym poszukiwaniu), wykorzystywana w liryce europejskiej

• filozofia:

• Blaise Pascal: Człowiek to tylko trzcina, ale trzcina myśląca

• Kartezjusz: racjonalizm - pogląd filozoficzny polegający na uznaniu absolutnego prymatu rozumu w procesie poznawania świata

• wojny, zarazy, głód, masowa śmierć

• Cechy stylu barokowego:




• niepokój

• ruch

• nieład

• skomplikowanie

• niejasność

• indywidualizm

• dysharmonia

• zmysłowość




• Architektura:

• teatralność

• kontrastowe oświetlenia

• wymyślne dekoracje

• fontanny

• ekspresja

• przykłady: kościół w Żerkowie, pałac w Wilanowie, fontanna di Trevi

• Malarstwo

• chaos

• dysproporcja

• grube kobiety

• gra światła

• ekspresja

• Koncept - niezwykły pomysł w wierszu; jego zwieńczeniem była puenta

• Figura sumacji - modny w poezji baroku rodzaj puenty polegający na zebraniu najważniejszych w wierszu słów, motywów lub pojęć po to, by przedstawić je w nowy, zaskakujący sposób

• Nurty baroku w Polsce:

• dworski - Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn

• ziemiański (szlachecki, sarmacki) - Wacław Potocki

• Marinizm - jeden z najważniejszych nurtów w poezji europejskiej XVII w.; mariniści pisywali zwykle utwory łączące w sobie doświadczenia religijne i miłosne

• Jan Andrzej Morsztyn - najwybitniejszy polski marinista:

• O swej pannie:

• tematem jest opis urody ukochanej kobiety

• koncept polega na wymienieniu szeregu rzeczy białych, a na końcu okazuje się, że najbielsza (subtelna, niewinna, czyta, doskonała) jest uroda kobiety

• Do tejże:

• kolejny wiersz będący pochwałą urody kobiecej

• autor porównuje piękną kobietę do rzeczy, które mogą zniewolić

• analiza i opis poszczególnych części ciała kobiety

• dziewczyna staje się dla podmiotu elementem pożądania

• Niestatek:

• podmiotem jest zakochany

• adresatką jest jego kochanka

• utwór prezentuje urodę kobiety w dwóch sytuacjach: kiedy żyje w zgodzie i kiedy jest pokłócona z mężczyzną na zasadzie kontrastu, antytezy

• w przypadku zgody podmiot wypowiada się o wybrance w samych superlatywach

• kontrastowy obraz kobiety to nie jest rzeczywiste przedstawienie jej wyglądu, jednak kreacja poetycka, czyli pokazanie, jak widzi kochankę podmiot w dwóch różnych sytuacjach

• Do trupa:

• podmiotem jest nieszczęśliwie zakochany

• adresatem jest tytułowy trup

• koncept: porównanie człowieka zakochanego do trupa, jednak trupowi lżej, bo nie cierpi

• wymienione są tu podobieństwa między zakochanym a trupem za pomocą antytez, anafor, oksymoronów i metafor

• podmiot liryczny wyolbrzymia (hiperbolizuje)

• paradoksem zawartym w puencie jest także to, że miłość podmiotu lirycznego pali go, ale nie spala

• Daniel Naborowski:

• Krótkość żywota:

• epigramat; liryka inwokacyjna

• podmiot liryczny przyjmuje postawę mędrcy, bezpośrednio zwraca się do adresata, którym jest każdy człowiek

• przesłaniem utworu jest to, że wszystkich czeka śmierć, jednak celem nie jest uświadomienie oczywistości, jednak pokazanie dramatyzmu sytuacji

• czas przedstawiony jest jako tajemnica, coś niepojętego; koncepcja czasu jako koła

• życie ludzkie jest krótkie jak zjawiska: „dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”

• najstraszniejsza jest świadomość, że człowiek nie ma na nic wpływu

• Na oczy królewny angielskiej:

• pamiątka po podróży do Londynu

• liryka inwokacyjna; wypowiedź bezpośrednio skierowana do królewny angielskiej

• utwór to rozbudowany komplement opiewający piękno oczu Elżbiety (zespół łańcuszkowych porównań - konkatenacja)

• kolejne hiperbolizacje prowadzą podmiot wiersza do ostatecznej granicy, jaką jest porównanie oczu urodziwej dziewczyny do bogów, nic większego, doskonalszego nie odnajdzie

• figura sumacji: w następnych wersach podmiot obala swoje porównania, wszystkie komplementy okazały się niewystarczające, by odzwierciedlić urok owych oczu. Okazuje się więc, że oczy królewny nie są podobne ani do bogów, ani do nieba, słońca, gwiazda, a tym bardziej płomieni, są one bowiem sumą tego wszystkieg

• Sarmatyzm - ideologia, kultura szlachty polskiej; początkowo określenie pozytywne, jednak później szlachta zamiast bronić ojczyzny, broniła własnych przywilejów

• duma narodowa (przekonanie o doskonałości polskiego ustroju) → megalomania (przesada poczucia własnej wartości)

• przywiązanie do rodzimych tradycji (pielęgnowanie starych obyczajów, odrzucanie cudzoziemszczyzny) → zaściankowość (zacofanie kulturalne, wrogie nastawienie do oświaty i postępu)

• patriotyzm (miłość do Polski, gotowość do walki w jej obronie) → ksenofobia (pogarda, przesadna niechęć w stosunku do cudzoziemców)

• waleczność (odwaga, męstwo, honor) → awanturnictwo (pojedynkowanie się pod byle pretekstem)

• umiłowanie wolności i demokracji → warcholstwo (anarchia, nadużywanie praktyki liberum veto)

• przywiązanie do religii → nietolerancja wobec innowierców

• szacunek dla praworządności (rozstrzyganie sporów na drodze sądowej) → pieniactwo (brak chęci kompromisu, wieloletnie procesy o błahe sprawy)

• sztuka oratorska → gadulstwo (niekończące się popisy oratorskie w sejmie, podczas przyjęć, makaronizowanie)

• gościnność → życie ponad stan (wystawne uczy, przepych, obżarstwo)

• Wacław Potocki - oświecony sarmata; poeta moralista

• Pospolite ruszenie:

• tytuł oznacza pewną formę organizacyjną sił zbrojnych polegająca na powoływaniu ludności kraju do walki zbrojnej

• w wierszu przedstawiona jest sytuacja w obozie podczas pospolitego ruszenia przeciw Kozakom

• rotmistrz dostaje informację o zamiarze napadu na obóz nocą, informuje szlachtę, ale ta zamiast stanąć do walki, obrzuca obelgami rotmistrza

• Nierządem Polska stoi:

• już sam tytuł informuje nas, że Polska jest krajem, który nie umie się rządzić

• na początku przypuszczenie, że gdyby nieboszczyk wstał z grobu i spojrzał na ojczyznę, to by powiedział: „wracam znowu, skądem, żebym tak srogim z Polską nie giną nierządem”

• Zbytki polskie:

• wiersz rozpoczyna się pytaniem retorycznym „O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy”

• Polska myśli o wygodnym, wystawnym życiu, o gromadzeniu dóbr materialnych, pławieniu się w bogactwie i dobrobycie

• Wojna chocimska:

• epos

• J.K. Chodkiewicz: człowiek starszy, prezentuje idealną postawę sarmacką, doświadczony, mądry wódz, cieszy się poważaniem, patriota zachęcający do walki, powołuje się na odwieczne wartości: Bóg, Honor, Ojczyzna, ojczyznę nazywa matką, schorowany, ale gotowy walczyć za ojczyznę

• Chodkiewicz wygłasza mowę, w której zagrzewa rycerzy do walki

• uderza w sumienia rycerzy, przypominając o zagrożeniach, jakie niesie dla ich rodzin najazd Tatarów

• przypomina, że są odpowiedzialni za bezpieczeństwo państwa, obronę skarbów królewskich i wiary

• Potocki ukazuje indywidualizm grupy społecznej, jaką jest zbiorowość sarmacka, ich pychę i dumę

• utwór przesiąknięty jest religijnością; Polska jako obrońca chrześcijaństwa

• pesymistyczna koncepcja dziejów ludzkich - upadek człowieka, grzechy szlachty są przyczyną wszystkich nieszczęść jakie spadły na Polskę

• Jan Chryzostom Pasek - pamiętnikarz, który opisał swoje życie; typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej:

• „Pamiętniki” obejmują około 30 lat życia i dzielą się tak, jak biografia twórcy na część wojenną i ziemską

• pisząc o latach swojej służby przedstawia się jako świetny kompan, wzorowy patriota, waleczny i odważny żołnierz cieszący się autorytetem; jest człowiekiem pełnym temperamentu i fantazji

• pokazuje sprzeczkę z towarzyszami uczty, która kończy się pojedynkiem między nimi, co było zakazane - ujawnia się sarmacka samowola, niepodporządkowanie się rozkazom; jest pełen przesądów i uprzedzeń, powierzchowny, pewny siebie, skłonny do samochwalstwa; religijność jest ceremonialna

• pisząc o życiu ziemskim pokazuje, że nie interesuje go polityka, skupiony jest na osobistych wydarzeniach, jego wyznania miłosne bardziej przypominają układy handlowe

• ukazał siebie jako przeciętnego polskiego sarmatę i wyśmienitego wojaka i ziemianina, o zamkniętych poglądach i przekonaniu wyższości Polski nad innymi krajami

• Poezja metafizyczna - łączyła w sobie tematykę religijną, filozoficzną i erotyczną; podejmowała trudne, filozoficzne tematy; wyraz zawierzenia Bogu

• Mikołaj Sęp-Sarzyński - poeta przełomu epok, poeta metafizyczny:

• Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego

• podejmuje motyw przemijania człowieka

• wiersz otwiera obraz nieba, który jest zegarem natury, ponieważ upływ dni, miesięcy i pór roku wyznaczany jest przez ruch sfer niebieskich

• początkowe wersy są aluzją do horacjańskiej ody o nieuchronności losu

• poeta jest zafascynowany ruchem świata, który jest szaleńczy

• wg podmiotu, człowiek pozbawiony pomocy Boga musi grzeszyć

• dobra materialne i chęć ich posiadania odwodzą nas od Boga

• TOPOS MARNOŚCI

• Sonet II. Na one słowa Jopowe: „Homo natus de muliere, brevi vivens tempore etc.”

• słowa z tytułu są zaczerpnięte z biblijnej Księgi Hioba „człowiek urodzony z niewiasty, żyjąc czas krótki itd.”

• przekonanie o nędzy człowieka, który rodzi się jako istota godna litości

• po życiu pełnym smutku przychodzi czas na śmierć, która zawsze jest zaskakująca, niespodziewana i przychodzi znienacka

• Bóg jest nieskończony, szczęśliwy, samoistny, ideał miłości i mądrości

• Bóg żąda od człowieka chwały i miłości, jednak człowiek może zadośćuczynić Jego żądaniom tylko wtedy, gdy otrzyma te dary właśnie od Boga

• Sonet IIII. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światłem i ciałem (BAROKOWA KONCEPCJA BOGA, ŚWIATA I CZŁOWIEKA)

• Bóg - jedyna ostoja w walce (życiu) rozdwojonego, wątłego człowieka

• świat - „pokój, szczęśliwość, ale bojowanie”; dobra materialne, które psują człowieka i doprowadzają go do grzechu

• człowiek - poddawany jest pokusie przez wszystko, co materialne; złożony jest z ciała - domu; „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”; pokłada nadzieję w Bogu

• Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego

• rozpoczyna się paradoksem „I nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha”, co zaczerpnięte zostało z Anakreonta

• przedstawione są dwa rodzaje miłości: ziemska, która polega na miłowaniu rzeczy materialnych i duchowej, która miłuje rzeczy wykraczające poza rzeczywistość

• podmiot odczuwa konieczność miłości, ale nie może jej zaspokoić, bo to, co jest mu dostępne, oddala go od Boga

• przedstawiona tu sytuacja jest tragiczna, bez wyjścia

• miłość zewnętrzna i wewnętrzna są przyczyną rozdarcia wewnętrznego każdego człowieka

• Panegiryk - poeci związani z dworami królewskimi często pisali utwory wychwalające cnoty swoich panów

• Barokowe środki stylistyczne:

• ekwiwokacje - używanie tego samego słowa w różnych znaczeniach

• przerzutnie - część wypowiedzenia mieszcząca się w wersie prezentuje czytelnikowi jakiś sens, który potem zostaje niespodziewanie dopełniony i zmieniony

• inwersje - przestawienie wyrazów w wierszu, dzięki którym powstają fałszywe, iluzjonistyczne znaczenia

• kalambury - ujawniające się niespodziewanie związki między słowami i rzeczami

• paradoksy - twierdzenie logiczne prowadzące do zaskakujących lub sprzecznych wniosków

• antytezy - zestawienie ze sobą dwóch przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi

• oksymorony - połączenie ze sobą dwóch sprzecznych wyrazów

---